De Boxtelse molens

J. de Visser vertelt in zijn boek "Boxtel. Van Brabantse Baronie naar Groene Gemeente" (p. 99) dat bij de samenvloeiing van Dommel en Smalwater van 1802 tot 1819 een watermolen werd gebruikt voor de fabricage van een goede kwaliteit velijnpapier. In dat laatste jaar werd de molen verplaatst naar Molenwijk, nadat er al eerder een windmolen was bijgeplaatst.

Dat is een mooie extra aanvulling, Paul. Hartelijk dank!

In het boek "Boxtel: kijk nou 'ns" (uitg. Weekblad Brabants Centrum.1985) staan meer gegevens over de vroegere molens van Boxtel. Bijvoorbeeld op pag. 62. Op het 22 hectare grote landgoed Molenwijk van de erven J.Frans van Oerle stond tot vorige eeuw een "papiermolen". (Deze was gelegen aan het St.Willibrordusven, later Leysendven genaamd alwaar het Gemeentelijk zwembad in aangelegd is).

Op pag. 66 staat meer over de Blauwe Molen van Robben. Het echtpaar De Boer ("De Mulder")-Smulders liet door aannemer Fons van Heesch een graanmolen bouwen op de hoek van de Van Hornstraat-Ridder van Cuykstraat. Nu ter plaatse: 'De Burcht'. De Boer, knecht geweest op de molen van Van Lieshout in de Molenstraat, pachter op de molen van Merks in de Van Salmstraat kwam vrij spoedig te overlijden. De weduwe verkocht de molen aan het echtpaar P.Robben-Melis dat toen een molenaarsberdijfje annex bakkerij exploiteerde aan de Kapelweg. Toen ontstond de benaming De Blauwe Molen van Robben omdat de nieuwe eigenaar de molen, het interieur en zijn voertuigen blauw verfden. Robben 's Biggen- en Mestmeel was befaamd.

Op pag. 69 staat dat de watermolen aan het einde van het Smalwater bij de Dommel bestond uit een oliemolen, waar olie uit koolzaad werd geperst, waar veevoederkoeken werden gemaakt. Het andere deel van de molen was een volmolen (bewerking wollen weefsels) alswel een graanmolen (het 'Blommeulentje') In het historisch getinte, genoemde boek staan meerdere gegevens over de vroegere molens van Boxtel.

Bedankt, A. Barten. En voor de liefhebbers die het boek erop na willen slaan: bij het BHIC in Den Bosch staat het in de boekenkast.

En bij Bibliotheek de Meierij aan de Burgaaker 4, Boxtel. En meer boeken over het Boxtel van vroeger.
www.bibliotheekmeierij.nl

@Bianca: Bedankt voor de tip!

Ik lees op een aantal plaatsen dat het Smalwater, oorspronkelijk de Molengraft of Molengrave genoemd (bv in 1232 in het Oorkondenboek Noord Brabant) gegraven werd als verbinding tussen de Dommel en de Beerze. Ik denk met het doel om de stroomsnelheid te verhogen zodat daardoor een molen aan de gang kon worden gehouden. De lengte van dit smalle kanaaltje zou een kleine twee kilometer zijn geweest. Maar dan ben je bij lange na nog biet bij de Beerze. Hoe zit dat? Tweede probleem dat mij bezig houdt: een zijtak van de oude heren van Vught noemde zich in die tijd 'van de Molengrave'. Hun wapen bevat niet drie, maar vier molenijzers, het aantal van de vier watermolens bij Boxtel. De molens waren allodiaal bezit. De heren van Vught, toen nog met een wat dunne graventitel, droegen de molens op aan de Abt van Echternach, en kregen het van hen in leen terug (als zgn Willibrordgoed) Dat wat om zich te beschermen tegen de roofzuchtige neigingen van de eerste hertogen van Brabant. De 'van de Molengrave's hebben nog enkele generaties standgehouden, maar werden toen toch ook door de hertog van hun bezittingen beroofd. Zij zochten een goed heenkomen in Heusden. Dat roept voor mij de vraag op hoe en wanneer de molens cq de molenrechten verworven werden door de heren van Boxtel. Het zal vast wel eens uitgezocht zijn ?
Ad W.M. Teulings
P.S. Is het geklater van de Molengrave weer in Boxtel te horen?

Beste Ad Teulings, ik hoop u volgende week wat citaten uit literatuur van historici, die zeer bekend zijn met de geschiedenis Boxtel, aan te reiken. U kunt deze boekwerken natuurlijk ook komen inzien in de studiezaal van BHIC in Den Bosch.

Beste Annemarie, veelbelovend en spannend! Ik heb ondertussen helder gekregen dat Molengrave en Smalwater dezelfde stroom benoemen. En dat het een locale aanduiding is voor de Beerze, Beerse. In de omgeving van Boxtel een smal water, dicht bij de monding een Breedwater genoemd. Maar, nog vele vragen! Dank alvast
Ad Teulings [www.3merlets.com] /P.S. Ik ben helaas niet meer zo mobiel... de studiezaal is ver buiten mijn bereik.

Hans de Visser schrijft in zijn boek Boxtel: een heerlijkheid tussen twee heren (2013) dat heer Willem II van Boxtel volgens het leenregister met de naam ‘Casselboek’ in 1312 niet alleen het slotje Stapelen van de Brabantse hertog in leen had, maar ook het hertogelijk eigendomsdeel van de watermolen onder Kasteren te Liempde (p. 79-82).
Ook bezat de heer van Boxtel een watermolen op de Dommel ten westen van de kerkheuvel in het ‘centrum’ van Boxtel en al vóór 1232 bevelen Boxtelse heren om de Molengraaf te graven. En waar de Molengraaf in de Dommel uitmondt, laat een adellijke heer nog een watermolen bouwen (p. 55-56).
Ook in zijn boek Boxtel van Brabantse Baronie naar Groene Gemeente gaat Hans de Visser verder in op de molens langs de Dommel (p. 40-46).
De in 2010 overleden historicus Jean Coenen schrijft in zijn boek Baanderheren, boeren & burgers (2004): de gehuchten Lennisheuvel, Roond en Breukelen lagen in het dal van het Smal Water, een riviertje dat nabij de watermolens van Boxtel in de Dommel uitmondde. Het Smal Water was een voortzetting van de Beerze en de Kleine Aa. Bij Breukelen lijkt het alsof het gedeelte dat naar de Dommel gaat een gegraven stuk is als verbinding tussen de Kleine Aa en de Dommel. De oudere benaming voor het Smalwater is de Molengrave. Deze naam geeft duidelijk aan dat het om een gegraven waterloop gaat, die bovendien bestemd was voor de watermolens nabij de Dommel. Aangezien de Molengraaf reeds in 1232 werd vermeld, moet deze waterloop al eerder gegraven zijn en kunnen we bovendien concluderen dat de watermolens zeker al in die tijd bestonden. In 1369 werd in een Latijnse akte gesproken van fossatum (gracht), de Molengrave (p. 60). Op p. 152-153 is nog meer te lezen over de (water)molens van Boxtel en Liempde en de molenrechten (google op molenrechten Boxtel).

Dag Annemarie, Ik ben nog niet veel verder gekomen. Dat heeft te maken met het gegeven dat de genoemde auteurs, die ik, naar mij blijkt al eens eerder geraadpleegd had (Jan Coenen bv staat in mijn boekenkast) de beginperiode van de Molengraafse molens niet bespreken. O.a uit het Oorkondenboek valt af te leiden dat de Molengrave al in voor 1203 bestond. Het maakte toen deel uit van het allodiale goed van de heren van Vught dat zich bevond in het gebied dat zich uitstrekte "van de Molengrave tot de Maas". Dat was dus voor de Heren van Boxtel. Onder het regiem van Hertog Hendrik I werden aanhangers van de Graven van Gelre (die zich tegen de territoriale expansie en ursurpatie van het Brabantse land verzetten) volgens een vast patroon aan de kant geschoven. Zo ontstond het novo oppidum 's-Hertogenbosch om de oude feodale heren van Vught van hun onvloed en inkomen te beroven, en de de kasteelheren van Stapelen, geen slotje maar een behoorlijk toegeruste motte-bucht, kregen ook een novo oppidum van de hertog voor hun deur, waaruit Buckstelle ontsond, het latere Boxtel. De Molengrave die een verbinding legde tussen de Beerse en de Dommel juist voorbij de molen van kasteel Stapele (dat overigens, als ik me goed herinner, een zgn Willibrordsgoed was, een leengoed opgedragen aan de Abdij van Echternach (waardoor het onmogelijk werd om die 'Stapelense' molen te ontfutselen). De Molengrave moet gegraven zijn op allodiale domeingrond van de Heren van Vught. De familie "van de Molengrave" maakte deel uit van de locale feodale adel, nog preciezer, zij waren leden van de familie van Vught in rechte lijn. Het wapen met de molenijzers is al van enkele generaties voor 1203. Dus, zou ik zeggen, is de molengracht die de verbinding legde tussen de Beerze (het Breedwater), en de Dommel via het gegraven Smalwater, ook van zeer oude datum. Dit alles interesseert mij omdat een Tolinc, voorvader van mij in rechte lijn, trouwde met een dochter van de van de Molengrave's, van Vughts die zich rond 1300 van de Molengraves gingen noemen. Voldoende gesetteld om zich door de wapenheraut van Gelre met die benaming aan te spreken. Maar, zij kozen dus in de strijd tussen Brabant en Gelre de verkeerde kant, en rond 1318, geloof ik, werden zij van hun allodiale bezittingen beroofd en kwamen de uit de contreien van Oost-Vlaanderen gerecruteerde burggravenfamilies binnen, zoals de heren van Boxtel, als stadhouders in vers verworven en veroverd gebied. Mij dunkt dat met de Molengrave nog heel wat uit te zoeken valt. Ik leg mijn reconstructie en interpretatie voor, om te zien of er nog voor de hand liggende teksten zijn die mij - of anderen - nog een paar stappen verder brengen. Als U een forum kent waar zo'n kwestie als deze onmiddellijk gehoor vindt dan krijg ik nog graag een hint. Ik han natuurlijk tegen een wat meer onderbouwde tekst aan.
met beste groet
Ad W.M. Teulings

Van heemkundige Wim Veekens kreeg ik de volgende reactie:
De oudste vermelding – in mijn toponiemenbestand althans - met meervoud watermolens dateert van 1474 in RA Boxtel inv.nr. 55: “die tivers gelegen by die watermolens dat wilner Claus klynckaerts was.” In inv.nr. 57 1498: “(Verkoop van) regten inden watermolens tot boxtel also weel in de wynter molen als inde somer molen.”
De oudste vermelding met ‘molen’ komt uit het Bossche Protocol 1177 folio 352 anno 1387: “Bucstel in loco dicto hulsdonc versus molendinum aquatile de bucstel.”
(De Molengraaf is gelijk aan het Smalwater/ de Smalle Stroom aan het einde waarvan de watermolen lag. Ikzelf ken de benaming ‘Molegraafse molens’ niet)

Ook al gaat dit niet over de alleroudste periode, toch een hele mooie inhoudelijke aanvulling. Dank je wel, Wim!

Elke aanvulling helpt. En, ik ken de naam Molengraafse molens ook niet. Ik had het over de familie van de Molengrave, een familie uit de stam de heren/gouwgraven van Vucht (VVvcht) die mogelijk ooit de Smalle stroom heeft laten graven. De twee vermeldingen van Wim Veekens heb ik ooit ook genoteerd. Uit het toponiem Hulsdonc blijkt dat het niet gaat om de watermolens aan het Smalwater (zou ik zeggen) maar maar om een van de molens aan de Dommel.
Wat Claas betreft:
1453 Den Bosch. R. 1223 fol. 278v
Claes Willems Clynckart, zaakgelastigde, draagt op aan Jan Engbrecht Luedinc van Uden een pacht van ½ mud rog op Lichtmis in Den Bosch te leveren, uit huis, hof en rogland op d' Esschelair in Esch tussen Godevarert van Broeckhoven en 3 zijden de gemeijnt; uit 4 lopnes land op Baerschot aldaar tussen Willem Huben en Godevaert van Broeckhoven. 10-2-1453. (B.B.2 blz. 112)

Hij is beslist geen molenaar, maar rentmeester te 's-Hertogenbosch. ook zijn grootvader, Wilhelmus Clyngen, die in 1426 al overleden is heeft niets met molens in Boxtel uitstaande. Over hem zie Hanus, proefschrift, p 114; nb verplichte aanschaf voor Uw bibliotheek!).
Wij ploegen voort!

Nog even een toevoeging: Gegeven de tekst waarin een pacht van Jan van Uden ter sprake komt zal Claes Clynkart een rentmeester zijn geweest van de Minderbroeders in 's-Hertogenbosch. Dat roept bij mij weer een (te onderzoeken) vermoeden op dat de molens bij Boxtel ooit werden toegeeigend door de hertog van Brabant. Om zo'n stap niet teveel op diefstal te laten lijken schakelde hij de Minderborders is, die veel onteigende bezittingen als hertogsleen in beheer kregen aangereikt, en dan van een jaarlijkse rente daarop naar eigen welbevinden mochten handelen. Bijvoorbeeld voor de aankoop van een altaar waar een kloosterlid dan bedienaar werd en de jaarlijkse wedde genoot.