Tot 1 januari 1994 was Heesch een zelfstandige gemeente in het noordoosten van Noord-Brabant, tussen Geffen en Oss in het noorden, Heeswijk en Dinther in het zuiden, en Nistelrode in het oosten. Deze gemeente besloeg een oppervlakte van 2.637 ha en telde één kerkdorp: Heesch. Dat op zijn beurt bestond uit elf gehuchten, wijken of rotten: Kerkeind, Hoogstraat, Wijst, Schutsboom, Heelwijk, Beemd, Broekhoek, Groes, Zoggel, Vinkel en Loosbroek.
De naam
De naam Heesch gaat terug op het Oudhoogduitse "haisjo", dat "kreupelhout" betekent. Deze verklaring spoort goed met de oorspronkelijke kleinschaligheid van het landschap in deze omgeving. ‘Heesch’ mag overigens niet worden verward met "Hese", de middeleeuwse naam van het grondgebied van Rosmalen en Nuland. Tussen beide dorpen ligt nu nog het gehucht Heeseind.
De tienden van Heesch in een oorkonde uit 1191
Oudste bewoning
Uit archeologisch onderzoek blijkt dat al sinds circa 2000 vóór Christus sprake is van menselijke activiteiten in deze regio. Het oudste geschreven document met een vermelding van Heesch dateert uit 1191. Daarin worden de tienden van ‘Heze’ genoemd. Vóór 1298 is al sprake van een gement (gemeenschappelijke grond) van de inwoners van Heesch. Op 18 oktober 1329 gaf de hertog een complex gemeenschappelijke gronden uit. Uit 1364 stamt de eerste vermelding van schepenen, dus van een eigen dorpsbestuur.
Op 16 juli 1817 stelde de Hoge Raad van Adel het gemeentewapen vast: "Van lazuur, beladen met St. Petrus staande op een terras, alles van goud." Sint-Petrus is de patroonheilige van het dorp. Het wapen is direct afgeleid van de schependomszegels, waarbij de ongemijterde heilige was vergezeld van twee bomen of heesters.
Middelen van bestaan
Vanouds was Heesch een agrarische gemeente met overwegend schrale zandgronden. Maar een beperkt gedeelte was geschikt voor het verbouwen van rogge, haver en boekweit. Naast de landbouw was zeer bepalend voor de geschiedenis van Heesch dat het dorp halverwege ’s-Hertogenbosch en Grave ligt. Voetgangers, ruiters en rijtuigen gebruikten het dorp als pleisterplaats. Ook de paardenposterij had er een station. En de aanleg van de straatweg ’s-Hertogenbosch-Grave in de periode 1818-1836 maakte van Heesch, tot dan toe een verzameling gehuchten, een straatdorp met lintbebouwing.
De oude Rijksweg in Heesch
Met de aanleg van twee bedrijventerreinen, vooral vanaf midden jaren tachtig van de vorige eeuw, is het agrarische karakter van het dorp sterk veminderd. Ook heeft de herinrichting van het dorpscentrum in de jaren '90 het aanzien behoorlijk veranderd.
Het Dorp (voorheen Rijksweg) in 1992 (foto: A.H. van der Stappen. Bron: BHIC 1699-001477)
Bevolkingsontwikkeling
Aan het eind van de 18e eeuw telde Heesch nog net geen 1.300 inwoners. Halverwege de 19e eeuw was dat aantal al gestegen tot 1.919 en in 1900 waren het er 2.173. Weer vijftig jaar later was het bevolkingsaantal verdubbeld tot 4.052. Na 1950 sloeg de verstedelijking toe: het inwonertal steeg van ruim 4.000 tot bijna 12.000 (11.929) in 2000. Ruim 20 jaar later is Heesch op weg naar de 13.800.
Wilhelm Ploegmakers
zei op 4 december 2012 om 11:37
Waar was de paardenposterij in Heesch? Ik heb vroeger eens gehoord dat het was aan de Rijksweg. Dat zou bij de boerderij van voorheen Has Langens zijn geweest. Dit huis met hoge spitse ramen aan de kopsekant staat er nog maar is wel verbouwd.
Dat huis staat vanuit Heesch gezien de Achterste Groes voorbij en is het laatste huis aan de linkerkant. Vroeger stond net daarvoor het café van Frans den Berg.(Frans Peer Joane)
Henk Buijks, namens BHIC
bhiczei op 5 december 2012 om 10:01
@Wilhelm, het door jou bedoelde huis is ons bekend en met name die spitse ramen zijn bijzonder in de gevel van een Brabantse boerderij. Maar hoewel de paardenposterij in Heesch (die in elk geval van 1810 tot 1816 heeft bestaan) inderdaad was ondergebracht aan de Rijksweg, ging het om een plek in het dorpscentrum: het pand De Drie Leliën, waarin ook de gelijknamige brouwerij was gevestigd. Het bewuste pand stond op de hoek van de Schoonstraat en de Rijksweg, op de plaats waar nu het appartementencomplex De Drie Leliën staat en daarvóór het Postkantoor en de Boerenbond.
Brouwer Rut van Erp was tevens postmeester, totdat hij in 1816 overleed. Na zijn dood is deze functie door niemand anders in Heesch meer overgenomen.
Deze en andere gegevens over de geschiedenis van het postwezen in Heesch zijn te vinden in het boekje "Van bodediensten tot PTT post in Heesch", Heesch 1988. Dit boekje is uitverkocht, maar wel aanwezig in het Stadsarchief te Oss en vrijwel zeker ook in de bibliotheek van de Heemkundekring in Heesch.
Pieter
zei op 16 augustus 2013 om 19:32
Ik heb gevonden dat in 1795 het begrip "Gemeente" in Nederland kwam.
In dit verhaal staat dat in 1817 het gemeentewapen vastgesteld werd. Ergens heb ik ooit een vermelding van 1811 gevonden.
Wanneer ontstond de gemeente Heesch, die in 1994 ophield te bestaan?
Hanneke van der Eerden, namens BHIC
bhiczei op 19 augustus 2013 om 11:09
@Pieter, de term 'gemeente' is inderdaad in 1795 ingevoerd, als vervanging voor stadsbestuur en schepencollege. We stonden toen als Bataafse Republiek onder Frans gezag.
Daarna krijgen we als Koninkrijk Holland van 1806-1810 een koning in de persoon van de broer van Napoleon, om vervolgens tot 1814 ingelijfd te worden bij het Keizerijk Frankrijk. We kregen gemeenten naar Frans voorbeeld, met een maire en adjuncten.
Het duurde tot 1814 voordat alle Fransen uit Brabant verdreven waren en we een eigen koning kregen. Voor veel gemeenten betekende dat een herziening of herstel van de gemeentegrenzen naar de toestand van vóór 1793. Bestuurlijk duurde het vervolgens nog een een aantal jaren voordat de stads- (KB 1815) en dorpsbesturen (1819) bij wet geregeld waren. Om aan de verplichting om een gemeentewapen te voeren te voldoen hadden veel gemeenten ook nog enkele jaren nodig.
In de tijd dat Brabant onder Frans bestuur stond veranderde er bestuurlijk en administratief veel, zoals de invoering van de burgerlijke stand in 1811. Vandaar dat 1811 veel genoemd wordt, maar pas in 1814 waren we bevrijd van de Fransen.
Pieter
zei op 21 september 2013 om 09:30
Bedankt Hanneke voor de uitleg!
G.J. van der Laan
zei op 1 februari 2016 om 12:57
Op 6 mei 1861 vestigde mijn voorvader Gijsbert Johannes van der Laan zich in Heesch aan het Kerkeind Wijk A No.3 n.k. (naast kerk????)
Hij was tolgaarder en zijn vrouw Petronella Tanna Scheffelaar was tapster.
Weet iemand waar zich bovenstaand adres heeft bevonden en waar Petronella tapster zou kunnen zijn geweest.
In 1870 vertrokken zij naar Assen.
Marilou Nillesen
bhiczei op 4 februari 2016 om 15:53
Goedemiddag, mijn collega Mariët heeft zich over je vraag gebogen. Via het minuutplan heeft zij gekeken naar de omringende gebouwen rond de kerk, maar dat zijn er vrij veel en bij een steekproef daarin de naam Van der Laan niet gevonden. Ook in de alfabetische naamlijsten (ook via kadasterviewer in te zien) staat deze naam niet. Ook het straatnaamregister biedt in dit geval geen uitkomst.
Daarom in het wijkregister gekeken; hierin staan op Kerkeind huisnummer 3 in vrij korte tijd een heleboel opvolgende bewoners, waarvan de meeste tapper en zelfs tolgaarder zijn. Mariët vermoedt dus dat het om een huurhuis gaat.
Via het huisnummerregister (inv.nr. 1663) is wel een verwijzing gevonden van wijk A, huisnr. 3 maar dat lijkt weer niet te kloppen bij het kadastrale perceel. Om een lang verhaal niet nóg langer te maken: het is ons nog niet geheel duidelijk waar het adres zich precies bevindt.
Maar op de website van de heemkundekring http://www.de-elf-rotten.nl/ zien we wel beschrijvingen van foto’s met dat adres. Dus mogelijk kan de heemkundekring je wel meer duidelijkheid bieden hierover. Veel succes ermee!
G.J. van der Laan
zei op 18 februari 2016 om 14:37
Bedankt Marilou, omdat mijn voorvader tolgaarder was, dacht ik eerst dat hij een tol bemande aan de Graafschebaan. Deze liggen echter buiten het centrum van Heesch. Ik ga er nu vanuit dat hij het tol bemande dat lag op de cruising met de Graafschebaan en de weg Nisterode - Oss.
Marilou Nillesen
bhiczei op 19 februari 2016 om 11:29
Ah, dat is natuurlijk ook een optie. Als u er eens dieper in deze materie wil duiken, bent u altijd welkom op onze studiezaal!
Laurens van den Broek
zei op 27 maart 2017 om 18:59
Een ander verhaal.
Een van mijn voorouders was WIllem van den Broek, waarschijnlijk geboren rond 1625. Zijn zoon, Govert Willemsz van den Broek, waarschijnlijk geboren rond 1650, trouwde in 1671 in Kethel , met ene Jannetje Pietersdr uit Gelderland. "Toevallig" kwam ik in 1973 in Schiedam Kethel wonen.... Een neef van mij speurde veel na, maar verder terug dan het huwelijk in 1671 is hem niet gelukt. Is er iemand die suggesties heeft?
Bert Wijnen
zei op 8 juni 2019 om 20:41
Wellicht heeft Gijsbert Johannes van der Laan gewoond in de huidige Goorstraat. Vroeger heette die hele wijk "Kerkeind". Op de hoek Osseweg-Goorstraat stond een kerk, die later is verdwenen. Het zou best eens kunnen dat daar de tol werd geheven op de oude weg van Nistelrode naar Oss.
Marilou Nillesen
bhiczei op 11 juni 2019 om 09:14
Dat is een aannemelijk verklaring, Bert! Bedankt voor je berichtje.
Hans van der Laan
zei op 11 juni 2019 om 11:36
Bedankt voor het meedenken en wie weet is er nog iemand die meer weet over een tolhuis op deze plek!!
Anton van den Akker
zei op 19 januari 2021 om 16:41
Deze verhalen kunnen aardig kloppen de rijksweg is namelijk later aangelegd.
Te verwachten is dat de huidige Goorstraat de oude weg naar Grave is. Ook verderop bij bij de huidige snelweg splitsing en kruising loopt de oude weg langs voormalig huize Zevenbergen. Dit alles net ten noorden van de huidige N59 naar Grave.
Ans Thijssen Ploegmakers
zei op 6 september 2021 om 19:04
Om terug te komen op oude straatnamen. Kan iemand mij vertellen waar in de periode 1850 1920 de Kremersdijk in Heesch was.
Mijn oma Ida Langens is er geboren op nr B48.
Kremersdijk ( ook met meer 2 ee geschreven komt veel voor in akten van schepenen en Schouten.
Norah
zei op 7 september 2021 om 12:21
Je kunt dit toch het beste vragen Ans bij de plaatselijke heemkundekring >>>
Ans Thijssen Ploegmakers
zei op 7 september 2021 om 13:22
Daar heb ik het een half jaar geleden al gevraagd,
Zij konden geen antwoord geven. Ik moest maar Bhic informeren.
Zijn er geen plattegronden van Heesch waarop oude straatnamen voorkomen rond 1860 en 1900.
Norah
zei op 7 september 2021 om 16:39
Diep treurig, daar in Heesch behoort men dit wél te weten! Je wordt zo van het kastje naar de muur gestuurd. Zo lang geleden is het nu ook weer niet.
Ik hoop voor je dat de medewerkers van het BHIC(ik ben een leek in deze) het voor je kunnen vinden. De kaart hierboven op de pagina is niet minutieus genoeg helaas.
Weet men het hier ook niet......, dan zou je het nog bij de gemeente Bernheze kunnen proberen, Heeze valt hier tegenwoordig onder. Als het goed is behoren zij ook een archief te beheren.
tel. 0412-458888.
Succes gewenst!
Bert Wijnen
zei op 7 september 2021 om 18:12
Norah en Ans,
Ik neem aan dar het hier over Heesch gaat en niet Heeze. Er bestaat ook nog een Hees bij Nijmegen en Hees als buurtschap in Nuland, dacht ik.
Het is niet zo gemakkelijk als het lijkt, misschien! In Heesch hadden de meeste straten tot de jaren zestig van de vorige eeuw geen naam. Alles werd vernoemd naar een van de rotten. Dus je woonde op de Groes, Zoggel kerkeind enz.
De naam Kremersdijk doet me eerder denken aan een locatie in een waterrijker gebied.
Norah
zei op 7 september 2021 om 19:56
Hallo Bert,
Ik heb in feite er niets mee te maken behalve dan dat ik Ans probeer te helpen. Wel dat terwijl ik in al jaren in het noorden woon, onze buurman iemand uit Heesch was, een sympathiek iemand.
Ik vermoed trouwens dat een rot een rij was?
Goed, het woord is nu aan Ans, die moet weten uit welke plaats haar oma precies kwam.
Mvg.
Norah
zei op 7 september 2021 om 20:11
Aanvulling:
-nevens den Kremersdijk over het Zijl- > tol- en leenkamer(Henk Beijer's archief).
N.B. Het lag wel in Heesch.
Ans Thijssen - Ploegmakers
zei op 7 september 2021 om 21:20
Kremersdijk b 48 ligt in Heesch.
Als ik oude documenten van schepenen bekijk komt het vaak voor. De ene keer ligt het bij de groes de andere keer zoggel. Het moet dus daar in de buurt zijn.
Ik vraag me af of er geen kaart is waar dit op staat,
Volgens stamboom van Hoek -Barten is Ida Langens geboren op Kremersdijk b48
En hier gewoond tot 1880, van 1880 -1897 Kremersdijk b50
1897 getrouwd met Criest Ploegmakers en gaan wonen op Zoggel b 108 tot 1900
1900-1910 Zoggel B111 en 1910 -1920 Zoggel B 113 daarna Zoggel c73
Ik denk dat de huisnummers op Zoggel iedere keer zijn aangepast Mijn vader is er geboren en ik woon er nu nog. , zoggelsestraat 45 en daarna zoggelsestraat 85
Ik heb contact opgenomen met de heer Jan van Hoek en die heeft ook geen plattegrond van 1872.
Norah
zei op 7 september 2021 om 23:45
Okay, we zijn nu aangekomen in Heesch-Noord/West.
Hoe zit het met het kadaster?
Marilou Nillesen
bhiczei op 9 september 2021 om 08:46
Ja, ik zit ook te peinzen. De omnummeringsregisters van wijken naar straatnamen zijn jammer genoeg vaak het slechtst bewaard gebleven. Het kadaster is ook vrij lastig omdat er niet een adres is.
Ans, wellicht heb je nog bv een koopakte (ervan uitgaande dat het koopwoningen ging) waarin een kadastraal nummer staat? Dan brengt kadastraal onderzoek je vast verder.
HKK De Elf Rotten
zei op 12 november 2021 om 14:53
We zijn op dit moment druk bezig met het digitaliseren van het Kadaster in AEZEL. Wellicht komt daar een antwoord uit m.b.t. Kremersdijk.
Wilhelm Ploegmakers
zei op 27 december 2021 om 00:34
Wat betreft de tolgaarders in Heesch denk ik eerder dat het was bij de Heesche Barriere buiten de bebouwde kom in de richting van het voormalig woonwwagenkamp Vorestenfgrafdonk . Dat was een café in de jaren 60 en later een woonhuis. Dat huis staat aan de parallelweg van de oude rijksweg. Een van die jongens, genaamd Mies ( en ik dacht van Grinsven) was iets jonger dan ik en zat op de toen op school in Heesch. Zo had je ook de Geffense Barriere waar ook tol werd geheven op de grens tussen Geffen en Heesch aan de Rijksweg. Dat was eerst een klein café dat plaats moest maken voor de verdubbeling van de Rijksweg en werd later een nieuw restaurant gebouwd dat nu een in verval afgebrand restant is. Maar mogelijk werd aan de Grens tussen Oss en Heesch ook tolgeheven op de weg naar Oss. Vanouds lag die grens wel dicht bij het Kruispunt dacht ik.
Mariët Bruggeman
bhiczei op 31 december 2021 om 14:38
Bedankt voor deze tip Wilhelm, hopelijk kan dhr. van der Laan hier weer mee verder.
Anton van den Akker
zei op 1 januari 2022 om 21:38
Het probleem Kreemersdijk is inmiddels opgelost dit is een oude benaming voor de latere Rijksweg vanaf de grens met Geffen tot en met de voorste groep. Ondertussen is er in de Heemschuur een kaart opgedoken waarop deze benaming wordt gebruikt. Helaas staat op de oude straatnamenkaart samengesteld door Jan Vos de “smalle Bundersteeg” als zodanig vermeld.
Wilhelm Ploegmakers
zei op 3 januari 2022 om 01:20
Zoals ik al eerder dacht dat onze oma Ploegmakers-Langens geboren is in het huis waar Has Langens gewoond heeft aan de Rijksweg naast voorheen het café van Frans van den Berg dat werd afgebroken en er een nieuw huis werd gebouwd. Ik denk dat mijn nicht Ans nu ook die plek helder in beeld heeft. Dat was schuin tegenover Hasje van Martekes (van Dinther) .
De smalle Bundersteeg (Smool Bundersteeg) liep parallel aan de Rijksweg en Zoggelsestraat vanaf het Huis van Piet Verstegen aan de Achterstraat en stak de bunderstraatover tot aan de Beemdstraat. Het was niet meer dan een karrespoor. Vanaf het Kemps fabriek kon je bij de bocht in de Groes ook rechtdoor en dan na zo'n 50-75 meter linksaf daarin rijden. Ook vanaf de Achterstraat kon dat langs het verdwenen boerderijtje waar Piet Verstegen eerder woonde toen deze net getrouwd was. Zij bouwden daarnaast later een nieuw huis.
Bert Wijnen
zei op 4 januari 2022 om 16:37
Als ik het goed begrijp is dat dus het verdwenen pad dat voeger bij de zwarte molen uit kwam. Nu is het een soort strook waar de machines over kunnen om de sloot schoon te maken. Dat is die beruchte sloot waar vroeger afvalwater van het zeemleerfabriek Kemps geloosd werd. In dat boerderijtje van Piet Verstegen moet vroeger ook nog mijn Oom Klaas Wijnen gewoond hebben.
De huidige Kruishoekstraat heette vroeger in de volksmond "De Bundersteeg". Al deze namen wijzen er op dat in de periode voor mijn tijd dit gebied ontgonnen moet zijn naar landbouwgrond, naar bunders. De huidige Bunderstraat had naar mijn weten ook nog geen naam voor de zestiger jaren. De paden, wegen en karresporen hadden alleen in de volksmond een naam, denk ik. Het hele gebied heette Groes of Zoggel.
Wilhelm Ploegmakers
zei op 4 januari 2022 om 23:02
Ja Bert dat liep inderdaad tot de zwarte molen. De kortste weg voor de boeren met de hoog of erdkar uit de Groes die er meel lieten malen.
Anton van den Akker
zei op 4 januari 2022 om 23:21
Hallo Bert de afvoersloot van Kemps liep vanaf Kemps richting Geffen dus voor langs café van den Berg en de boerderij van Has Langens. Deze sloot is door diverse “drinkebroertjes” aangezien voor een mooi wit fietspad. Je begrijpt t al, dat was hielariteit. De smalle Bundersteeg liep inderdaad tot bijna aan de zwarte molen. Ik weet niet of deze sloot in verbinding stond (staat) met de beruchte afvoersloot van Kemps. Zeker was dat het vuil ook tot de familie Verstegen terug liep verder weet ik t niet.
Bert Wijnen
zei op 5 januari 2022 om 22:11
Hoi Anton,
Ja de ergste sloot "liep" langs de Rijksweg richting Geffen. langs de Smalle Bundersteeg liep ook een sloot met afvalwater van het zeemlederfabriek, maar dat water was minder vervuild en zag er niet zo melkachtig en gestold uit..
Wilhelm Ploegmakers
zei op 6 januari 2022 om 00:39
Op de kaart van de gemeente Heesch van 1865 bovenaan bij het eerste verhaal van Rien Wolfs over Heesch in vogelvlucht staat ter hoogte van De Hoef aan de Rijksweg op de kaart Tol. Dat was bij de Heesche Barriére waar ik het eerder over had.
