De geschiedenis van het college en de daarmee verenigde kloosters.

Het zou het bestek van een inleiding op een archiefinventaris ver te buiten gaan, als hier een uitvoerige geschiedenis van het college der Jezuïeten te 's-Hertogenbosch geschreven zou worden. Dat is bovendien op basis van de hier herordende bescheiden en van de stukken in andere archieven, met name in Brussel en Rome, al door anderen gedaan. De belangrijksten mogen hier worden genoemd.

Zeer recent is het boek van M.A. Nauwelaerts "Latijnse school en onderwijs te 's-Hertogenbosch tot 1629", waarvan het laatste hoofdstuk geheel gewijd is aan het Jezuïetencollege. *  Al in de jaren '30 werd door F. van Hoeck SJ. in een aantal artikelen in "Bossche Bijdragen", die overigens meer het karakter hadden van bronnenuitgaven, en in een meer omvattende studie Over de geschiedenis van de Jezuïeten in Nederland, aandacht besteed aan het college. * 

A.H.L. Hensen had toen al in diezelfde "Bossche Bijdragen" een door hem in het Staatsarchief te Rome ontdekt manuscript uitgegeven. *  Het handelde over het ontstaan en de geschiedenis van het klooster der Bogarden en van de drie zusterkloosters Sint Annenborch, Sint Annatroon en In de Haghe, en over de wijze waarop hun goederen aan het college waren gekomen.

Van dit manuscript, dat ongetwijfeld in het begin van de 17e eeuw door een Jezuïet geschreven moet zijn, bestaat in het Bossche archief een concept, waarvan alleen de slotpassage afwijkt van het Romeinse exemplaar. *  Pastoor Schutjes, die nog steeds niet is onttroond als auteur van een alomvattende geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, besteedde natuurlijk ruim aandacht aan het college en de daarbij geïncorporeerde kloosters, uitgaande van de hem toen ten dienste staande bronnen,voornamelijk uit het bisschoppelijk archief en uit dat van de stad 's-Hertogenbosch. * 

Als laatste moet hier nog genoemd worden, het werk van A. Poncelet SJ. over de geschiedenis van de Jezuïeten in de Nederlanden. *  De geschiedenis van het Jezuïetencollege van 's-Hertogenbosch behoeft dus, zeker na de publicatie van het werk van Nauwelaerts, niet herschreven te worden. Ook niet, zoals wel zal blijken, op grond van de herordening van het archief. Toch willen we voor de gebruiker van deze inventaris en regestenlijst een kort overzicht geven van de geschiedenis en vóórgeschiedenis van het college. Dit is te meer nodig, omdat de historische feiten voor een groot deel de aanwezigheid van de stukken in het archief en hun plaats in de inventaris verklaren.

Vooraf nog het volgende. Het archief van het college zou met enig recht gekarakteriseerd kunnen worden met de term huisarchief. Het is meer de schriftelijke neerslag van de verwerving en het beheer van de goederen van een aantal geestelijke "families", die achtereenvolgens onder het zelfde dak hebben gewoond, dan een neerslag van de activiteiten van één instelling met daarbij de voorgeschiedenis in de vorm van een aantal retroakten. Op basis van orthodoxe archivistische overwegingen hebben we bij de indeling van de inventaris gemeend toch in hoofdzaak van het laatste gezichtspunt uit te moeten gaan. Bij het schetsen echter van de onderhavige archiefvormende instellingen is men geneigd eerder het eerste standpunt in te nemen. Zo komen we er toe, om, net als de Jezuïet-kronikeur, hier een "Origo et progressus quattuor monasteriorum ...", het ontstaan en de geschiedenis van de vier kloosters en het college, als opeenvolgende bewoners van één en hetzelfde complex gebouwen kort weer te geven.

De Bogarden

Kort na 1300 ontstond te 's-Hertogenbosch een groepering van zogenaamde Bogarden of Begharden. Het waren mannen, die een religieuze gemeenschap vormden, maar geen geestelijke regel volgden. *  Zij vestigden zich in een huis aan de zuidzijde van dat deel van de Colperstraat, dat later Verwerstraat zou gaan heten. In deze stadswijk bloeide vanouds de textielnijverheid. *  Ook de Bogarden voorzagen met het weven van linnen in hun onderhoud, hetgeen, zoals ook elders waar kloostergemeenschappen dit deden,tot conflicten met 't weversgilde aanleiding heeft gegeven. *  In 1439 besloten zij de derde regel van Sint Franciscus aan te nemen. Een kleine dertig jaar later gaf een aantal van hen er echter de voorkeur aan, om tot de orde der Kruisheren toe te treden, hetgeen natuurlijk op een splitsing van het convent moest uitlopen.

Een geschil over de eigendom der kloostergebouwen werd in 1470 door paus Paulus II ten voordele der Bogarden van de derde regel van Sint Franciscus, zoals zij voortaan heetten beslist . De Kruisheren verlieten het klooster, de Franciscaner Tertiarissen sloten zich aan bij het kapittel van Zepperen. *  In het begin van de 16e eeuw schijnen de Bogarden "clercken ende scholieren", die in de stad naar de latijnse school gingen, in de kost gehad te hebben. *  Of ze zelf ook onderwijs hebben gegeven, is niet bekend. Vanaf die tijd begint echter ook een langzaam verval in te treden, een verpaupering, die zich overigens niet alleen tot de Bogarden beperkte. Zij kon in deze periode alom in de Nederlandse kloostergemeenschappen geconstateerd worden. * 

Rond 1575 moet het dieptepunt bereikt zijn, zowel voor wat betreft de fondsen waaruit de kloosterlingen voor hun levensonderhoud konden putten, als voor wat betreft de toeloop van nieuwe conventualen. In 1571 worden de Bogarden maar voor één gulden "aangeslagen" in de bijdrage die aan de kloosters gevraagd werd ten bate van de oprichting van een seminarie voor het nieuwe bisdom 's-Hertogenbosch, terwijl bijvoorbeeld de Wilhelmieten in dezelfde stad getaxeerd werden op 20 gulden. *  Volgens de bul van paus Sixtus V van 1 mei 1585, waarbij aan de zusters van Sint Annenborch toestemming werd verleend om gebruik te maken van de gebouwen van het Bogardenklooster, waren er al sedert 28 jaren slechts twee fraters over, waarvan de één als "confessor" van een vrouwenklooster in de stad optrad en de ander geheel alleen het huis bewoonde. *  De genoemde beslissing moet dan ook voor Sixtus V niet moeilijk geweest zijn.

Sint Annenborch en de daarmee verenigde vrouwenkloosters.

Op 1 juli 1485 droeg de geestelijke Arnoldus, zoon van Petrus Michiels, het omgracht "Castrum Rodenborch" en vele andere goederen, te Rosmalen, die hij die dag had gekocht van Johannes, zoon van Wolterus van Baecx, over aan magister Wilhelmus de Busco, op voorwaarde dat er een klooster voor de zusters Regularissen van Sint Augustinus zou worden gesticht en wel onder de naam "Sint Annenborch". Deze naamsverandering was door Johannes van Baecx bedongen met verwijzing naar het feit, dat hij 450 rijnsgulden van de koopsom van 1200 rijnsgulden had kwijtge- scholden. Hij wilde dan ook als medestichter worden beschouwd. * 

Wie waren nu deze Regularissen, die hier een nieuw tehuis werd aangeboden? Vast staat, dat zij afkomstig waren uit het klooster Bethaniën op de Windmolenberg in 's-Hertogenbosch. De schenking was niet toevallig bij de schenkers opgekomen. Volgens de schrijver van de "Origo" was er sprake van een zekere overbevolking en van onenigheid in het Bossche klooster. Hij vermeldt ook een akte van de bisschop van Luik van 14 januari 1136, waarin de stichting bekrachtigd werd. *  Wanneer de zusters precies naar Rosmalen verhuisden is niet bekend. Wel is zeker, dat het convent in 1501 bewoond is geweest. Toen trad Kathalijne van Bronckhorst in een notariële akte op als "priorissa" van Sint Annenborch. *  Uit allerlei gegevens blijkt, dat het klooster zeker in de aanvang niet rijk was. Ook waren er slechts weinig religieuzen. Pas ná 1544, toen het Helmondse klooster "In de Hage" met Sint Annenborch was verenigd, werd het beter. *  Deze Helmondse Regularissen hadden hun klooster moeten verlaten, omdat het met de grond gelijk was gemaakt.

De verdedigers van de stad hadden een betere gevechtspositie nodig tegen de aanvallen van de troepen van Maarten van Rossum. *  In 1571 kwamen ook nog vijf nonnen uit het verlaten klooster Sint Annatroon te Driel een toevlucht zoeken. *  Van beide kloosters werden de goederen geïncorpeerd bij Sint Annenborch. * 

Bij de visitatie en reformatie van het convent in 1572 door de bisschop van 's-Hertogenbosch was de toestand nog vrij rooskleurig. *  Ruim een decennium later luidde voor Sint Annenborch de noodklok. De nonnen kregen zo veel te lijden van de "storm" die door de "misdadige opstand' der calvinisten werd veroorzaakt, dat zij zich gedwongen zagen binnen de stad 's-Hertogenbosch te gaan wonen. Zij betrokken het huis "De Cluijt" in de Verwerstraat, naast het klooster van de Bogarden. Van de enige daar nog verblijvende Bogard, pater Henrick Boot, kregen zij toestemming om in zijn kerk het officie te houden. Na enige tijd kwam de pater -"qui priorem sine subditis solus agebat"- met de zusters tot de overeenstemming, dat hij zou overgaan van de Franciscaanse regel naar die van Sint Augustinus en voortaan als hun confessor zou optreden. *  Op 1 mei 1585 hechtte, zoals boven reeds vermeld, Sixtus V zijn goedkeuring aan de supprimering van het Bogardenklooster en de overdracht van de gebouwen en weinige goederen aan het convent van Sint Annenborch. Nadat ook de bisschop, de generale overste van het kapittel van Zepperen en de wereldlijke overheid akkoord waren gegaan, kon in 1588 de verhuizing officieel een feit worden. *  Er was echter één voorwaarde gesteld: Wanneer zich in 's-Hertogenbosch jezuïeten zouden willen vestigen, zouden het terrein en de gebouwen van het klooster der Bogarden aan hen moeten worden afgestaan. Het schijnt Henrick Boot geweest te zijn, die deze wens geuit heeft. *