Mijn Studiezaal (inloggen)
7062
Nederlandse Hervormde Gemeente Vierlingsbeek, 1648 - 1976
Inleiding
Beknopte historie
Vierlingsbeek is een overwegend katholiek dorp. De parochie van de H. Laurentius is al rond het jaar 1000 opgericht. Waarschijnlijk deed toen een eenvoudig houten kerkje dienst, dat al vóór 1200 door een Romaans stenen kerkje is vervangen. Rond 1500 werd daarvoor in de plaats een nieuwe gotische kerk gebouwd.
De volledig roomse Vierlingsbeekse gemeenschap krijgt in 1611 te maken met haar eerste protestant in de persoon van Hermanus Beventrupfel, die benoemd was als predikant/zendeling voor het Overambt en die er tot het jaar 1620 bleef komen om zieltjes te winnen. Van de Oranjes kreeg hij de kapel van Groeningen en Vortum toegewezen.
In 1620 kreeg hij de opdracht om in de Nederambt aan de slag te gaan. Hij woonde eerst in Vierlingsbeek en later tijdens zijn bediening in de Nederambt tot 1638 in Cuijk. Na het vertrek van Beventrupfel bleef het bijna 30 jaar rustig in Vierlingsbeek.
Na de Vrede van Munster werden overal in Noord-Brabant protestante gemeenten gesticht, in een poging het gewest te calviniseren.
Op 10 november 1648 werd dominee Petrus Tesschenmacher aangesteld als dominee voor Vierlingsbeek. Deze benoeming werd bekrachtigd op 29 november door de prins Willem II van Oranje. Ds. Tesschenmacher kwam naar Vierlingsbeek en eiste de parochiekerk op.
Pastoor Willem Reginald Bosman vertrok, maar zat niet stil en ging naar Venray en bouwde korte tijd later een schuurkerk op de Smakt, net over de Staatse grens, voor zijn parochianen van Vierlingsbeek.
Vierlingsbeek is een overwegend katholiek dorp. De parochie van de H. Laurentius is al rond het jaar 1000 opgericht. Waarschijnlijk deed toen een eenvoudig houten kerkje dienst, dat al vóór 1200 door een Romaans stenen kerkje is vervangen. Rond 1500 werd daarvoor in de plaats een nieuwe gotische kerk gebouwd.
De volledig roomse Vierlingsbeekse gemeenschap krijgt in 1611 te maken met haar eerste protestant in de persoon van Hermanus Beventrupfel, die benoemd was als predikant/zendeling voor het Overambt en die er tot het jaar 1620 bleef komen om zieltjes te winnen. Van de Oranjes kreeg hij de kapel van Groeningen en Vortum toegewezen.
In 1620 kreeg hij de opdracht om in de Nederambt aan de slag te gaan. Hij woonde eerst in Vierlingsbeek en later tijdens zijn bediening in de Nederambt tot 1638 in Cuijk. Na het vertrek van Beventrupfel bleef het bijna 30 jaar rustig in Vierlingsbeek.
Na de Vrede van Munster werden overal in Noord-Brabant protestante gemeenten gesticht, in een poging het gewest te calviniseren.
Op 10 november 1648 werd dominee Petrus Tesschenmacher aangesteld als dominee voor Vierlingsbeek. Deze benoeming werd bekrachtigd op 29 november door de prins Willem II van Oranje. Ds. Tesschenmacher kwam naar Vierlingsbeek en eiste de parochiekerk op.
Pastoor Willem Reginald Bosman vertrok, maar zat niet stil en ging naar Venray en bouwde korte tijd later een schuurkerk op de Smakt, net over de Staatse grens, voor zijn parochianen van Vierlingsbeek.
De gereformeerde gemeente, zoals dat in die tijd heette, telde ongeveer 20 lidmaten.
Omdat het aantal protestanten zo gering was gingen veel kerkelijke gemeenten samen verder.
Vierlingsbeek ging samen met Maashees.
De jaren daarna vormde zich daar een kerkelijke gemeente van voornamelijk ambtenaren en lokale bestuurders. Het aantal protestanten bleef klein, maar was wel invloedrijk.
Deze toestand bleef lange jaren zo tot aan de Franse tijd.
Teruggave van de kerk
De teruggave van kerken aan de Katholieken werd verordend bij de staatsregeling van 1798.
Op 15 juli 1800 werd de Laurentiuskerk weer terug gegeven aan de Katholieken van Vierlingsbeek welk kerkgenootschap immers nog steeds de meeste zielen telde.
Nu zaten de Hervormden wel weer zonder kerkruimte.
De befaamde reisverhalenschrijver Stephanus Hanewinckel was destijds dominee te Vierlingsbeek. In 1804 liet hij een bescheiden Protestants bedehuis bouwen.
Op 17 september 1806 besloot de minister van Financiën geld vrij te maken voor de bouw van een pastorie.
Ds. Hanewinkel liet de pastorie bouwen aan de Kerkstraat naast het Hervormde kerkje.
Omdat het aantal protestanten zo gering was gingen veel kerkelijke gemeenten samen verder.
Vierlingsbeek ging samen met Maashees.
De jaren daarna vormde zich daar een kerkelijke gemeente van voornamelijk ambtenaren en lokale bestuurders. Het aantal protestanten bleef klein, maar was wel invloedrijk.
Deze toestand bleef lange jaren zo tot aan de Franse tijd.
Teruggave van de kerk
De teruggave van kerken aan de Katholieken werd verordend bij de staatsregeling van 1798.
Op 15 juli 1800 werd de Laurentiuskerk weer terug gegeven aan de Katholieken van Vierlingsbeek welk kerkgenootschap immers nog steeds de meeste zielen telde.
Nu zaten de Hervormden wel weer zonder kerkruimte.
De befaamde reisverhalenschrijver Stephanus Hanewinckel was destijds dominee te Vierlingsbeek. In 1804 liet hij een bescheiden Protestants bedehuis bouwen.
Op 17 september 1806 besloot de minister van Financiën geld vrij te maken voor de bouw van een pastorie.
Ds. Hanewinkel liet de pastorie bouwen aan de Kerkstraat naast het Hervormde kerkje.
Een nieuwe kerk
Na enkele jaren was dit kerkje al weer te klein.
Een nieuw kerkje kon worden gebouwd dankzij een gift van koning Lodewijk. De Hervormde gemeente ondervond nu wel enige tegenstand van de Rooms-katholieken inzake de plaats van dit nieuwe kerkje. De Hervormden wisten geen andere oplossing te bedenken dan een huisje te kopen, waartegen het kerkje werd aangebouwd. Het werd ingewijd op 6 januari 1811.
Het huisje met de tuin werd daarna verhuurd om uit de kosten te komen. De oorzaak van het spoedig verval van dit kerkje lag daarin dat het al spoedig weer te klein werd en niet kon worden uitgebreid omdat het omringd werd door andere erven.
Bovendien ondervond men tijdens religieuze bijeenkomsten veel storing door de ligging kort bij straat en door de aan de gebedsruimte grenzende keuken van het aangebouwde huisje.
Na enkele jaren was dit kerkje al weer te klein.
Een nieuw kerkje kon worden gebouwd dankzij een gift van koning Lodewijk. De Hervormde gemeente ondervond nu wel enige tegenstand van de Rooms-katholieken inzake de plaats van dit nieuwe kerkje. De Hervormden wisten geen andere oplossing te bedenken dan een huisje te kopen, waartegen het kerkje werd aangebouwd. Het werd ingewijd op 6 januari 1811.
Het huisje met de tuin werd daarna verhuurd om uit de kosten te komen. De oorzaak van het spoedig verval van dit kerkje lag daarin dat het al spoedig weer te klein werd en niet kon worden uitgebreid omdat het omringd werd door andere erven.
Bovendien ondervond men tijdens religieuze bijeenkomsten veel storing door de ligging kort bij straat en door de aan de gebedsruimte grenzende keuken van het aangebouwde huisje.
Herindeling
Op verzoek van mevrouw de Douariere Barones Cocq van Haeften in Blitterswijk werd in de herfst van 1821 het dorp Blitterswijk kerkelijk samengevoegd met een aantal plaatsen aan de overzijde van de Maas, o.m. Well en Arcen, en met Vierlingsbeek. Op kosten van de barones werd in 1822, op een door haar beschikbaar gesteld terrein, een kerkje gebouwd in Blitterswijk. De Vierlingsbeekse predikant preekte daar om de veertien dagen. In de praktijk was voor veel Hervormden van Blitterswijk het kerkje van Blitterswijk echter te ver weg gelegen en zij kwamen daardoor vaak naar de kerk van Vierlingsbeek.
Een en ander had tot gevolg dat de Hervormde kerk van Vierlingsbeek diende te worden vergroot of vernieuwd.
De kerkenraad en het Classicaal Bestuur van 's-Hertogenbosch deden pogingen om tot nieuwbouw te komen nu de Hervormde gemeente één van de talrijkste van Noord-Brabant was geworden. Er gingen diverse verzoeken maar ook een aantal jaren over heen voordat er beweging in de zaak kwam.
Tengevolge van de opstand der Belgen in 1830 werd Blitterswijk inmiddels weer van Vierlingsbeek afgescheiden en werd in 1839 verenigd met Venlo.
Op verzoek van mevrouw de Douariere Barones Cocq van Haeften in Blitterswijk werd in de herfst van 1821 het dorp Blitterswijk kerkelijk samengevoegd met een aantal plaatsen aan de overzijde van de Maas, o.m. Well en Arcen, en met Vierlingsbeek. Op kosten van de barones werd in 1822, op een door haar beschikbaar gesteld terrein, een kerkje gebouwd in Blitterswijk. De Vierlingsbeekse predikant preekte daar om de veertien dagen. In de praktijk was voor veel Hervormden van Blitterswijk het kerkje van Blitterswijk echter te ver weg gelegen en zij kwamen daardoor vaak naar de kerk van Vierlingsbeek.
Een en ander had tot gevolg dat de Hervormde kerk van Vierlingsbeek diende te worden vergroot of vernieuwd.
De kerkenraad en het Classicaal Bestuur van 's-Hertogenbosch deden pogingen om tot nieuwbouw te komen nu de Hervormde gemeente één van de talrijkste van Noord-Brabant was geworden. Er gingen diverse verzoeken maar ook een aantal jaren over heen voordat er beweging in de zaak kwam.
Tengevolge van de opstand der Belgen in 1830 werd Blitterswijk inmiddels weer van Vierlingsbeek afgescheiden en werd in 1839 verenigd met Venlo.
In 1839 stortte een gedeelte van het Hervormde kerkje in. Nog steeds was er geen oplossing.
De zaak kwam opnieuw in een stroomversnelling door de koning. Ditmaal was het Koning Willem II die op 27 juni 1841 op doorreis van Maastricht naar 's-Hertogenbosch ook Vierlingsbeek aandeed. Daar hoorde hij van de bouwvallige toestand van het Hervormde kerkje.
Blijkbaar hadden de eerdere verzoeken hem niet bereikt. Al in november daaraanvolgend kreeg men de vereiste toestemming en kon men aan het werk om het oude gebouw te af te breken en nieuwbouw te plegen. Het nieuw kerkje dat kwam tenslotte gereed in 1843.
Nieuwe tijd
Na 1945 volgde een samenvoeging met Boxmeer (Boxmeer, Sambeek, Beugen), zodat de predikanten van Vierlingsbeek dezelfde waren als in Boxmeer. Weer later kwamen ook Sint Anthonis, Oploo, Oeffelt en Overloon bij de hervormde gemeente.
De predikanten die in Vierlingsbeek actief waren zijn de volgende:
De zaak kwam opnieuw in een stroomversnelling door de koning. Ditmaal was het Koning Willem II die op 27 juni 1841 op doorreis van Maastricht naar 's-Hertogenbosch ook Vierlingsbeek aandeed. Daar hoorde hij van de bouwvallige toestand van het Hervormde kerkje.
Blijkbaar hadden de eerdere verzoeken hem niet bereikt. Al in november daaraanvolgend kreeg men de vereiste toestemming en kon men aan het werk om het oude gebouw te af te breken en nieuwbouw te plegen. Het nieuw kerkje dat kwam tenslotte gereed in 1843.
Nieuwe tijd
Na 1945 volgde een samenvoeging met Boxmeer (Boxmeer, Sambeek, Beugen), zodat de predikanten van Vierlingsbeek dezelfde waren als in Boxmeer. Weer later kwamen ook Sint Anthonis, Oploo, Oeffelt en Overloon bij de hervormde gemeente.
De predikanten die in Vierlingsbeek actief waren zijn de volgende:
Bronnen
Merlet 1988. Gegevens over lidmaten van de Hervormde gemeente van Vierlingsbeek 1798 -1830 H.Douma.
Merlet 1989. Kerkgebouw hervormde gemeente Vierlingsbeek 1810-1843 / T.L. Korporaal.
Voor wie meer wil weten over de geschiedenis van de Hervormde gemeente Vierlingsbeek en het zogenoemde Koningskerkje kan zoeken op : http://www.koningskerkje.nl/kerkje/pastorie
Merlet 1988. Gegevens over lidmaten van de Hervormde gemeente van Vierlingsbeek 1798 -1830 H.Douma.
Merlet 1989. Kerkgebouw hervormde gemeente Vierlingsbeek 1810-1843 / T.L. Korporaal.
Voor wie meer wil weten over de geschiedenis van de Hervormde gemeente Vierlingsbeek en het zogenoemde Koningskerkje kan zoeken op : http://www.koningskerkje.nl/kerkje/pastorie
80 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 118 bestanden
Inventaris
Kerkgebouw, pastorie, orgel, eigendommen
7062 Nederlandse Hervormde Gemeente Vierlingsbeek, 1648 - 1976
Inventaris
Kerkgebouw, pastorie, orgel, eigendommen
NB:
Kerk en pastorie kregen bij de krijgshandelingen gedurende de tweede wereldoorlog schade.
Beide panden kregen door granaatinslagen aanzienlijke schade tussen 27 sep 1944 en 27 mrt 1945
Beide panden kregen door granaatinslagen aanzienlijke schade tussen 27 sep 1944 en 27 mrt 1945
2 gedigitaliseerd
totaal 13 bestanden
Pastorie
Na zijn aanstelling als predikant bemerkte Ds. Hanewinkel al snel dat de vele protestante privileges zoals die voor 1795 golden, niet meer werden toegekend. Deze privileges waren niet door de Nationale Vergadering afgeschaft, maar door het dorpsbestuur.
Hij vond onderdak buiten het dorp in een huis met een slecht dak, waarvoor hij bovendien veel huur moest betalen. In de lente van 1803 kwamen 2 leden van de protestantse gemeente van Zomeren langs. De naam en faam van Hanewinkel was wijd en zijd bekend en ze vroegen hem om predikant te worden in Zomeren. De dominee lichte de kerkeraad in en vertelde de lidmaten dat hij zijn keus nog niet bepaald had. Maar daar hij nog geen behoorlijke huisvesting in Vierlingsbeek had…
De rijke lidmaten J.A. van der Brugghen en J.J. Ernst boden hem direct een vrije woning aan, in de vorm van de oude katholieke pastorie die gebouwd was in 1708.
Op 25 oktober 1802, een half jaar na zijn bevestiging, werd de Hervormde Gemeente te Vierlingsbeek heropgericht. De dominee woonde dan wel in een pastorie maar moest daar wel een hoge huur voor betalen aan de kerkmeester. De oude schuurkerk met de pastorie waren verkocht aan het gemeentebestuur om er een nieuw raadhuis van te maken. De bovenverdieping werd bestemd als school en in het gedeelte waar Hanewinkel met zijn gezin woonde, zou de onderwijzer komen wonen.
Na zijn aanstelling als predikant bemerkte Ds. Hanewinkel al snel dat de vele protestante privileges zoals die voor 1795 golden, niet meer werden toegekend. Deze privileges waren niet door de Nationale Vergadering afgeschaft, maar door het dorpsbestuur.
Hij vond onderdak buiten het dorp in een huis met een slecht dak, waarvoor hij bovendien veel huur moest betalen. In de lente van 1803 kwamen 2 leden van de protestantse gemeente van Zomeren langs. De naam en faam van Hanewinkel was wijd en zijd bekend en ze vroegen hem om predikant te worden in Zomeren. De dominee lichte de kerkeraad in en vertelde de lidmaten dat hij zijn keus nog niet bepaald had. Maar daar hij nog geen behoorlijke huisvesting in Vierlingsbeek had…
De rijke lidmaten J.A. van der Brugghen en J.J. Ernst boden hem direct een vrije woning aan, in de vorm van de oude katholieke pastorie die gebouwd was in 1708.
Op 25 oktober 1802, een half jaar na zijn bevestiging, werd de Hervormde Gemeente te Vierlingsbeek heropgericht. De dominee woonde dan wel in een pastorie maar moest daar wel een hoge huur voor betalen aan de kerkmeester. De oude schuurkerk met de pastorie waren verkocht aan het gemeentebestuur om er een nieuw raadhuis van te maken. De bovenverdieping werd bestemd als school en in het gedeelte waar Hanewinkel met zijn gezin woonde, zou de onderwijzer komen wonen.
Zijn positie was penibel en hij verzocht lidmaat G.A. van der Brugghen om wat te regelen. Op zijn beurt verzocht hij zijn neef luitenant-kolonel ir. R.T. Kraaijenhoff langs te komen om naar de situatie te kijken. Deze was directeur van de bouw van de vesting Amsterdam. De hoge officier liet zich door Hanewinkel alles van voren af aan uitleggen en was met de protestanten eens dat deze onrechtvaardigheid niet lang meer mocht voortduren.
Kraaijenhoff had het erg druk met de vestingwerken van Amsterdam, en kwam de belofte aan Hanewinkel niet na. Daarop besloot Hanewinkel op 21 november 1805 nogmaals te schrijven. De dominee kreeg per 29 november 1805 omgaande bericht dat luitenant-kolonel Kraaijenhoff de brieven ter kennisneming aan de minister van Binnenlandse Zaken had gebracht, en dat hij urenlang met de minister over de kwestie heeft geconfereerd. Mooi, dacht Hanewinkel, en stuurde direct op 7 december kopieën van Kraaijenhoffs brief aan de minister van Binnenlandse Zaken en aan de Hervormde Kerkeraad met het verzoek iets te regelen.
Op 17 september 1806 besloot de minister van Financiën geld vrij te maken voor de bouw van een pastorie. Hanewinkel liet een pastorie bouwen aan de kerkstraat naast de Hervormde Kerk.
Ds. Hanewinkel ging in 1811 naar Warns en Schark in Friesland, na een langdurig conflict met de in het dorp hoog aangeschreven diaken W. Rink. pastorie
Ds. Gerard van Bronckhorst die ook Sambeek onder zijn hoede had, werd bevestigd in Vierlingsbeek. Hij betrok de pastorie maar vond deze te klein voor zijn gezin met negen kinderen en liet er een verdieping op zetten. De dakruiter midden op het dak werd na deze verbouwing achterwege gelaten.
De laatste dominee die in de pastorie gewoond heeft was Ds. Hendrik Arie Boeser. Hij kwam van Stevensweert op 9 januari 1921 en kwam bij de bevrijding van Eindhoven op 1 februari 1945 onder een Engelse tank; hij overleefde het niet.
Kraaijenhoff had het erg druk met de vestingwerken van Amsterdam, en kwam de belofte aan Hanewinkel niet na. Daarop besloot Hanewinkel op 21 november 1805 nogmaals te schrijven. De dominee kreeg per 29 november 1805 omgaande bericht dat luitenant-kolonel Kraaijenhoff de brieven ter kennisneming aan de minister van Binnenlandse Zaken had gebracht, en dat hij urenlang met de minister over de kwestie heeft geconfereerd. Mooi, dacht Hanewinkel, en stuurde direct op 7 december kopieën van Kraaijenhoffs brief aan de minister van Binnenlandse Zaken en aan de Hervormde Kerkeraad met het verzoek iets te regelen.
Op 17 september 1806 besloot de minister van Financiën geld vrij te maken voor de bouw van een pastorie. Hanewinkel liet een pastorie bouwen aan de kerkstraat naast de Hervormde Kerk.
Ds. Hanewinkel ging in 1811 naar Warns en Schark in Friesland, na een langdurig conflict met de in het dorp hoog aangeschreven diaken W. Rink. pastorie
Ds. Gerard van Bronckhorst die ook Sambeek onder zijn hoede had, werd bevestigd in Vierlingsbeek. Hij betrok de pastorie maar vond deze te klein voor zijn gezin met negen kinderen en liet er een verdieping op zetten. De dakruiter midden op het dak werd na deze verbouwing achterwege gelaten.
De laatste dominee die in de pastorie gewoond heeft was Ds. Hendrik Arie Boeser. Hij kwam van Stevensweert op 9 januari 1921 en kwam bij de bevrijding van Eindhoven op 1 februari 1945 onder een Engelse tank; hij overleefde het niet.
Bewoning na de oorlog
Na de oorlog ging de dominee van Boxmeer in Vierlingsbeek de dienst voor. De pastorie werd enkele jaren bewoond door de Fam. van Heijst, waarvan Arnoldus van Heijst (17 juli 1880-11 maart 1952) vóór de oorlog kerkvoogd was. In 1945 werd dochter Anna de eerste vrouwelijk kerkvoogd in Nederland. Dit bleef ze doen tot 1980, waarvoor ze een onderscheiding kreeg. Haar moeder bespeelde 60 jaar lang het harmonium in de kerk ze stierf op 17 september 1977 op 92 jarige leeftijd. Na het vertrek van de Fam. van Heijst kwam de afdeling Sociale Zaken van de gemeente Vierlingsbeek en vervolgens H.A.R.K. (Hulp-Aktie Rode Kruis) in het pand. In 1950 werd het voor 20 jaren verhuurd aan de Jeugdherbergcentrale te Amsterdam. Het werd een door jongeren druk bezochte jeugdherberg en de naam Huis ter Maas kwam op de gevel.
Daarna kocht de gemeente Vierlingsbeek het pand met de tuin.
Na de oorlog ging de dominee van Boxmeer in Vierlingsbeek de dienst voor. De pastorie werd enkele jaren bewoond door de Fam. van Heijst, waarvan Arnoldus van Heijst (17 juli 1880-11 maart 1952) vóór de oorlog kerkvoogd was. In 1945 werd dochter Anna de eerste vrouwelijk kerkvoogd in Nederland. Dit bleef ze doen tot 1980, waarvoor ze een onderscheiding kreeg. Haar moeder bespeelde 60 jaar lang het harmonium in de kerk ze stierf op 17 september 1977 op 92 jarige leeftijd. Na het vertrek van de Fam. van Heijst kwam de afdeling Sociale Zaken van de gemeente Vierlingsbeek en vervolgens H.A.R.K. (Hulp-Aktie Rode Kruis) in het pand. In 1950 werd het voor 20 jaren verhuurd aan de Jeugdherbergcentrale te Amsterdam. Het werd een door jongeren druk bezochte jeugdherberg en de naam Huis ter Maas kwam op de gevel.
Daarna kocht de gemeente Vierlingsbeek het pand met de tuin.
80 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 118 bestanden
Kenmerken
Vindplaats origineel:
BHIC 's-Hertogenbosch
Openbaarheid:
Deze toegang bevat een of meer stukken die tot 1 januari 2045 niet zonder meer openbaar zijn.
Het precieze jaar van openbaarheid kun je per inventarisnummer vinden.
Bij vragen kun je contact opnemen met het BHIC.
Het precieze jaar van openbaarheid kun je per inventarisnummer vinden.
Bij vragen kun je contact opnemen met het BHIC.
Categorie:
80 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 118 bestanden