Voorgeschiedenis.
Voor een juist begrip van invoering en ontwikkeling van de Reformatie in Brabant, en met name in de Meierij, moeten wij enige aandacht schenken aan de achtergrond, waartegen dit nieuwe proces zich afspeelde. In 1559 - het jaar van de nieuwe kerkelijke indeling- was de situatie van de katholieke kerk in de Noordelijke Nederlanden reeds zo chaotisch, dat van de hiërarchische herordening praktisch niets is terechtgekomen. Humanistische en protestantiserende invloeden hadden hier vrij spel. De greep van het centrale gezag in Rome was tot vrijwel niets gereduceerd. Men ging spreken van de Hollandse Missie, die vanuit Brussel, waar nog een pauselijk legaat resideerde, zo goed en zo kwaad als het ging, enigszins werd bestuurd. In Brabant en en vooral in de Meierij, lag dit anders. Met name de hervormingsbepalingen in de katholieke kerk, genomen tijdens het Concilie van Trente(1545-1563) en uitgevoerd door het nieuwe bisschoppelijk bestuur in 's-Hertogenbosch heeft de trouw van het overgrote deel der Brabantse bevolking aan de katholieke kerk bestendigd. De ongelukkige start van de calvinistische Reformatie, die vanaf 1629 (inname van 's-Hertogenbosch) in dat gebied naar politiek machtsmiddelen greep in het verbod van de katholieke eredienst, de naasting (vordering) van katholieke kerkgebouwen en de bevoorrechting van een geïmporteerde minderheid , vaak in de trits van gereformeerde schout, predikant en schoolmeester/koster hinderlijk aanwezig, moest wel op een mislukking uitlopen en bij het overgrote deel van de aan het katholicisme trouw gebleven autochtone bevolking gevoelens van afkeer en weerstand oproepen. Het protestantisme in Oss vertoont geen ander beeld.

Tussen 1629 en 1648 spreken wij van het tijdperk der retorsie: de soevereiniteit over de Meierij bleef van de verovering van 's-Hertogenbosch (1629) tot de Vrede van Münster (1648) een twistappel tussen de Staten-Generaal en het Spaanse bewind in Brussel. Dit leverde een zeer onoverzichtelijke toestand op, waarbij de inwoners van de Meierij beurtelings en soms gelijktijdig slachtoffer werden van de Hollandse (protestantse) en Spaanse (rooms katholieke) chicanes. Na de inname van 's-Hertogenbosch op 17 september 1629 hadden de Staten Generaal bepaald dat een zestal predikanten moesten worden benoemd in de Meierij door de Kerkenraad van 's-Hertogenbosch. Op 7 juli 1633 wordt Theodorus Texelius door ds. J. van der Hagen tot predikant te Oss benoemd. De intrede van ds. Texelius verliep echter allerminst vredig. Onder bescherming van de stadhouder en een 'goet getal vuurroers' was hij aangekomen in Oss.De inbezitname van de tot dan toe katholieke kerk, voorgangster van de huidige parochiekerk Maria Onbevlekte Ontvangenis verliep vlot, omdat de kerk toch open stond om de burgers de gelegenheid te geven, vanwege de nadering van de Staatse troepen goederen in veiligheid te brengen. Na de bevestiging van ds. Texelius werden de kerkdeuren gesloten en kreeg deze de sleutel. Toen echter het militair geleide naar 's-Hertogenbosch was teruggekeerd, bracht toenmalig pastoor Mathias Septius, een nieuw slot op de kerkdeur aan, waarvan alleen hij de sleutel bezat, en hij belette daarmee ds. Texelius de toegang tot de kerk. Prins Frederik Hendrik was echter in godsdienstzaken redelijk tolerant en liet dit alles op zijn beloop, waardoor ds. Texelius meestal in 's-Hertogenbosch verbleef. vanaf 1636 tot 1648 blijft de functie van predikant te Oss vacant.

In 1648 komt er een einde aan de de Tachtigjarige Oorlog tussen de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën en Spanje. Brabant wordt een generaliteitsland, een wingewest, onder het bestuur van de Staten-Generaal. Daarmee wordt ook de Nederduitse Gereformeerde religie de enige toegestane religie op het grondgebied van de Republiek. Op 5 juni 1648 komt in 's-Hertogenbosch een buitengewone kerkelijke vergadering bijeen, die als opdracht krijgt "de Meierij met een goed getal gereformeerde predikanten en schoolmeesters te voorzien en alles in het werk te stellen de Meierij hervormd te krijgen". Op 25 oktober van hetzelfde jaar wordt ds. Jacobus Keuchlinus bevestigd als predikant te Oss. Hij vertrekt echter alweer in 1651 naar 's-Hertogenbosch om daar als hoogleraar Grieks te worden verbonden aan de Illustere School aldaar. Hij beschikt in die paar jaren wel over het overgedragen kerkgebouw, maar niet over een pastorie. Hij moest zich met een kamer in de toren van de kerk behelpen. Zijn beklag bij de kerkeraad in 's-Hertogenbosch (Oss had toen nog geen eigen kerkenraad) haalt weinig uit. Pas onder de derde predikant van Oss ds. Henricus Peel (Pelius) van 1651-1661 wordt eindelijk in 1653 een eigen kerkenraad gevormd. Dit jaar betekent het officiële begin van de Nederlands Hervormde Gemeente Oss.
De katholieken uit Oss en omgeving waren hun kerkgebouw kwijt en zij weken uit naar de St. Annakapel te Koolwijk, een buurtschapje gelegen nabij Herpen. Herpen lag in het Land van Ravenstein alwaar het katholieke geloof niet verboden was. Deze Annakapel in Koolwijk kent een lange geschiedenis. Kerkrekeningen uit 1524 vermelden al een capella S. Anne in Coelwyck. De kapel was een onderdeel van de parochie Herpen en was het doel van een jaarlijkse bedevaart. Na 1629 fungeerde de in het Land van Ravenstein gelegen kapel als grenskerk, voor de bewoners van de nabijgelegen Meierij van 's-Hertogenbosch, waar de uitoefening van de katholieke godsdienst verboden was.

Het oudste stuk van het archief is het "Kerkenboeck van de bedieninge der Gemeinte Godes tot Osch vergadert van Henrico Pelio dienaer der Gemeinte J. Christi aldaer begonnen in den Jaere 1651 de 5 novembris" Dit is de tekst van het oudste boek van de Nederlands Hervormde Gemeente Oss hetgeen begint met een aantekening van gedoopte kinderen van het jaar 1652 tot 1661 vervolgens van ledematen (lidmaten) gevonden en aangenomen door Ds. H. Pelius van anno 1651 tot oktober 1660 (zie pagina 1 van inv.nr. 1 Acta van de vergaderingen van de kerkenraad, 1651-1772).
Zoals al eerder gezegd begint de Hervormde Gemeente Oss officieel met het installeren van de kerkenraad in 1653. De eerste kerkenraad bestond uit 2 ouderlingen te weten D'E Johan Tergun, ontvanger van het kwartier Maasland, en D'Eerwaarde Abraham Hendrix. Tot diakenen werden benoemd Leonard Jacobs Verheij en Jan Claessen Kemmers, schepen (wethouder) te Oss. De kerkenraad is het bestuur van een lokale protestantse kerkelijke gemeente. Een kerkenraad bestaat over het algemeen uit de ouderlingen en diakenen van een (wijk)gemeente, de predikant, en soms kerkvoogden (in de Protestantse Kerk in Nederland, de PKN, heten zij kerkrentmeesters)

Het kerkgebouw
Vanaf haar eerste ontstaan was de Nederlands Hervormde gemeente Oss gevestigd in het voormalige katholieke kerkgebouw, de St. Willibrordus kerk. Een felle brand op 21 april 1751 brengt zware schade toe aan de oude kerk, waarvan het dak verbrandt en van de toren slechts de muren overeind blijven staan. De predikant wiens huis ook verbrand is, krijgt een nieuwe pastorie in de Begijnenstraat naast de kerk. Na de Franse Revolutie verandert er veel in Europa. Het bestuur van de -op de grondbeginselen van de Franse Revolutie 'vrijheid, gelijkheid en broederschap'- gevestigde Bataafse Republiek hier te lande kondigt in de Staatsregeling van 1798 ondermeer een vergaande vrijheid van godsdienst en godsdienstuitoefening voor alle burgers zonder onderscheid af. 'Alle kerkgebouwen en pastoriehuizen der voormalige heerschende kerk (=de hervormde of gereformeerde religie) worden overgelaten aan ieder plaatselijk bewind, om deswege tusschen alle kerkgenootschappen eenig vergelijk te treffen'. Na vertragende en trainerende acties van de kerkenraad van Oss krijgt het uiteindelijk op 29 augustus 1800 zijn beslag. Vanaf dat jaar zit de Hervormde gemeente Oss zonder adequaat kerkgebouw. Een vervallen koetsgebouw -waarvan de heer Hodenpijl eigenaar is- brengt voorlopig uitkomst. In 1812 moet de predikant ook de pastorie verlaten ten gunste van de pastoor. In 1815 komt er gelukkig een einde aan het pastorie vraagstuk. De pastorie bij de schuurkerk aan de Molenstraat komt aan de Hervormde gemeente Oss. Ook het probleem van het kerkgebouw is dan dus nog niet definitief opgelost.
Een nieuw kerkgebouw in 1817
De nieuwe kerk, gebouwd op de plaats van de vorige RK schuilkerk aan de Molenstraat, hoek Walstraat wordt op 12 januari 1817 plechtig ingewijd. Het is een zogenaamde Waterstaatskerk (Tussen 1813 en 1845 werden meerdere kerken onder regie van het ministerie van Waterstaat gebouwd, vandaar deze naamgeving).

Foto van de Nederlands Hervormde kerk, een waterstaatskerk, met pastorie in de Molenstraat hoek Walstraat. Deze waterstaatskerk blijft ruim anderhalve eeuw zijn diensten bewijzen.

Nogmaals een nieuwe kerk
Vanaf de jaren veertig in de 20e eeuw wordt gesproken over de bouw van een nieuwe kerk. De eigenlijke voorbereiding heeft lange tijd gevergd: van 1953-1966; In 1959 wordt de opdracht verstrekt aan de architecten ir. Van Mourik en ir. Van Wely; aannemer is de bekende firma N.A. de Bont te Oss. Deze nieuwe kerk, ook Paaskerk genaamd, wordt op 2 april 1966 door de Nederlandse Hervormde Gemeente te Oss in gebruik genomen. De oude kerk wordt verkocht en afgebroken. Het huidige kerkgebouw (anno 2017) staat aan de Wethouder Van Eschstraat.

De NH gemeente Berghem Nistelrode wordt in 1798 opgesplitst. Berghem komt in dat jaar bij NH gemeente Oss en Nistelrode komt bij NH Heeswijk. In 1822 (zie inv.nr. 77) wordt de Nederlands Hervormde gemeente van Geffen en Nuland (Nieuwland) geïncorporeerd bij die van Oss. Vanaf dat jaar bestaat het kerkelijk grondgebied van de Nederlands Hervormde gemeente Oss uit de plaatsen Oss, Heesch, Berghem, Geffen en Nuland. In het archief worden regelmatig stukken van Geffen en Nuland aangetroffen uit de periode vóór 1853. De rechtsopvolger is echter na 1853 de NH gemeente Oss waardoor de rechten en ook de archiefstukken zijn overgegaan op NH gemeente Oss. Vanwege het kleine aantal archiefstukken van die Nederlands Hervormde gemeente Geffen en Nuland is gekozen om die stukken gewoon in de rubrieken van de Nederlandse Hervormde gemeente Oss te plaatsen. De omvang was te weinig om een apart archiefdeel Geffen en Nuland te vormen

Vanaf de jaren 70 in de 20e eeuw bestaat er -vanuit de oecumenische gedachte- al een samenwerking tussen hervormden en gereformeerden in Oss. Deze samenwerking intensiveert in de jaren 80 en leidt uiteindelijk tot een federatie van de gereformeerde kerk Oss en de hervormde gemeente Oss per 1 januari 1989. De naam wordt officieel Reformatorische Kerkgemeenschap Oss, in de volksmond de Paaskerkgemeente. Een federatie is een vorm van samenwerking tussen in hoofdzaak gelijkgerichte lichamen. Federaties behouden een zeer grote mate van zelfstandigheid. Het zal nog tot 1 mei 2004 duren voordat de Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerk in Nederland tot een fusie komen: De naam wordt vanaf die datum de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). De fusie is het eindresultaat van de 3 zogeheten Samen op Weg-kerken: de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden.

Lotgevallen archief en verantwoording inventarisatie
In 1986 werd het archief bij het Streekarchief Brabant-Noordoost in bewaring gegeven. Aanvullingen op het archief volgden in 1996, 1999 en 2002. Voor de geïncorporeerde hervormde gemeenten van Berghem/Nistelrode (1798) en Geffen/Nuland (1822) geldt dat de rechtsopvolger de Nederlands Hervormde gemeente Oss c.a. de archiefvormer is. Er is voor gekozen om de archivalia van die voormalige hervormde gemeenten tussen de stukken van de Nederlands Hervormde gemeente Oss te plaatsen. Wat betreft de gedeponeerde archieven geldt het volgende: In de Ring Oss van de Nederlands Hervormde kerk hadden de predikanten van 1. Oss, Geffen, Nuland, Heesch en Berghem, 2. Oijen en Megen, 3. Lith, Lithoijen, Alem, Maren en Kessel 4. Berlicum en Rosmalen en 5. Heeswijk, Dinther en Nistelrode zitting. De Ring vormde zelfstandig een archiefje. Ondermeer de notulen, huishoudelijk reglement, inventarislijst zijn bewaard gebleven.
Ook de archiefjes van Nederlandse Christelijke Vrouwen Bond (NCVB) afdeling Oss, 1943-1989 en van de Gereformeerde Jongelings Vereniging (JV) afdeling Oss, 1952-1959 zijn opgenomen bij de gedeponeerde archieven.
Het archief is ca. 7 m'. Er is niets uit vernietigd.

HERVORMDE PREDIKANTEN TE OSS
Theodorus Texelius 1633-1637
Jacobus Cuchlinus 1648-1651
Henricus Pelius 1651-1661
Gerardus van Blotenburg 1661-1678
Johannes Coets 1680-1701
Johannes van Haaften 1702-1731
Paules Johannes van Haaften 1732
Thomas van Spranckhuysen 1733-1770
Isaäc Buschman 1771-1813
Jan Gerhard Hoogklimmer 1815-1820
Albertus Radijs 1820-1825
Hendricus Gerhardus Johannes Becking 1825-1829
Johan Frederik Hoff 1829-1852
Johannes Aegidius Timmerman 1853-1881
Albert Govert Reede 1882-1885
Jan Christiaan van Linden Tol 1886-1892
Johan Hendrik Tijl 1892-1900
Jacob Herderschee 1900
Gustaaf Adolf vd Bergh van Eysinga 1901-1911
Johan Florens Leonard Boonacker 1911-1915
Pieter Willem Verkouw 1915-1933
Franciscus Coenraad Marius Boenders 1935-1948
Hendrik Jan Hoek 1947-1966
Marinus Eliza van Heesen 1963-1965
Marius Hansen 1969-1970
Johannes Jacobus Brinkman 1966-1972
Jan Jerphaas van Lienden 1971-1977
Pim Verschoor 1973-1979
Jan Riewert Kok 1977-1986
Leendert Johannes Koffeman 1980-1989
Dick de Jong 1987-1994
Jan van den Berg 1990-1994
Marguerite Elise van Leeuwen 1994-1999
Simon Sluis 1995-2002
Alke Beate Liebich 2000-2012
Henrik Willem Vijver 2003-2012