Deze inventaris, omvattende het archief van het gemeentebestuur van 1811-1936, gevormd onder beheer van de secretaris, alsmede de gedeponeerde archieven, sluit aan op de inventaris van het oud archief der gemeente Veghel, opgemaakt in 1884 door de rijksarchivaris in de provincie Noord-Brabant Mr. C.C.N Krom en aangevuld door zijn opvolger Mr. A.C. Bondam in 1888, in druk uitgegeven. Deze inventaris werd in 1917 wegens uitgebreide aanwinsten herzien en opnieuw uitgegeven door Dr. Coster, chartermeester bij het rijksarchief in de provincie Noord-Brabant *  .

De bewaring van het archief heeft blijkens de jaarverslagen over het algemeen steeds goed plaats gevonden. Wel blijkt er uit, dat het wenselijk schijnt, zodra de bezigheden ter secretarie het toelaten, een meer volledige beschrijving dan de bestaande op te maken *  . Dat hier duidelijk slechts gedoeld werd op een inventaris van het oud archief, blijkt als we het jaarverslag van 1889 er op nalezen, dat het gereedkomen ervan vermeldt. Wel wordt er sinds 1853 *  een staat in de jaarverslagen genoemd, die alle archiefstukken of -series opsomt, ook die van na 1810. Daarna blijven de jaarverslagen onveranderlijk aangeven, dat "het archief dezer gemeente in goede staat is en zorgvuldig bewaard wordt, en de bestaande inventaris behoorlijk bijgehouden wordt". In 1870 vermeldt het jaarverslag voor het eerst, dat de "plaats tot berging van het archief nogal bekrompen is, maar de ordening toch niets te wensen over laat" *  . Deze situatie blijft bestaan, totdat in het najaar van 1877 het nieuwe gemeentehuis *  betrokken kan worden, waar "de archiefkamer ruim is opgevat en behoudens deur en zoldering brandvrij genoemd kan worden" *  . De gemeenteverslagen geven daarna slechts onveranderlijk aan, dat het archief in goede staat verkeert. Van inventarisatie is geen sprake geweest. Het archief werd geborgen in open rekken langs de wanden "die echter, ook voor het geval van gevaar, te hoog zijn" *  . Deze rekken zijn tot op heden hiertoe nog in gebruik.

De ordening van het archief uit de periode 1811-1936 is chronologisch. De series notulen, ingekomen stukken, begrotingen, rekeningen en bijlagen tot de rekeningen vormen tesamen een aanzienlijk gedeelte van de aanwezige archiefbescheiden. De archiefbescheiden zijn vrij compleet bewaard gebleven. Aan vernietiging heeft men geen behoefte gehad; de beschikbare ruimte gaf hier ook geen aanleiding toe.

Wel heeft dit er toe geleid, dat de overzichtelijkheid in belangrijke mate afnam naarmate de jaren vorderden.

De staat, waarin het archiefbestand werd aangetroffen, was alleszins redelijk, met uitzondering van enige registers en losse stukken, die waarschijnlijk door hun plaatsing tegen de muur en de plaats gehad hebbende lekkages dermate zijn aangetast, dat ze dringend restauratie behoeven en voordien voor algemene raadpleging ongeschikt zijn geweest. Op de zolder werden in een staat van wanorde stukken aangetroffen uit de periode 1914-1919> die verschillende onderwerpen betroffen, waaronder met name stukken betreffende werkeloosheid, arbeidsverschaffing, zorg voor levensmiddelen en stukken betreffende de landsverdediging. Deze konden echter, van hun roetsporen ontdaan, weer herordend worden. Verder bleken sommige pakken en omslagen nog de sporen te dragen van oorlogshandelingen uit de jaren 1940-1944, gezien de daarbij aangetroffen glassplinters en puinresten.

In de archiefbewaarplaats werden verder in een brandvrije ijzeren kist stukken aangetroffen betreffende staats- en gemeentelijke geldleningen *  , stukken betreffende aan- en verkopen van gemeentegronden *  benevens van hout en turf *  , staten van gemeente-eigendommen en schuldenaren der gemeente *  en de repertoria van akten, onderhevig aan registratie- en zegelrecht, opgemaakt door de burgemeester, later door de secretaris *  .

Bij het ordenen van het oud archief van de gemeente Veghel is zoveel mogelijk als grens tussen "oud" en "nieuw" archief aangehouden, de overgang van de jaren 1810-1811. Met ingang van 1811 verloren immers de gemeentebesturen door invoering van een nieuwe rechterlijke organisatie, de rechtspraak; de scheiding tussen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht werd blijvend ingevoerd. Verder werd in datzelfde jaar de Franse wetgeving van kracht, zulks naar aanleiding van de inlijving bij Frankrijk in 1810.

Het archief gevormd van 1811 tot en met 1936, vormt de volgende afdeling. Als einddatum werd gekozen voor 31 december 1936, omdat invoering van het registratuurstelsel plaats vond per 1 januari 1937. In enkele gevallen moest van deze einddatum worden afgeweken, omdat een archiefbestanddeel zich ook na deze datum voortzette *  . Voor de inventarisatie is het inventarisatieschema gevolgd, dat vermeld staat in de bijlage van de circulaire van de Minister van Binnenlandse Zaken van 28 december 1949, nr. 31327: "Algemene regels voor de verzorging van de gemeente-archieven van na 1813".

De hierin aangehaalde code van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, werd bij de stukken en seriën van bijzondere aard, zoveel mogelijk gevolgd, ook bij de verschillende onderdelen, met in achtneming van het historisch karakter van de archiefstukken. De ingekomen stukken werden in chronologische orde per jaar aangetroffen. Tot 1840 ontbraken, echter indices hierop. Teneinde enige toegang tot deze stukken te verkrijgen, zijn ze zoveel mogelijk per onderwerp bij elkaar gebracht en geïnventariseerd onder de stukken en seriën van bijzondere aard. De geleidebrieven uit deze periode, zonder zakelijke inhoud, zijn afzonderlijk onder "Correspondentie" geïnventariseerd, omdat vernietiging van stukken, gedagtekend vóór 1851 niet is toegestaan *  .

Bij het nalopen van het registratuurarchief, bleken vele stukken daterende van vóór 1937 hierin te zijn geborgen, blijkbaar omdat men in de beginfase van het registratuurarchief de meest geraadpleegde oudere stukken heeft ingeordend. Ook registers, die nog niet "volgeschreven" waren, werden na 1 januari 1937 voortgezet. Zo zijn heel wat stukken, zelfs uit de 19e eeuw, in dit archief terecht gekomen. Omdat deze stukken in het nieuw archief goed toegankelijk zijn en met de overige stukken een organisch geheel vormen, is besloten ze daar te handhaven en op de geëigende plaatsen in de inventaris naar het nieuw archief ("NA") te verwijzen, met het codenummer. De verordeningen en de verschillende bestekken voor de uitvoering van werken ten algemene nutte werden deels ingebonden, deels in pakken en deels zonder enige ordening verspreid in het archief aangetroffen. Ook deze zijn voor een goede toegankelijkheid, met uitzondering van de banden, per onderwerp geïnventariseerd in de stukken en seriën van bijzondere aard *  .

De in het archief voorkomende commissie-archieven zijn als gedeponeerde archieven in de inventaris opgenomen. Een deel hiervan werd vermengd met het gemeente-archief aangetroffen, hetgeen duidt op een grote verbondenheid met de onderscheidene archieven en inventarisatie derhalve hier alleszins gerechtvaardigd is. Alle gedeponeerde archieven worden ter plaatse in de inventaris door een inleiding vooraf gegaan. In de archiefbewaarplaats werden vier mappen met kaarten, tekeningen en prenten aangetroffen. Deze zijn in een afzonderlijke catalogus beschreven. Waar kaarten of tekeningen behoren tot de in deze inventaris beschreven stukken, wordt in nota's verwezen naar de vindplaats in de kaartenkast, aangeduid met: "K . . .".

Waar verder de inhoud der archiefstukken daartoe aanleiding gaf, zijn bij de betreffende inventarisnummers nota's geplaatst. In dit verband wordt in het bijzonder verwezen naar de op bijlagen I en II vermelde Hinderwetsaanvragen 1912-1936 en de indeling van de minuutplans van het kadaster 1832, blz. 193-203.

De voor vernietiging in aanmerking komende stukken zijn afgezonderd en zullen na opmaking van de verklaring van vernietiging worden versnipperd. Bij de selectie is gehanteerd de "lijst houdende opgaaf van voor vernietiging in aanmerking komende stukken dagtekenende van na 1850". In het belang van de historie werd van de daarin geboden mogelijkheid tot vernietiging, zeer sober gebruik gemaakt. Zie hiertoe bijlage III, blz. 204.

Ten behoeve van hen, die niet vertrouwd zijn met de systematische indeling van een inventaris, is naast de inhoudsopgave een trefwoordenklapper opgenomen. Daarnaast zijn klappers van plaatsnamen en persoonsnamen samengesteld. De diverse inleidingen zijn in deze klappers niet verwerkt. In de plaatsnamenklapper ontbreekt, als haast vanzelfsprekend, de plaatsnaam Veghel.

De totstandkoming van deze inventaris was, evenals de eerder vermelde van 1884-1887, een zeer tijdrovende en omvangrijke arbeid. Aanvankelijk begon ondergetekende F.A. Hertman aan de ordening en beschrijving onder mentorschap van de heer J. Sluiters, streekarchivaris van het streekarchivariaat Land van Ravenstein en Graafschap Megen, die niet alleen bij de ordening van het archief, maar ook bij andere facetten van de inmiddels begonnen opleiding aan de Rijksarchiefschool, zijn veelvuldig gewaardeerde hulp verleende. Veel dank is hij ook verschuldigd aan de heer W. Visser, adjunct-archiefinspecteur in de provincie Noord-Brabant, die met een bezielende voortvarendheid tijdelijk de heer Sluiters verving.

Nadat Veghel bij de oprichting van het streekarchivariaat Langs Aa en Dommel centrumgemeente was geworden, werd de inventarisatie met onderbrekingen voortgezet onder leiding van de nieuw benoemde streekarchivaris, de heer W.H. Cornelissen, die wegens zijn aandeel in de werkzaamheden en bepaling van de uiteindelijke ordening en redactie, mede-auteur der inventaris is.

Nu de inventarisatie haar beslag heeft gekregen, willen wij vooreerst dank zeggen aan het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Veghel, dat hiertoe de mogelijkheden schiep. Veel dank is ook verschuldigd aan de afdeling interne zaken, m.n. de heren

A.v.d. Plas en J. Derks voor hun medewerking bij de uitvoering van de inventaris, aan de heer G. van Gorp, die de offsetdruk verzorgde, de heer M. Wouda, die de omslag ontwierp en het meeste typewerk verzorgde; aan de heer M. Rovers, medewerker van het streekarchivariaat, die een tweetal afbeeldingen vervaardigde.

Tot besluit hopen wij, dat de uitgave van deze inventaris voor menigeen een gelegenheid zal bieden, zich te verdiepen in de historie van Veghel.

F.A. Hertman en W.H. Cornelissen, Veghel, 29 september 1978.