In de tweede helft van de negentiende eeuw groeit Oss snel van een klein – overwegend agrarisch - stadje tot een centrum van industriële bedrijvigheid. Een groot deel van de bevolking werkt in de fabrieken van vleesverwerker Van Zwanenberg en de margarinefabrieken van Jurgens en van Van den Bergh. Als de fabriek van Van den Bergh in 1891 de deuren sluit, verliezen veel mensen hun inkomen en ligt criminaliteit steeds meer op de loer. Als wachtmeester Hoekman - commandant van de plaatselijke marechausseebrigade - op Palmzondag 1893 bruutweg op straat wordt geliquideerd, blijkt hoe bar het is gesteld met de situatie in Oss.
De sterke arm
Na de moord op Hoekman zien Ossenaren algauw meer politie en marechaussee op straat. Die expansie van de sterke arm zorgt er – samen met een verbetering van de plaatselijke economie – voor dat de rust terugkeert. Dat wil zeggen: de Osse misdaadcijfers wijken niet noemenswaardig af van die van plaatsen van vergelijkbare grootte.
Dat verandert halverwege jaren twintig van de twintigste eeuw. Oss is inmiddels gegroeid tot 15.000 inwoners en het merendeel daarvan heeft zijn inkomen te danken aan een baantje op de fabriek. Maar dan vertrekt margarinefabrikant Jurgens naar Rotterdam en zet hiermee zo’n zevenhonderd werknemers op straat. Ook andere fabrieken moeten mensen vanwege de economische crisis ontslaan. Een ideale kweekvijver om de misdaad weer te laten oplaaien, zo laten cijfers zien. Tussen 1924 en 1935 komen 24 mensen om door moord en doodslag, los nog van de talloze kleinere misdrijven als kippendiefstallen, inbraken, overvallen en oplichting van verzekeraars.
Onder deze foto - gemaakt tijdens de aanhouding - na de moord op de gebroeders Verhoeven lees je meer over Dina van der Doelen, een 17-jarig meisje dat door haar wang wordt geschoten
Door de wang geschoten
Ook in de praktijk wordt dat maar al te gauw weer duidelijk dat Osse criminelen niet terugdeinzen voor veel bruut geweld. Zo plant “Bijs de Sijp” op kerstnacht 1926 een pistool in de mond van Dina van der Doelen. De 17-jarige Dina, alleen thuis met haar jongere broertje, zegt niet snel genoeg waar het geld verborgen is en De Sijp schiet door haar wang om vervolgens zonder geld weer weg te gaan. Een foto van Dina met een groot verband om haar hoofd haalt de voorpagina van menig krant.
Oss krijgt een naam, in binnen- én buitenland. Nederlandse kranten schrijven over ‘het Chicago van het Zuiden’, Paris-Soir (!) schrijft het over ‘bloed over de tulpen’. Steeds vaker wordt gesproken over ‘de Bende van Oss’ maar er is nooit een maffia-achtige organisatie met een wijdvertakt netwerk geweest. Veel misdaden zijn te herleiden tot een beperkt aantal criminele families die intuïtief handelen of toeslaan als de kans zich voordoet. Bijzonder is wel de solidariteit binnen de Osse samenleving om niet te praten tegen de politie. Pas na een brute roofmoord op bejaarde broers in Oijen gaan mensen praten. Dan gaat het snel: in een korte tijd worden 300 zaken opgelost.
Onder dit krantenartikel lees je waarom koningin Wilhelmina lintjes uitdeelde
Lintje van de koningin
Aanvankelijk krijgt de Osse marechausseebrigade veel lof toegezwaaid; inclusief lintjes van koningin Wilhelmina. Dit valt niet goed bij Osse bestuurders zoals burgemeester Ploegmakers en de plaatselijke politie. Zij voelen zich te kort gedaan en onder de voet gelopen door de brigade van “boven de rivieren”. Het lokale wantrouwen tegen deze ploeg wordt door Ploegmakers en consorten gretig gestimuleerd. Als de marechaussee haar onderzoeksterrein verlegt naar Osse fabrikanten en pastoors nemen die spanningen toe. Eén van de mannen die door de marechaussee wordt ontmaskerd is Maurits van Zwanenberg, een van de directeuren van Organon. Hij vergrijpt zich aan jonge mensen op de fabriek en laat toe dat de seksuele mores ver te zoeken is bij Organon.
Van Zwanenberg wordt stevig aangepakt en geeft toe dat hij zich als “een schooier” heeft gedragen. Na een mislukte zelfmoordpoging belandt hij tweeënhalf jaar achter de tralies. Pogingen om ook de Osse pastoors Vissers en Bloem voor seksueel misbruik van onder andere kinderen aan te pakken, mislukken: zaken zijn verjaard of bewijslast te dun. De aanpak van de (protestante) marechaussee om ook deze (katholieke) geestelijken te veroordelen, zorgt voor landelijke tegenstand. De katholieke minister van Justitie Carel Goseling grijpt in en ontneemt in 1938 de brigade haar opsporingsbevoegdheid omdat zij buiten hun boekje te werk zouden zijn gegaan.
Roomse vriendjespolitiek
Er komt veel kritiek op het ingrijpen van Goseling. Landelijke kranten vragen zich hard op af of deze maatregel wel terecht is en spreken over roomse vriendjespolitiek en klassenjustitie. Ook nationaal-socialisten en fascisten grijpen hun kans en lichten de rol van de Joodse Van Zwanenberg sterk uit. Rost van Tonningen stelt verder dat ‘Oss is een voorproefje van de katholieke dictatuur die zal volgen.’
Het zorgt voor veel commotie op het Binnenhof. Het voorstel voor een parlementaire enquête haalt het net niet maar er komt wel een onderzoekscommissie. Zij concludeert in 1939 dat Goseling zijn maatregel niet goed kan rechtvaardigen. Voordat de vraag aan de orde komt of deze minister van Justitie wel kan aanblijven, valt het door premier Hendrik Colijn geleide confessionele kabinet, over de begroting en de bestrijding van jeugdwerkeloosheid. Goseling wordt daarmee automatisch demissionair. Zijn lot krijgt een nog tragischer wending. Tijdens de bezetting wordt hij – als prominente Nederlander - gegijzeld en geïnterneerd in het concentratiekamp Buchenwald. Daar overlijdt hij in 1941 aan een longontsteking.
Verder lezen:
Bende van Oss in infographics:
