De Commissaris van de Koningin over Besoijen

Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.

Besoijen

Den 7den Augustus 1896 bezocht ik de gemeente Besoijen. Te omstreeks 9½ uur arriveerde ik aan het station Waalwijk-Besoijen, en vond ik aldaar twee harmoniën nl. L’esperance uit Waalwijk, en St. Crispijn uit Waalwijk en Besoijen, die gezamenlijk het “Wien Neerland’s Bloed” speelden. Eene feestcommissie, bestaande uit 4 heeren, was aan het station om mij te ontvangen.

Eén muziekcorps vóór, en een achter mijn rijtuig, om de beurten spelende, escorteerde mij naar het gemeentehuis te Besoijen. Daar vond ik den burgemeester Verwiel met diens beide wethouders en den secretaris. De kinderen van den burgemeester moesten strooien; van het oudste meisje kreeg ik een bouquet.

Op het Raadhuis hangt het familiewapen van Jhr. May de Huningue, heer van Besoijen, woonachtig te Zurich. Deze heer heeft uitgebreide bezittingen onder Besoijen, en schonk in 1867 het terrein benoodigd voor het bouwen van een raadhuis. Op mijne audientie verscheen dan 1e. de pastoor; deze legde de openhartige bekentenis af, dat de menschen tegenwoordig zóó vervuld waren met hunne zorgen voor het tijdelijke, dat daardoor de zorg voor het eeuwige grootendeels verdrongen werd; en 2e. het raadslid Van der Heijden.

Ik onderhield mij met B. en W. geruimen tijd; zoowel de burgemeester Verwiel, als de wethouder Broeders maakten op mij een aangenamen indruk. Gelukkig is nu eindelijk de quaestie, of de gemeente aan het burgerlijk armbestuur ± f. 1.000,- schuldig was, voorgoed uit de wereld, en is die som nu afbetaald; die quaestie heeft de gemoederen in Besoijen veel te lang verdeeld gehouden, en dreigde de gemeente in twee elkander vijandige partijen te verdeelen.

Het raadslid Van der Heijden, de groote antagonist van het dagelijksch bestuur in deze zaak, legt zich nu ook bij de eens gevallen beslissing neer.

Omstreeks 12 uur verliet ik Besoijen; de muziek, die mij van het station had gehaald, bracht mij nu naar Waalwijk. Op de grens van Besoijen en Waalwijk nam ik afscheid van de Besoijensche feestcommissie (De Bakker, een broer van den wethouder, en drie andere heeren) en bedankte ik hen voor hunne moeiten en zorgen. De administratie van Besoijen was zeer goed in orde, en had bovendien de verdienste, zich te onderscheiden door ongewone netheid.

Den 18 Mei 1900 bracht ik wederom een bezoek aan de gemeente; van B. en W. vernam ik, dat Jhr May de Hunungue, heer van Waalwijk en Besoyen, overleden was; zijne goederen waren geërfd door Jhr E. de May de Wagner, eigenaar der heerlijkheid van Waalwijk en Besoyen, wonende te Bern. Dat heer was nog nooit in Besoyen geweest; zijn rentmeester was P.H.P. van Baak, vroeger te Oosterhout, thans te Breda.

Het schijnt, dat die goederen in Besoyen een soort familiegoed zijn, en dat de tegenwoordige eigenaar meer als vruchtgebruiker dan als eigenaar moet beschouwd worden. Omdat de gemeente er groote behoefte aan heeft, had hij een stuk grond rechts van het Raadhuis, en een stuk grond links van het Raadhuis aan de gemeente afgestaan tot aan zijn dood; als erkenning van recht moet de gemeente jaarlijks f. 1,- recognitie betalen.

Op mijne audientie verscheen niemand; ik ging met B. en W. de brandspuit kijken, eene zeer goede, tegelijkertijd zuig- en perspomp; daarna liet men mij zien den aanleg van den Besoyenschen steeg, sinds die weg in 1899 van de Provincie in beheer en onderhoud werd overgenomen. Sinds de gemeente aldaar een trottoir gemaakt heeft, en bovendien voor den afvoer van het water heeft zorg gedragen worden daar de langsliggende perceelen als bouwterrein verkocht en verrezen aldaar verscheiden woningen.

Ik vernam van B. en W., dat, toen de provincie nog zelve wegen aanlegde, aan de betrokken gemeentebesturen werd gevraagd, hoeveel ze voor een weg over hadden; die gemeente, die het meeste geld bood, kreeg dan de weg. Toen de provincie den weg zou maken van Waalwijk over Loon op Zand naar Tilburg, werd gevraagd én aan Waalwijk, én aan Besoyen, hoeveel men voor dien weg over had; Besoyen bood het meeste, nl f. 20.000, en kreeg den weg.

Toen deze weg er eens lag, bleek het, dat Besoyen geen geld had om te betalen. Na lang scharrelen heeft Besoyen de provincie met f. 10.000 afgescheept, welke som later in kleine termijnen betaald is. Waalwijk, dat eerst te bang was geweest om geld te bieden, maakte later op eigen kosten den harden weg Waalwijk-Oosteind-Sprang, om op die wijze ook eene goede verbinding te verkrijgen met Kaatsheuvel.

De harde weg van Besoyen naar het veer te Drongelen ligt op Besoyen’s grondgebied, en wordt voor 2/3 gedeelte door Waalwijk onderhouden. Waalwijk verhardde later op eigen kosten de Putsteeg; ware Waalwijk daar vroeger toe overgegaan, vermoedelijk zou het dan niet hebben bijgedragen in den aanleg en het onderhoud van den harden weg naar het veer te Drongelen.

Van de 1.600 zielen zijn er in Besoyen 500 à 600 Protestanten; na den verkiezingsstrijd in 1899 laat de verhouding tusschen Roomsch en Protestant wel wat te wenschen over. De dominee is een jonge man, ± 30 jr oud, die met zijne moeder en een pr zusters woont; hij is sinds twee jr in Besoyen. Vóór de verkiezing kwam hij nogal eens bij den burgemeester; ná de verkiezing heelemaal niet meer.

De veldwachter was eerst agent van politie te ’s Bosch; daarna te Tilburg, en kwam vandaar in Besoyen; hij maakte in het begin nogal misbruik van drank; de burgemeester was nu nogal goed over hem tevreden. Burgemeester Verwiel maakte op mij een zeer goeden indruk.

De toestand van de boeren te Besoyen is zeer goed; daar is aldaar eene gemeentelijke botermijn, uitsluitend voor plaatselijke behoefte; vreemde kooplui komen daar niet. Doordat de schoenmakers over het algemeen geen boerderij hebben, geen koe of geit houden, koopen zij de benoodigde melk van de boeren, tegen 8 cnt. de liter; wanneer nu de boeren bij hun melk nog voor 2 cnt. water voegen, dan is het niet te verwonderen, dat menschen, die met niets begonnen, in enkele jaren zeer welgesteld worden.

Bij mijn vorig bezoek had ik aangedrongen op het inbinden van losse archiefstukken; sinds is er jaarlijks een post van f. 25 met dat doel op de begrooting. Een groot gedeelte is nu behoorlijk ingebonden, geleidelijk daarmede blijvende doorgaan, zal men in korten tijd alles netjes in orde hebben, ingebonden, of wel in portefeuille. Algemeene politieverordening nog niet in overeenstemming met het nieuwe wetboek van Strafrecht; eene nieuwe verordening werd voorbereid.

Den 26 Mei 1904 kwam ik weer in Besoyen; dienzelfden dag bezocht ik Baardwijk en Loon op Zand. De bevolking decresceert nog al sterk; 20 à 25% gedwongen huwelijken; dat vermeerdert zeer de armoede. Men is het in de gemeente samen nogal goed eens; de twee laatste raadsverkiezingen liepen zonder stemming af. De gemeente heeft geen eigendommen; vroeger ook nooit gehad. Buitengewoon subsidie in de verbouwing der school gekregen ad f. 12.000, = 85% der totale kosten. Gemeente is aangesloten aan de waterleiding te Waalwijk; heeft 16 brandkranen. Ook vele particulieren zijn aangesloten.

Dr Van Gilse uit Waalwijk is armendoctor; hij wordt zeer geroemd; hij wordt per visite betaald door het armbestuur. Ik heb er tegen geprotesteerd, dat aan den veldwachter jaarlijks eene gratificatie wordt verleend; die moet bij zijn tractement gelegd worden. De brigade Waalwijk der Koninklijke Marechaussee wordt gesplitst; een deel gaat naar Besoyen, een deel naar Kaatsheuvel. Weinig of geen schoolverzuim. Wegens gebrek aan leerlingen kon geen herhalingsonderwijs worden gegeven. Er gaan nogal Protestanten kinderen naar de bewaarschool der Zusters.

Broodsgebrek wordt er in Besoyen niet geleden. Het algemeen armbestuur krijgt sinds een pr jaren een subsidie van f. 200 van gemeente. Dat zal wel eene blijvende post worden. De tentoonstelling 1903 te Waalwijk heeft aan de industrie veel goed gedaan; de fabrikanten kunnen hunne afnemers niet voldoende bedienen! Men klaagt algemeen zeer over de gedwongen winkelnering.

Den 30 Maart 1908 kwam ik weer in Besoyen. B. en W. deelen mij mede, dat in de laatste jaren een sterke trek van menschen naar Amerika was ontstaan; het waren juist altijd de beste en bekwaamste jonge werklui, die weg trokken. Men was zeer blijde, dat er sinds 1907 een algemeene malaise in zaken was ingetreden in Amerika; dientengevolge was de trek naar dat land tot staan gekomen, en waren reeds enkele menschen vandaar naar Besoyen teruggekomen. De vrees, dat er geen goede schoenmakers in de gemeente zouden overblijven, had nu geen reden van bestaan meer.

Het losse archief is nu eindelijk verzorgd en gebonden; secretaris Hendrikse wijdt nu zijne goede zorgen aan het oude archief, dat van den zolder gehaald is, en eene vrij goede plaats op de secretarie heeft gekregen.

De veldwachter gedraagt zich tegenwoordig goed; hij maakt geen misbruik meer van sterken drank. De herziening der algemeene politieverordening is gereed gekomen; zij gaat nu binnen 14 dagen naar de gezondheidscommissie om advies. Bij stemming voor raadsleden wordt gelukkig niet met drank gewerkt. Aan de waterleiding kwamen een 50-tal aansluitingen tot stand.

Café Hof van Holland & Joodse synagoge, ca. 1918 (bron: SALHA)

Er zijn in Waalwijk, Sprang en Besoyen samen ± 190 Joden; hun kerk staat in Besoyen. Er is een Jodenmeester in Besoyen, die de godsdienstoefeningen leidt, hebreeuwsche les geeft, het vleesch kauschter slacht enz. De gedwongen winkelnering schijnt gedaan te zijn; klachten dienaangaande werden ten minste niet meer vernomen.

Met B. en W. de nieuw gebouwde school gaan kijken; het Rijk gaf f. 12.000 subsidie. Alles ziet er zeer goed uit. Met het schoolhoofd Van Oudenhoven toen diens schoolhuis in oogenschouw gaan nemen; eene nette woning. De man is pas getrouwd; zijne jonge vrouw vond het weinig aangenaam, dat zij door mijn onverwacht bezoek verrast werd, en in haar daagsche kleeren beneden moest komen. Niet zonder grond, m.i. beklaagde het schoolhoofd er zich over, dat hem voor den schoolbouw een stuk van zijn tuin zonder eenige vergoeding was ontnomen.

Den 3 April 1911 bezocht ik Besoyen, Baardwijk en Drunen. Per trein tot Besoyensche Steeg; per rijtuig naar Drunen; vandaar per trein naar ’s Bosch terug. Op het Raadhuis vond ik den burgemeester met den wethouder Broeders; wethouder Klerkx kon niet komen; hij moest naar de Tilburgsche markt! Ik verleende audientie aan Pastoor Buys, sinds 1½ jr in Besoyen; tevoren 5 jr kapelaan op het Goirke te Tilburg, en daarvoor 12 jr id te Oisterwijk. Naar het schijnt, een geschikt man!

Pastoor Buijs, ca. 1930 (bron: SALHA)

Een man uit Capelle kwam inlichtingen vragen in zake de stierenkeuringen, terwijl ten slotte de burgemeester twee volontairs ter secretarie voorstelde, nl. zijn zoon en een jongen Leyten; beide krijgen nog les van Griffier Wagenaar. Verhouding van Roomsch tot Protestant in gemeente blijft goed; pastoor Buijs waakt, dat die niet al te goed wordt, uit vrees voor gemengde huwelijken. Er komen geregeld enkele gedwongen huwelijken voor, 15 à 20%.

Men profiteert op velerlei gebied van het naburige Waalwijk; percentsgewijze zijn er meer aansluitingen aan de waterleiding dan in Waalwijk zelf; er wordt in Besoyen geen herhalingsonderwijs gegeven, maar 4 jongens uit Besoyen bezoeken het herhalingsonderwijs in Waalwijk; voor een hunner, die onvermogend is, betaalt gemeente Besoyen het schoolgeld; de Hanze geeft een cursus in boekhouden en handelsrekenen in Waalwijk welke cursus door tal van jongens uit Besoyen bezocht wordt.

Men heeft de eigen acetyleengasfabriek stopgezet en krijgt gas van Waalwijk, tegen denzelfden prijs als de ingezetenen van Waalwijk; het licht kost daardoor de helft minder, als vroeger met de eigen acetyleen fabriek. Voor de geneeskundige armen verzorging betaalt Besoyen ± f. 100 aan Dr v. Gilse uit Waalwijk.

De schoenindustrie gaat vrij goed, voor zooverre de machinale fabrieken betreft, en slecht voor de handwerkers. Dank de vakorganisatie is de gedwongen winkelnering zoo goed als gedaan.

Het nieuw archief is thans geheel geordend; met de ordening van het oud archief is men begonnen; men heeft het overgebracht naar de voormalige acetyleenfabriek; daar ligt het tegen de muren opgestapeld; middenin staat een groote tafel, waarop de stukken uitgezocht worden. Ik heb er op aangedrongen, dat de zoon van den burgemeester, die het diploma heeft als candidaat gemeentesecretaris, en thans, onder leiding van Dr Laurillard werkt voor de akte middelbaar staatsinrichting, onder leiding van secretaris Hendrikx de ordening zou voltooien, alvorens de gemeente voorgoed te verlaten.

Tweelingzusjes G. en T. Verwiel, dochters burgemeester Verwiel tijdens hun communie, 1910 (bron: SALHA)

Den 22 Mei 1916 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten Besoyen en Baardwijk. Met genoegen maakte ik thans kennis met den wethouder Clerkx, die bij mijn vorig bezoek afwezig was. Ook Besoyen ligt vol militairen; men heeft van hen weinig last; moeielijkheden deden zich niet voor. De menschen beklagen zich niet, als zij inkwartiering krijgen, maar wanneer zij die niet krijgen. Besoyen heeft veel belangen met Waalwijk gemeen; daar worden gevolgd cursussen in landbouw, tuinbouw, teekenen, boekhouden, handelsrekenen.

Vanuit Waalwijk krijgt men leidingwater, gas; vandaaruit zal men elektriciteit betrekken; door de gasconcessie zit men ook voor de elektriciteit voor 20 jaren aan Waalwijk vast. Het oud archief is thans geïnventariseerd door Van der Hammen, een openbaar onderwijzer, een bekend medewerker aan Taxandria. Door de oprichting van eene Roomsche bijzondere school bleven op de openbare school slechts ± 100 Ned. Hervormde kinderen over.

Burgemeester Verwiel maakt het thans vrij goed; beter dan een jaar of vijf terug. Doordat hij een kalme, bezadigde meegaande man is, gaat het goed in de gemeente. Secretaris-ontvanger Hendricx is 65 jr; hij had zijne administratie weer keurig in orde. De tegenwoordige drukte is hem wel wat al te druk; hij heeft heel geen hulp. Ik vrees, dat hij spoedig pensioen zal nemen; jammer voor Besoyen. De ontsmettingsdienst te Waalwijk schijnt goed ingericht; men was over zijn wijze van werken, wanneer men zijn hulp inriep, zeer tevreden.

Den 26 augustus 1920 kwam ik weer in Besoijen. Van de bevolking zijn er ± 1.100 Katholiek; 800 Protestant. De verkiezingen 1919 brachten 3 nieuwe Raadsleden; twee hunner zijn arbeider. Van de 7 leden zijn er 4 Katholiek, een Antirevolutionair, een Christelijk-Historisch, een vrijzinnig democraat. In de raadsvergaderingen loopt het goed. Ook de verdraagzaamheid tusschen Roomsch en Protestant is groot.

Ook hier groote woningnood; gemeente bouwde bereids 23 nieuwe woningen; f. 3,65 huur per week. Gemeente moet daaraan f. 1.200 per jaar bij betalen. Nog werden weer 9 woningen besteed, de aannemingssom was echter te hoog, zoodat de bouw niet kon gegund worden; men zal het later nog eens probeeren. Gemeente maakte de bestrating in de Besoyensche steeg, + een goed fietspad + trottoir + lindenbeplanting netjes in orde.

Met den burgemeester + wethouder Groenen – wethouder Both was voor eene congresvergadering van gereformeerden reeds sinds drie weken in Groningen – de pas in orde gebrachte Besoyensche steeg gaan kijken; tevens met deze heeren eene der nieuw gebouwde arbeiderswoningen van boven tot onder bekeken. Wethouder Groenen had blijkbaar geen groote bezwaren tegen eene vereeniging van Waalwijk en Besoyen; de burgemeester voelde er blijkbaar niet veel voor.

De hoofd. omslag loopt van 3½ tot 6%; 85% uit bedrijf 15% uit vermogen. Gemeente heeft f. 34.800 schuld; daarin zitten 14 à 15 mille distributiekosten. De distributie was in Besoyen zoo goed geregeld, dat die ook in de courant ten voorbeeld werd gesteld aan andere gemeenten. Besoyen, Waalwijk en Baardwijk krijgen voor de electriciteitsvoorziening één laagspanningsdistributienet; het is aanbesteed aan de firma Mijnssen te Amsterdam.

Burgemeester meent, dat de nieuwe lager onderwijswet aan Besoyen jaarlijks 3 à 4 mille zal kosten. Burgemeester maakte een goeden indruk; de Heer Robbers vond het prettig een pr gegronde aanmerkingen te kunnen maken op de administratie ter secretarie: Verwiel leidt met Smits jongelui op voor het examen van candidaat-gemeentesecretaris.