Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Dommelen
Den 11den Augustus 1899 bezocht ik deze gemeente. Ik reed van Eindhoven over Aalst naar Valkenswaard, waar ik ontbeet in de herberg van Bots; vandaar naar Dommelen; vervolgens over Westerhoven naar Bergeyk, om ten slotte over Valkenswaard naar Den Bosch terug te keeren.
Op het Raadhuis vond ik B. en W., die vol waren van eene treurige geschiedenis; een 18-jarig meisje moest buiten huwelijk bevallen, en wees het hoofd der school aan als den vader van haar kind. Heel Dommelen trok partij tegen het schoolhoofd; des avonds kwam men bij hem zoogenaamd “tafelen”, d.i. ketelmuziek maken; de ouders vertrouwden hem hunne kinderen niet meer toe, hij had nog maar 12 jongens op school. Vóórdat die geschiedenis hem in opspraak bracht, had hij 25 kinderen op school: de meisjes gaan nl. naar de zusterschool te Valkenswaard.
Men vroeg mij, wat er gedaan moest worden; ik gaf den raad, de zaak voorloopig op haar beloop te laten, maar mochten de ouders voortgaan, met hunne kinderen van school te nemen, dan moest men overleg plegen met den districtsschoolopziener. Op mijne audientie vertelde de pastoor mij, dat hij geen enkele reden had, om aan de schuld van het schoolhoofd te gelooven; het bewuste meisje had hem reeds als kind op de leering steeds een onaangenamen indruk gemaakt. Vóór enkele maanden terug had ook het praatje geloopen, dat zij moest bevallen en werden destijds twee verschillende jongens als de vermoedelijke vader aangewezen.
In de herberg van haar vader kwamen veel sigarenmakers uit Valkenswaard; met vastenavond was daar ’s avonds zelfs muziek gemaakt en gedanst, en was het daar toen zoo’n ruwe boel geweest, dat de Pastoor daarover op de preekstoel ernstig had moeten klagen; van vastenavond zou de zwangerschap van het meisje dateeren. Bedoeld meisje hielp reeds sinds een pr jaren in het huishouden van het schoolhoofd; de vrouw van den onderwijzer was overtuigd van de onschuld van haar man.
Met de wethouders ging ik de mooie vloeiweiden van Dommelen in oogenschouw nemen; de oudste vloeiweide zou ± 40 jr oud zijn; men was nog bezig, vloeiweide aan te leggen; de gemeente heeft nu ± 20 H.A. Lang niet alle vloeiweiden zijn even goed; die, welke langs den Dommel liggen, liggen lager dan de bedding van de rivier, doordat ze in der tijd afgeturfd zijn; op die weiden groeit nu een plant, veel gelijkende op zeer dunne kattenstaart; als het vee dat hooi eet, gaat het dadelijk 2/3 terug in de melk.
De wethouder Snelders beviel mij niet erg; de wethouder Willems, de zoon van de eigenares van den Dommelschen watermolen was ook niet veel, maar toch beter dan Snelders; Willems is nog ongehuwd, en woont bij zijne moeder tehuis. Snelders is ook ongehuwd. Snelders had geen woorden genoeg om het hoofd der school hard te vallen: hij kwam te veel in de herberg; hij liet te veel bier halen; hij dronk bier in de klasse enz. enz. Het bier is weer best!!
Den 14 Juni 1900 verscheen Adr. v.d. Eynden, het bewuste hoofd der school, te mijner audientie. Hij vroeg mij raad, wat hij toch moest doen; als de ouders hunne kinderen naar zijne school wilden zenden, verschenen bij hen het lid van den raad Van Keersop, of de wethouder Willems; dan worden de ouders door hen gedwongen, om van hun voornemen af te zien; zoo was het nog pas gebeurd met eene weduwvrouw: deze durfde nu haar zoontje niet naar zijn school zenden en wilde het kereltje niet naar Valkenswaard laten gaan. Het gevolg was nu, dat het kind niet naar school ging, en zonder onderwezen te worden rondliep.
De wethouder Willems was vooral op het hoofd der school gebeten, wanneer hij (Willems) te veel drank op had; alsdan raakte het kant noch wal. Ik raadde v.d. Eynde, om te trachten uit Dommelen vandaan te komen; hij antwoordde mij, dat hem zulks onmogelijk was; de burgemeester had hem voor drie maanden een bewijs van goed gedrag geweigerd.
Den 1 Juli 1903 kwam ik weer in Dommelen; ik bezocht dienzelfden dag Borkel en Schaft, en Aalst; ik ontbeet bij Bots in Valkenswaard, die juist bezig is zijn herberg te verbouwen tot een nieuwerwetsch hotel. De zedelijkheid van de bevolking laat niet te wenschen over: geen gedwongen huwelijken; geen onwettige geboorten; geen verbalen wegens overtreding politieuur; geen verbalen wegens openbare dronkenschap. De bevolking, die uitsluitend Roomsch is, leeft thans zonder diepgaande verschillen te samen: de in 1903 periodiek aftredende raadsleden Gyrath en de Rooy werden op 30 Juni bij candidaatstelling gekozen.
Van de uitgestrekte eigendommen der gemeente is 20 H.A. aangelegd met mast; meestal jonge bosschen; het hout groeit slecht; wordt veelal niet veel meer dan brandhout. 20 H.A. weterweiden; voldoen vrijwel voor de behoeften. Verder alles heide. De jacht van de heele gemeente is voor f. 100 verpacht aan een Antwerpenaar; deze heeft een woning in Bergeyk gekocht en logeert daar in den jachttijd. De visscherij in de Vaarenvennen en Reystvennen brengt niet veel op voor de gemeente; de visch kan uitsluitend gevangen worden in de middelsloot.
Dr. Dagevos uit Valkenswaard (voor eenigen tijd Roomsch geworden om te kunnen trouwen met juffrouw Eycken uit Geldrop) is belast met doodschouw, vaccinaties en met genees- en verloskundige hulp aan de armen; voor alles te samen krijgt hij f. 90. Geen overtredingen van de leerplichtwet; de betrokken commissie behoeft nooit te vergaderen; herhalingsonderwijs werd in afgeloopen winter trouw gevolgd door 15 jongens. Armen zijn er in Dommelen zoo goed als niet; het armbestuur houdt jaarlijks van zijne f. 600 inkomsten over. Geen gedwongen winkelnering.
Audientie verleend aan den herbergier Gijrath, zoon van wijlen Dr. Gijrath uit Valkenswaard; hij kwam mij vragen om eventueel in aanmerking te komen voor het lidmaatschap van de Gezondheids Commissie. Na het débâcle van de Noord Brabantsche bank heeft hij zich gedwongen gezien zijn sigarenfabriek te sluiten; hij deed die over aan den Heer Janssens de Horion uit Tilburg.
B. en W. hadden het nog steeds over de geschiedenis van het vroegere schoolhoofd v.d. Eynde (thans kastelein in eene inrichting te Tiel, van Ruttens bierbrouwerij te Maastricht); alle drie de Heeren bleken nog vast overtuigd van de schuld van v.d. Eynde. Het bleek mij tevens, dat de wethouder Snellens een oudere broeder is van het hoofd der school Snellens, te Valkenswaard; zou deze laatste ook kunnen geïnfluenceerd hebben op de meening in casu van den wethouder, om daardoor de kinderen uit Dommelen op zijne school te krijgen?
Den 8 Maart 1907 kwam ik weer in Dommelen; ik had dien dag eerst de gemeente Borkel en Schaft bezocht; via Valkenswaard keerde ik ’s avonds naar Den Bosch terug. De Heer Verdijk was door ziekte verhinderd mij te vergezellen; dientengevolge bleef het onderzoek van de administratie van den secretaris en van den ontvanger achterwege. Ik verleende audientie aan den burgemeester van Valkenswaard en vernam van hem, dat hij op den stationsweg te Valkenswaard een bouwterrein van 4,80 are had gekocht voor f. 2.800 = f. 6 de M2 en dat hij over 14 dagen begon met den bouw van zijne woning.
Van B. en W. vernam ik, dat de moraliteit van de bevolking groot blijft, onder ieder opzicht; drankmisbruik komt niet voor, ook niet bij gemeenteraadsverkiezingen, die in den regel met enkele candidaatstelling afloopen. Ik heb er sterk op aangedrongen, dat er een uitvoerig en beredeneerd register zou worden aangelegd van alles, wat door gemeente wordt gedaan tot ontginning en verdere exploitatie van gemeentebezittingen. Men had niet veel lust om zich in contact te stellen met het Staatsboschbeheer, en daarmede zijne vrijheid van handelen in te boeten. Ik heb getracht den Heeren duidelijk te maken, dat zij zich de zaak te zwaar en te onereus voorstelden.
 Martinusschool, 1907. Na het schandaal met schoolhoofd vd Eijnden, keren de leerlingen terug in 1902 onder schoolhoofd Van Lieshout, rechts (bron: HKK Weerderheem) |
De toestanden op de openbare school zijn thans weer normaal; men heeft een goed hoofd der school gekregen; zoowel de jongens als de meisjes bezoeken thans de openbare school der gemeente. Er gaan geen meisjes meer naar de bijzondere school te Valkenswaard; er gingen zelfs meer meisjes dan jongens op de school te Dommelen. Er wordt des winters geregeld herhalingsonderwijs gegeven, hetgeen zeer op prijs wordt gesteld. De wethouder Willems bleef mij een onaangenamen indruk maken, in tegenstelling met zijn collega Van de Keersop, die mij een geschikt, verstandig man lijkt.
Vanuit Eindhoven bezocht ik op 10 Mei 1911 Riethoven, Westerhoven en Dommelen; ’s avonds nam ik te Valkenswaard weer den trein naar Den Bosch. De burgemeester heeft mijne aanmerkingen ná mijn vorig bezoek over gebrek aan bergruimte voor archief geheel in den wind geslagen; er is niets gedaan. Hem daarover zeer ernstig onderhouden, en hem gezegd, dat hij niet herbenoemd zou worden, wanneer hij daaraan niet tegemoet kwam; hij woont in Valkenswaard, en komt van tijd tot tijd de zaken in Dommelen een beetje bijwerken; als hij niet meer hart toont te hebben voor zijn taak, dan kan de bestaande toestand niet gecontinueerd worden. Hij heeft een staat gemaakt omtrent de exploitatie der gemeentelijke bezittingen; deze lijkt echter nergens op, en zou als klapper kunnen dienen op een register. Ook dien staat zal hij thans behoorlijk aanleggen.
Dommelen heeft ± 20 H.A. vloeiweiden, 11 H.A. natuurweiden; het getal H.A. dennenbosch kon men zelfs niet bij benadering opgeven; de dennen groeien slecht. De jacht is juist voor f. 125 aan een Antwerpenaar verpacht voor 6 jaren; gezegde Heer pachtte ook de jacht van Westerhoven en Borkel; hij houdt twee onbezoldigden. 3½ H.A. vloeweiden zijn met “heeremees” besmet; dat heeft de wortels zóó diep zitten, dat het niet mogelijk is het uit te roeien; jammer genoeg, want het gras en het hooi is er vrijwel door bedorven. Voor Staatsboschbeheer voelt men niets; men werkt liever met de Heide Maatschappij, m.a.w. men blijft gaarne zelf baas.
Voor afrastering gebruikt men gekyaniseerde palen; deze komen van de inrichting te Boxtel, kosten driemaal zooveel als gewone palen maar duren tienmaal zoo lang, nl 30 jr tegen 3 jaar. Door de bewerking wordt het hout zoo hard als glas. Waterbezwaar van eenige beteekenis bestaat in Dommelen niet.
Den 27 Juni 1916 bezocht ik per auto vanuit Eindhoven de gemeenten Dommelen, Riethoven en Aalst. Burgemeester Ploegmakers schijnt hier goed op zijn plaats; de administratie was netjes in orde; hij had juist eene uitstekend ingerichte kast laten maken tot berging van stukken en archief; alles maakte een goeden indruk. Zijn verhouding tot de wethouders scheen mij zeer goed. Met beiden, maar vooral met den ouden Van Keersop was het aangenaam praten.
De landwegen zijn met al die regen van de laatste dagen op het moment slecht. In den regel zijn ze vrij goed. Ze worden alle drie jaren geploegd, te beginnen bij de as van den weg; de breede voor, die dan ontstaat, wordt met zand aangevuld. Over de resultaten van die bewerking is men zeer tevreden.
Burgemeester heeft eene uitvoerige beschrijving met kaarten aangelegd van de gemeentelijke bezittingen; er zijn thans 20 H.A. dennenbosch, 20 H.A. vloeiweiden en 20 H.A. natuurweiden; Bovendien zijn 25 H.A. natuurweiden op langen termijn verpacht. De finantieele resultaten van een en ander zijn heel goed. Gemeente bezit nog 50 à 60 H.A. welke geschikt zijn voor den aanleg van natuurweiden; jammer, dat die gronden zoo verre van het dorp liggen!
Waterschade wordt niet ondervonden; de burgemeesters van Borkel en van Riethoven zitten in het bestuur van de Dommel; ze zitten er goed achter heen, dat de Dommel en de Keersop goed worden geveegd. Het gaat den boeren goed; 225 koeien; aangesloten aan de Stoomzuivelfabriek te Valkenswaard.
Herhalings- en landbouwonderwijs wordt druk gevolgd. Landbouwcursus wordt gegeven door schoolhoofd Knoops uit Riethoven. Men is voornemens een nieuw Raadhuis te bouwen; het zal een beetje dichter bij de kerk komen te staan; het daarvoor benoodigde terrein is reeds het eigendom van de gemeente.
Den 16 Augustus 1920 kwam ik weer in Dommelen. De raadsverkiezing van 1919 bracht nogal strijd; uitgeworpen werd de verdienstelijke wethouder Verbeek. Tijdens de mobilisatie had hij zich door zijne strikte eerlijkheid gehaat gemaakt, vooral doordat hij den menschen niet ter wille was bij de graanlevering en bij de militievergoedingen. Jenny Weyerman wil locaalspoorweg bouwen Valkenswaard-Dommelen-dan tusschen Westerhoven en Riethoven door naar Bergeyk-en vandaar over Luyksgestel en Weebosch naar Eersel. Dommelen zou f. 30.000.- moeten betalen!
40 H.A. natuurweide; 18 H.A. vloeiweide; 20 H.A. dennenbosch; de rest, ± 260 H.A. nog heide, waarvan 40 H.A. nog geschikt voor weide; die gronden liggen voor exploitatie wel wat ver van de kom. De rest moet in eigen ontginning dennenbosch worden; voor Staatsboschbeheer gevoelt men niets. Geen bijzonder groote waterschade.
Dommelen wil het liefst zelfstandig blijven bestaan; bij een zuinig beheer acht men dat mogelijk. Zou eene vereeniging noodzakelijk zijn, dan zou men het liefst met Valkenswaard vereenigd worden; maar daar wordt f. 65.000 hoofd. omslag betaald. Zouden Borkel, Westerhoven, Riethoven en Dommelen ééne gemeente worden, met het Raadhuis in Dommelen, dan zou men in Dommelen dat prachtig vinden.
Men is tegen het op te richten waterschap van de Dommel, omdat men vreest, dat het daarmede zal gaan als met het tegenwoordige, nl. dat in Eindhoven en Borkel groote kosten zullen gemaakt worden, die Dommelen mede kan betalen, terwijl er voor Dommelen zelf niets zal gebeuren.
Tijdens de mobilisatie heeft men electrische stroom gehad van de bierbrouwerij van Snieders; de geleiding is thans defect. Men zou zeer gaarne stroom van Valkenswaard ontvangen, doch vreesde, dat Ged. Stat. daaruit een motief zouden ontleenen, om Dommelen met Valkenswaard te vereenigen! Ik heb de Heeren te dier zake gerust gesteld!
Den 6den Augustus 1924 kwam ik weer in Dommelen. Ik vond daar nog dezelfde geschikte wethouders – Van Keersop en Van den Heuvel; met den burgemeester kunnen ze het gelukkig nog steeds goed vinden. Geen partijschappen in de gemeente; in den Raad zitten zes landbouwers en één burger, Snieders de bierbrouwer. Deze schijnt met zijne bierbrouwerij goede zaken te maken; hij verbouwde in 1924 nog voor f. 80.000. In de Rijksinkomstenbelasting is hij aangeslagen voor f. 70.000.
Geen woningnood; met Rijkspremie werden zes woningen gebouwd, van welke een voor de gemeente voor den voorwerker – premie f. 1.200. De warenkeuringsdienst (Eindhoven) is zeer nuttig maar is erg lastig voor de melk. De vleeschkeuring is naar het oordeel der boeren veel te scherp.
Gemeente bezit 17 H.A. vloeiweiden; die kunnen wel 70 tot 80 jr oud zijn. 40 H.A. dennenbosch, waarvan 20 in de laatste 4 jaren aangelegd. 21 H.A. verpacht voor 12 jr; 25 H.A. verpacht voor 25 jr; 9 H.A. verpacht voor 6 jr; en 250 H.A. heide. Voor het Staatsboschbedrijf voelt men voorloopig nog niets. De jacht, voor 6 jr verpacht, brengt f. 200 op.
Men heeft groote bezwaren tegen vereeniging met Valkenswaard; dan wordt Dommelen een uithoek. Uit de manier, waarop voor korten tijd in Valkenswaard de oplossing gezocht werd van het woonwagenkampvraagstuk – men wilde Dommelen daarmede opschepen – bleek duidelijk, wat Dommelen, na eene vereeniging met Valkenswaard te wachten staat.
De elektriciteit kost aan gemeente veel geld; in 1923 f. 2.012. Men hoopt, als het oude contract het volgend jaar afloopt, bij een nieuw contract voordeeliger voorwaarden te bedingen. Gemeentearchief is geordend, maar niet geïnventariseerd; geen oude stukken. Waterschade langs de Dommel en de Keersop; van het nieuwe Dommelwaterschap werd gemeente beter; betaalt minder lasten dan vroeger, terwijl waterschap thans veegt.
Vrijwillige landstorm bestaat nog; maar voor korten tijd heeft het Rijk de geweren ingenomen. Naar het schijnt is dat overal gebeurd. Autobusdienst Luyksgestel-Valkenswaard-Eindhoven is eene beste zaak; bussen zitten altijd vol. Geen concurrentie. Gemeente subsidieert niet. Boerenleenbank gaat goed; f. 80.000 ingelegd. Bijna al dat geld weer in gemeente geplaatst. 200 koeien voor de stoomzuivelfabriek te Valkenswaard. Geen vervolgonderwijs. Onderwijzer Van Grotel gaat dit jaar voor landbouwakte op; als hij slaagt, dan komt er het volgend jaar een landbouwcursus.
Burgemeester Bijnen, burgemeester van 1879-1913 (bron: 
Herberg 'De Valk' van Bots, 1912 (bron: 
Dr. B. Dagevos, 1925 (bron: 
Zicht op Dommelen, met een ploegende boer op de voorgrond (
Zuivelfabriek Hollandia te Valkenswaard, 1930 (bron: 
Bierbrouwerij 'De Oranjeboom' van Snieders, 1910 (bron:
De autobus van Driek Jonkers, 1921 (bron: 
