Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Stratum
Den 23n Augustus 1897 bezocht ik deze gemeente. Ik reed van Eindhoven naar Stratum; vandaar naar Zes gehuchten; vervolgens naar Mierlo, en eindelijk naar Helmond. Aan het Gemeentehuis werd ik ontvangen door den burgemeester en diens beide wethouders; secretaris en ontvanger stonden daar ook. Boven in de Raadszaal vond ik de leden van den Gemeenteraad verzameld; van deze een drietal in rok.
Leden van den Raad zijn Schroeder, een linnenfabrikant, die eertijds zoo gaarne burgemeester zou geworden zijn, Van Dijk, eveneens linnenfabrikant, Coolen, bierbrouwer, en nog twee anderen. De wethouder Borrenbergen is een broeder van het bekende Raadslid uit Etten; de Ontvanger van Stratum is zijn zoon. Ik zat met de Heeren over van alles te praten, vooral over de industrie in verband met den toestand van de arbeidende klasse.
 Sigarenkistenfabriek Juliana (bron: RHCe) |
Ik vernam van hen, dat over het algemeen genomen, de industrie (sigaren, linnen en pellen) voldoende werk heeft; dat de sigaren, welke in Eindhoven en omstreken gemaakt worden, in doorslag niet meer dan f. 20,- f. 25,- kosten; dat eene groote indrustrie te Stratum is, de fabriek van Brüning en Söhne, sigarenkistenfabrikanten; dat Bruning een uitstekend patroon is en een voorbeeldig werkgever. Dat van 1860 tot 1875 veel bier vanuit Eindhoven, Stratum enz. werd verzonden naar Holland; dat daarmede fortuinen gewonnen zijn; dat tegenwoordig omgekeerd Holland (d.i. Heineken, Van Vollenhoven enz.) veel bier invoert te Eindhoven; dat de concurrentie voor de brouwers zoo moeilijk is, doordat Heineken c.s. zooveel bierbottelaars te Eindhoven enz. hebben, die zij gratis van een bierwagen, flesschen enz. voorzien. Verder hoorde ik van de Heeren niet veel nieuws.
 Stoom-Bierbrouwerij De Valk, met rechtsvoor de oude brug over het Eindhovens Kanaal, 1910 (bron: RHCe) |
Op mijne audiëntie verschenen de R.C. geestelijken; de onderwijzers, en Luit. Van der Minne, van de Marechaussee; die Heeren kwamen allen, om hunne opwachting te maken. Tijdens ik op het Raadhuis was, gaf de harmonie “Stratums muziekcorps” eenige stukjes ten beste. Het Raadslid Van Dijk is de beschermheer van die muziek; hem bedankte ik dan ook. De burgemeester, Smitz, gaf mij niet den indruk, van bijzonder op de hoogte te zijn van de gemeente-administratie; op vele dingen, welke ik vroeg, bleef hij het antwoord schuldig; de wethouder Borrenbergen, of het Raadslid Schroeder gaven dan de verlangde inlichtingen. Ik durfde bijna geen vragen meer te stellen, omdat ik de positie van den burgemeester zoo moeilijk vond door zijne betrekkelijke onkunde.
Ik was door den burgemeester te ontbijten gevraagd, en had voor die uitnoodiging bedankt. De administratie van den ontvanger was nogal goed in orde; de eenige aanmerking, die ik maakte, was, dat van vergunningsrecht en hoofdelijken omslag verschillende collectieve bedragen in eens in het journaal geboekt waren, zonder dat de speciale betalingen waren aangeteekend in een gezegeld register van ontvangst.
De administratie van den secretaris was slecht; het bevolkingsregister verkeerde in ongunstigen toestand; meerdere gezinnen waren op ééne bladzijde vermeld; de bijhouding liet ook zeer veel te wenschen over. De schuttersrol was nog niet opgemaakt (art: 23 K.B. 28 Juni 1828 Stbld 42); er was geen register van aangiften van Nederlanderschap; er ontbrak een register van aanvragen en beschikkingen volgens de hinderwet, er was er in den allerlaatsten tijd een aangelegd. Er was geen register van aangiften door stierhouders; geen register van publicatiën door B. en W.; de lijst van localiteiten, waarin sterk drank wordt verkocht en van de verleende vergunningen was onpractisch en onvolledig ingericht.
Den 1 October 1900 kwam ik weder in de gemeente; omdat er in 1897 zooveel aanmerkingen gemaakt moesten worden herhaalde ik mijn bezoek reeds in 1900. Van B. en W. vernam ik, dat bij de volkstelling bleek, dat er een 30-tal menschen meer in de gemeente woonden, dan de bevolkingsregisters aangaven. Van de 39 in 1899 gesloten huwelijken was zeker 25% gedwongen. Dat “moeten” trouwen neemt sterk toe, niettegenstaande de meisjes over het algemeen op zeer jeugdigen leeftijd, 18 à 19 jr, in het huwelijk treden. De oorzaak daarvan ligt wel aan de fabrieken; veel volk uit Stratum werkt in Strijp, in Woensel, in Eindhoven; omgekeerd werken vele arbeiders uit die gemeenten weer in Stratum.
Stratum ligt geheel aaneengebouwd, langs de wegen van Eindhoven naar Valkenswaard, naar Geldrop en naar Tongelre; langs die wegen wonen ook de leden van den Raad, nogal goed over de heele gemeente verdeeld. Alleen de wethouder Versantvoort woont niet in de kom, maar voorbij “de Burg” op den weg naar Geldrop, het eenige gehucht van Stratum. De raadsverkiezingen worden niet bestreden; er bestaan dienaangaande geene partijen: in 1900 stierf de oud-burgemeester Van Buel; deze was tot zijn dood lid van den Raad gebleven; in diens plaats werd bij de candidaatstelling de stroohulzenfabrikant Caron tot lid van den Raad verkozen verklaard.
De gronden onder de gemeente Stratum behooren meestal aan de ingezetenen. Hiervan moeten echter worden uitgezonderd de gronden van de Heihof; het huis met ± 30 H.A. is thans in handen van Belgische broeders; ze hebben daar een kostschool voor 70 jongens, en verder een 30-tal postulanten. Omdat die Broeders in Belgie reeds een huis hadden, dat Heihoef heet, veranderden zij hier den naam van “Heihoef” in “Eikenburg”. De verdere gronden welke vroeger bij de Heihoef behoorden, ± 130 H.A., werden voor 4 jaren gekocht door Coenen, den kunstmestfabrikant te Zeeland. De boerderijen, welke er stonden zijn alle weggebroken, met uitzondering van de woningen van den boschbaas, en van die van een arbeider. Het land werd aangelegd tot bosch.
Ik vernam van B. en W. dat zij zelve de waterleidingen schouwen; eens per jaar; er moet over vele waterleidingen een herschouw gevoerd worden. Dr Sala is te Stratum belast met de armenpraktijk; hij wordt per visite betaald en zal wel weer komen aan f. 1.200, hetgeen hij vroeger als vast salaris genoot. De vroedvrouw wordt door de gemeente betaald met f. 300.
In tegenstelling met wat voor eenige jaren geschiedde, worden er thans in Stratum geene socialistische propaganda gemaakt; het volk is er volstrekt niet socialistisch gezind. Werkelijke armoede wordt er volgens B. en W. in Stratum niet geleden; de kindersterfte is er helaas zeer groot. B. en W. verklaren dit, doordat het volk zoo gaarne pret maakt, zoo gaarne uit is. De vrouwen gaan Zondags veel uit; ze nemen hare jonge kinderen, kinderen van 14 dagen, van 3 weken mede naar de herberg en komen ’s avonds eerst om tien, elf uur weer tehuis; die arme kinderen staan dan zoo’n heelen avond in een wagentje in de kroeg. Als de menschen uit zijn, dan drinken de mannen veelal bier; de meisjes en vrouwen houden helaas meer van borreltjes.
 Burgemeester Smitz, 1895 - 1920 , ca. 1920 (bron: RHCe) |
Ik beklaagde mij bij B. en W. bitter over de slechte verzorging van het administratieve werk ter secretarie; ten bewijze haalde ik aan, de geringe zorg, blijkbaar aan het gemeenteverslag 1899 besteed, waardoor men geen beeld van de gemeente kreeg; veel was daarin verkeerd vermeld, van nog veel meer werd in het geheel niet gesproken. Ik voerde verder nog aan de foutieve opgaven door Stratum verstrekt, toen er voor Eindhoven en omliggende gemeenten eene Kamer van Koophandel zou worden opgericht. Toen Gedep. Stat., na zorgvuldige voorbereiding, een K.B. geprovoceerd hadden, waarbij die K.v.K. werd opgericht, kwam Stratum zich beklagen, dat de gemeente in die K.v.K. niet voldoende vertegenwoordigd was. Het bleek toen, dat er in Stratum 105 kiezers voor die K.v.K. waren, terwijl Stratum aan G.S. aanvankelijk een geheel van 31 kiezers had opgegeven. Dientengevolge moest alles ongedaan gemaakt worden; het eerste K.B. ingetrokken, en een nieuw geprovoceerd.
B. en W. erkenden volmondig de gegrondheid mijner grieven; de burgemeester beweerde, dat hij deed wat hij kon; dat hij veel zelf werkte; dat hij den secretaris zoo veel mogelijk naging. Het ongeluk was echter, dat de secretaris het werk niet kende; hij was vroeger sigarenfabrikant geweest; de zaken liepen echter fout; toen werd hij door toedoen van zijn schoonvader, die in den raad van Stratum veel te zeggen had, benoemd tot secretaris van Stratum. De klerk ter secretarie was een broer van den secretaris, even onbekwaam als hijzelf; hij was aanvankelijk gekomen als volontair; kreeg na enkele jaren eene gratificatie; en werd ten slotte aangesteld als klerk!
Ik wees B. en W. op hunne verplichting in deze; al wilde de gemeente dat gebrekkig personeel behouden, dan moest er toch in ieder geval een bekwaam man bijkomen; daarvan hing voor de gemeente, die zich sterk uitbreidt, in de toekomst veel te veel af. Ik wees ten slotte den secretaris nog op zijne vele tekortkomingen, om zoodoende den burgemeester te steunen en overwicht op hem te verschaffen.
Den 20 Mei 1904 kwam ik weer in de gemeente; ik was tevoren in Zeelst geweest, en ging later nog naar Valkenswaard. Het moreel van de bevolking blijft sterk dalen; er komen wel zoo goed als geene onwettige geboorten voor, maar het “moeten” trouwen neemt sterk toe; 60% gedwongen huwelijken onder de arbeidende klasse; 50% gedwongen huwelijken op het geheele getal huwelijken dat gesloten wordt.
De inrichting der huishoudens van de arbeidende klasse is over het algemeen treurig; er wordt genoeg geld verdiend, maar het zit niet in de bevolking om te sparen. Voor de inrichting van een gewoon arbeidershuishouden zal volgens B. en W. f. 150 noodig zijn; ± 10% van hen die trouwen, hebben dat bedrag; de rest heeft minder; 10% zal heelemaal niets hebben, wanneer ze in het huwelijksbootje stappen.
Wanneer de getrouwde vrouw op de fabriek werkt, wordt het huishouden schromelijk verwaarloosd; de vrouw gaat om half twaalf van de fabriek; is om 11.45 tehuis en heeft dan juist den tijd om warm water te maken, zoodat haar man om 12 uur koffie met brood vindt; ’s ochtends en ’s avonds krijgen de menschen ook slechts koffie met brood (meestal wittebrood) en alleen op Zondag krijgen de menschen warm eten. Eens getrouwd, is er op de moraliteit van de menschen niets meer te zeggen. De echtgenooten zijn elkaar trouw, en houden hunne godsdienstplichten.
Eindhoven en Stratum samen hadden eertijds gezamenlijk een zeer groot grondbezit. Omstreeks 1840 is dat verkocht en kreeg Stratum zijn aandeel in de opbrengst in contant geld. De gemeente heeft slechts 18 H.A. grond over, 6 H.A. slechte mast, de rest bouwland of slechte heide. Ik heb B. en W. sterk geadviseerd, om het onderhoud der waterleidingen ten laste der gemeente te nemen; het schouw voeren ging met vele bezwaren, en met vele processen-verbaal gepaard. De Heeren schenen er nog al ooren naar te hebben.
Er zijn in Stratum twee gemeenteveldwachters, die ieder f. 500 salaris hebben + f. 50 voor kleeding. Men is over hen zeer tevreden. De school van Belgische fraters voor Meer Uitgebreid Lager Onderwijs op Eikelenburg (de Heihoef) neemt nogal op; er zijn thans 85 jongens, meestal Hollanders, slechts enkele Belgen.
Het gaat den fabrikanten in Stratum over het algemeen zeer goed; hun fabrieksvolk gaat het minder goed, doordat de menschen niet sparen, en niet helder en proper zijn. De wethouder Borrenbergen vertelde, dat hij als Vincentiaan dikwijls de woningen der armen bezocht, en dan getroffen werd, door de heerschende onreinheid; het zat niet in het volk in, om het huis netjes in orde te houden.
Sinds 1886 bestaat er eene bouwverordening op het bouwen van arbeiderswoningen; de minste afmeting voor eene woning is 50 M2; dientengevolge zijn de woningtoestanden redelijk goed, en heeft iedere woning minstens twee vertrekken. De kinderen geven het geld aan de ouders niet af; ze betalen kostgeld, en besteden de rest voor amusement en voor kleeding; vandaar dat het zelfs in huishoudens, waar de gezamenlijke huisgenooten wekelijks f. 40 verdienden, er steeds zoo armzalig en bedroevend uitziet. De geest van de menschen is in dit opzicht zoo verkeerd; ze willen zelve niet anders.
 Burgemeester Smitz, 1895-1920 (bron: RHCe) |
Den 18 Maart 1907 kwam ik weer in Stratum; ik ging er vanuit Den Bosch heen; dienzelfden dag bezocht ik nog Aalst en Waalre, waarna ik te Aalst-Waalre den trein naar Den Bosch nam. Aangezien zich niemand voor de audientie had aangemeld, had ik volop den tijd om met B. en W. te praten. Ons gesprek liep voornamelijk over de meerdere of mindere wenschelijkheid om eene grenswijziging van Eindhoven te bevorderen. Wethouder Schröder zou tegen iedere grenswijziging ageeren, behalve wanneer Stratum en Eindhoven vereenigd werden tot ééne gemeente. Burgemeester Smitz voelde niet veel voor eene grensregeling, en vond, dat het voor Stratum thans nog niet zo slecht was.
De moraliteit van de bevolking blijft achteruit gaan; drankmisbruik wordt vooral gemaakt door de ambachtslui (timmerlieden, metselaars enz.), het Maandaghouden is bij hen erg. De fabrieksarbeiders kunnen geen Maandaghouden omdat ze dan gedaan zouden krijgen op de fabrieken. Onder den minderen stand neemt het aantal gedwongen huwelijken meer en meer toe; zeker 60%; op één fabriek bij Eindhoven werkten 19 meisjes, die dadelijk na Paschen moesten trouwen. Ook de kindersterfte beneden het jaar neemt meer en meer toe.
Men had evenveel tegen de neutrale (of socialistisch getinte) bonden, als tegen den R.C. Volksbond. Van beide zijden trachtte men elkander te overtroeven, door het volk maar te vleien. De bekende socialistische leider, Eduard Redelé, is dezer dagen krankzinnig geworden en naar Coudewater vervoerd.
Op mijn vraag, of het niet noodzakelijk was om eene huishoudschool op te richten, om de fabrieksmeisjes het huishouden te leeren, kreeg ik ten antwoord, dat men niet geloofde, dat zoo’n school nut zou stichten, omdat zij, voor wie de school bestemd zou zijn, er geen gebruik van zouden maken; ik heb toen op Tilburg gewezen, waar de Ursulinen zoo’n school hebben opgericht, van welke school zeer veel gebruik wordt gemaakt. Gedwongen winkelnering komt in Stratum niet voor.
De nieuwe bepalingen uit het provinciale reglement op de waterleidingen vonden veel instemming, men zag er geen bezwaar in, dat het onderhoud ten laste van de gemeente was gebracht. De school wordt te klein; ik raadde den bouw van eene nieuwe vierklassige school aan op een ander punt van de gemeente; wethouder Schröder viel mij bij; ook steunde hij mijn wensch, dat er in de plaats van het vochtige, veel te kleine raadhuis er een behoorlijk Raadhuis mocht gebouwd worden. De secretarie moest nu al naar de Raadszaal worden overgebracht, omdat het kamertje beneden, waar ik nu met B. en W. zat te praten, te vochtig en te klein was. Op de secretariekamer moeten nu toch ook nog de Raadsvergaderingen gehouden worden.
Volgens Klasens, die de administratie ter secretarie naging, was er daar wel eenige verbetering waar te nemen, vooral doordat een jonge man, Veltman uit Kaatsheuvel, als ambtenaar ter secretarie was aangesteld; aan het gemeenteverslag over 1905 was heel weinig zorg besteed; er stond haast niets in.
 Het raadhuis te Stratum (bron: RHCe) |
Den 18 April 1911 bezocht ik Stratum en Eindhoven. Ik ging er vanuit Den Bosch heen, en bleef ’s avonds in het Posthuis te Eindhoven logeeren. Het oude woonhuis van den Heer De Blocq werd voor 29 mille gekocht; onder woont de veldwachter; au rez de chaussée is raadhuis, secretarie, kamer voor B. en W., voor burgemeester, voor raadszaal; de eerste verdieping + de rest van het huis werd ingericht als woning voor het hoofd der school. In den tuin werd eene tienklassige school gebouwd, + eene gymnastieklokaal, dat gemakkelijk veranderd kan worden in twee schoollokalen. In den schoolbouw (43 mille) kreeg gemeente een buitengewoon Rijkssubsidie ad 33 mille; men zal nog een proces met den aannemer moeten afwikkelen over diens staat van meer en minder werk, waarmede hij f. 2.000 te veel aan Stratum in rekening brengt.
De grenswijziging met Eindhoven werd druk besproken; de burgemeester is daarvan een groot tegenstander; de wethouders en de gemeenteraad zouden daarvoor wel te vinden zijn. Ik sprak alleen wethouder Versantvoort; wethouder Caron was voor zaken op reis. Van de oprichting van eene eigen gasfabriek voor de om Eindhoven liggende gemeenten zal wel niets komen; Woensel maakte zich los van Carl Francken; nu is de zaak niet meer zoo loonende.
Sinds wijziging van het reglement op de waterleidingen stelde Stratum een vaste arbeider aan op f. 400 ’s jaars; de toestand van de waterleidingen moet zeer goed zijn. Hoofd der school Mackay is een bekend drankbestrijder; houdt lezingen enz.; drankgebruik neemt zeer sterk af; vooral ook bij den middenstand; die zou veel victoriawater of spuitwater drinken, in gevallen waarin men eertijds steeds een borrel nam.
Ook in Stratum gaat de industrie zeer goed; er zijn vele fabrikanten in de gemeente, en daardoor is er veel draagkracht; na Eindhoven is Stratum wel de meest welvarende gemeente. Wethouder Caron is stroohulzenfabrikant; het gaat hem slecht; omdat de dagloonen in Stratum te duur waren, verplaatste hij zijne fabriek gedeeltelijk naar Heeze; de bandfabriek van Vullings in die gemeente nam hem daar veel van zijn personeel af; toen verplaatste hij zich gedeeltelijk naar Asten; de firma Carp uit Helmond begon in Asten eene haspelarij, en weer raakte Caron zijn volk kwijt. De sigarenmaker verdient in Stratum gemiddeld f. 10, een textielarbeider gemiddeld f. 9. Gedwongen winkelnering is er niet. De sigarenfabrikanten zijn niet in een bond vereenigd.
De Peelcentrale heeft hare ketels staan bij de firma Van Moorsel te Eindhoven. Behalve de firma Van Moorsel bedient zij alleen de firma Van den Nahmer te Stratum. Er zou op het oogenblik door de Peelcentrale kolossaal veel geld verloren worden.
Den 7 Juni 1916 bezocht ik per auto vanuit Helmond de gemeenten Stratum en Geldrop. B. en W. maar vooral de burgemeester verklaren zich sterk tegen annexatie tenzij alle zes gemeenten heelemaal geannexeerd worden. De industrie gaat goed, behalve de stroohulzenfabriek; de loonstandaard in Stratum staat voor die industrie veel te hoog. De ambachtslieden verdienen f. 18, sigarenmakers f. 15; arbeiders bij Brüning f. 14; wevers en schoenmakers f. 13. Huishuur is f. 2 tot f. 2,50. Een stukje land hebben de meeste arbeiders niet. Gespaard wordt er niet; gezinnen, waar f. 70 in de week inkomt, houden niets over; melden zich nog voor militievergoeding aan!
Sinds de mobilisatie is het drankgebruik weer veel meer. Dronkenschap komt weinig voor. Er wordt veel getapt zonder vergunning. Om het dansen in de herbergen tegen te gaan, werd er eene belasting (publieke vermakelijkheden) ingevoerd; er is thans geen muziek meer in de herbergen. Moraliteit gaat sterk achteruit; minstens 60% gedwongen huwelijken. Kindersterfte buitengewoon erg; wordt toegeschreven aan 1e onzindelijkheid, en 2e aan het opvoeden der kinderen met de flesch.
 Teeken- en Ambachtsschool, ca. 1910 (bron: RHCe) |
Verhoudingen op de fabrieken zijn goed, mits het volk goed behandeld wordt. Er zullen 50 gezinnen van socialisten zijn. Alle arbeiders zijn in bonden vereenigd, behalve die in de bouwvakken. De fabrikanten hebben twee bonden, nl. een neutralen bond, en een R.C. bond voor de sigarenindustrie. Bij quaesties onderhandelen de besturen der respectieve bonden met elkander.
Sterk aangedrongen op de oprichting van een huishoudschool; die is zeer noodig. Een meisje, dat gaat trouwen, kan nog geen aardappels koken! De Hanze te Eindhoven geeft daar een cursus boekhouden en handelsrekenen; voldoende voor minder kantoorpersoneel. Vanuit Stratum druk bezocht. Evenzoo de ambachtsschool te Eindhoven; door Stratum gesubsidieerd.
Pensionaat Eikenburg. Leerlingen poseren voor de school en slaapzaal (
Pensionaat Eikenburg met een gedeelte van de tuin (
Links wolfabriek van Von der Nahmer (
Pand van strohulzenfabrikant Caron, ca. 1900 (
