Oordeel zelf: tussen 1825 en 1831 trok er onder verantwoordelijkheid van de Gouverneur een flink aantal taxateurs of schattersdoor de hele provincie om alle gebouwde en ongebouwde eigendommen van een waardering te voorzien ten behoeve van de nieuwe grondbelasting die de regering wilde gaan instellen. Het vaststellen van de belastbare opbrengst was logischerwijze een van de meest heikele onderdelen van het hele kadaster- en belastingplan.
De taxateurs begonnen met het maken van een beschrijving van iedere gemeente. Zie hier wat ze over Lith te melden hadden in hun Tabel van klassificatie van de grondeigendommen.
Algemeen
Ligging
De gemeente Lith, kanton Oss, ligt aan de rivier de Maas, ongeveer 22 kilometer ten noordoosten van ’s-Hertogenbosch, de hoofdplaats van de provincie en van het arrondissement.
Aangrenzende gemeenten
Lith grenst in het noorden aan de gemeenten Dreumelen en Alphen, in het oosten aan Lithoijen, in het zuiden aan Nuland, en in het westen aan de gemeenten Alem c.a. en Heerewaarden. De laatste en de twee eersten horen bij de provincie Gelderland, de anderen horen bij het kanton Oss.
Rivieren, beken en waterlopen
Vrijwel de hele grens van de gemeente met Gelderland ligt aan de rivier de Maas, die door regelmatige voedzame overstromingen voor de beste hooi- en weilanden zorgt. Daarbij vormt de rivier de goedkoopste vorm van transport voor de landbouwopbrengsten. Landinwaarts heeft Lith nog enkele vlieten en waterlopen, die het overtollige water afvoeren naar de uitwateringssluis, of juist aanvoeren bij aanhoudende droogte.
Grote wegen en buurtwegen
In de nabijheid van deze gemeente zijn geen grote wegen, want zelfs de weg van ’s-Hertogenbosch naar Nijmegen ligt nog ruim 12 kilometer ten zuiden van het grondgebied. De kruin van de Maasdijk, die vooral als buurtweg dienst doet, wordt goed onderhouden en van zand voorzien en is daardoor altijd goed bruikbaar. De lager gelegen wegen zijn in natte jaargetijden minder geschikt om de opbrengsten van het land te vervoeren, evenals enkele binnenwegen, die om dezelfde reden minder goed onderhouden kunnen worden en daarom meestal onbruikbaar zijn.
Dijken en waterkeringen
De Polder van het Hoog Eijmaal, waaronder de binnenlanden van deze gemeente vallen, wordt door een vrij zware dijk van de rivier de Maas afgescheiden. De binnendijken zijn veel minder zwaar en dienen slechts om het overtollige sneeuw- en regenwater van de daarboven liggende polders te weren. De loop van de Beerse Maas wordt hierdoor echter niet gehinderd of gekeerd, noch de landen die als overlaat dienen. Overigens worden alle werken tot waterkering en waterafvoer, ook van de Maasdijk, bij omslag goed onderhouden en heeft een erkend bestuur daarover in Lith het oppertoezicht.
Bodemreliëf
Hoewel de grond egaal lijkt, helt de bodem naarmate men verder van de Maasdijk komt enigszins. De lagere eigendommen zijn dan ook geschikter als wei- en hooiland dan als landbouwgrond.
Vruchtbaarheid van de grond
De landbouwgrond bestaat uit met weinig zand vermengde klei en is over het algemeen van goede kwaliteit, maar heeft last van het kwelwater. Zij wordt in kleine percelen verhuurd en enkel op de grotere percelen met zorg verbouwd. Enkele goede buitendijkse weilanden, die door de Maas overstroomd worden, geven uitstekend voedzaam gras. De overige binnendijkse gronden zijn door hun lagere ligging het beste geschikt als weiland.
Door de overstroming van de Beerse Maas worden ze zo vruchtbaar dat ze zonder andere meststoffen gebruikt worden voor het weiden van mestkalveren en soms zelfs een enkel jaar met haver ingezaaid kunnen worden. Ze leveren dan een goede oogst op. De nog lagere binnengraslanden worden in droge zomers meestal gehooid. Ze geven met de buitenhooilanden langs de Maas meer dan genoeg hooi voor eigen gebruik in de gemeente.
Veel landbouwers uit de omgeving bezitten hier eigendommen of komen pachten, en vervoeren zo het overtollige hooi naar de zandstreken om aan het vee te voeren. De binnenhakbosjes met enige buitengrienden, waarvan het hout gebruikt wordt voor de waterwerken, maken het 1/20 gedeelte van de belastbare oppervlakte van de gemeente uit. Slechts enkele worden met zorg onderhouden en enkel dankzij de goede houtopbrengsten van de knotwilgen aan de voet van de buiten Maasdijk heeft Lith genoeg hout voor eigen consumptie. De gemeente heeft een eendenkooi, waar in natte seizoenen al vroeg gekooid kan worden en dan tamelijk veel vogels oplevert. De diep uitgestoken binnengronden voor het dijkherstel en de door dijkbreuken ontstane waterkolken kunnen nu en in de toekomst zeer weinig opbrengen.
Visserij en overvaarten
De visserij op de Maas en de daar op uitkomende killen (=geulen tussen zandbanken; kreken), levert allerlei soorten riviervis op. Voorts is er een pont en een bootveer met overvaarten naar de provincie Gelderland.
Landbouwproducten
De opbrengsten van de grond bestaan uit tarwe, rogge, gerst, bonen, haver, aardappelen, vlas, lijnzaad, klaver, hooi en hout, fruit en groenten, maar vlas en lijnzaad in dusdanige kleine hoeveelheden dat men deze opbrengsten niet heeft meegeteld.
Paardenfokkerij en vee
Er worden in deze gemeente veel paarden gefokt, die voor allerlei doeleinden geschikt zijn. Er is ruim voldoende kwaliteitsvee voor de behoefte van de landbouw. Vrijwel alle landbouwers fokken varkens, zodat ze een deel van hun inkomsten halen uit het opfokken en verkopen van de biggen in de ouderdom van vier of meer weken.
Nijverheid
De voornaamste tak van nijverheid van de inwoners is de landbouw, waar de veehouderij onlosmakelijk mee verbonden is. Maar beiden zijn door de lage ligging van het land de laatste jaren opmerkelijk verminderd. Ook de scheepsvaart op de Maas en het werk dat de inwoners daaraan hebben, geeft slechts aan een enkeling geheel of gedeeltelijk inkomsten. De binnenlandse handel strekt zich enkel uit tot het vervoeren van de noodzakelijkste gebruiksvoorwerpen voor de inwoners, de verkoop van vee dat er gefokt wordt en de opbrengst van de grond, die gewoonlijk per water naar hun bestemming vervoerd worden.
De gemeente
Lith is samengesteld uit een vrijwel aan elkaar gebouwd centrum, en verder uit langs of nabij de Maasdijk verspreid staande boerderijen en particuliere woningen.
Bebouwing
Met uitzondering van enkele goede huizen in het centrum en langs de Maasdijk, zijn de overigen weinig opmerkelijk, en de meeste boerderijen zijn zelfs slecht onderhouden en vervallen. De vier eerste klassen zijn samengesteld uit de beste particuliere huizen en herbergen op goeden stand.
De vier opvolgende klassen zijn de ruime en goed ingerichte boerderijen, en de gewone particuliere huizen en herbergen. Tot de 8e, 9e en 10e klasse horen de meeste boerderijen en enkele huizen van handarbeiders en kleine tappers. En tot de drie laatste de arbeiders- en daglonerswoninkjes, die vaak slechts uit hout en leem gebouwd zijn.
Verder staan er in de gemeente een stenen windgraanmolen, een rosgrutmolen, drie brouwerijen, twee looierijen, een belastbare stal, en 249 woonhuizen. Lith heeft 1.370 inwoners.
Ongebouwde eigendommen
Landbouwgronden
De landbouwgronden zijn op grond van hun verschillen verdeeld in drie klassen:
De 1e klasse ligt tamelijk hoog en heeft weinig last van kwel, heeft vruchtbare gele kleigrond ter diepte van 50 cm op een goed waterdoorlatende ondergrond. Als er om de vier jaar gemest wordt, kan er, zonder dat de grond braak ligt, tarwe, rogge, gerst, aardappelen, haver, enz. geteeld worden. Per bunder geschat op ƒ 47,00.
De 2e klasse heeft vrij zware gele kleigrond, evenals de 1e klasse ter diepte van 40 cm op vastere ondergrond, maar lager gelegen, waardoor er vrijwel geen winteroogsten mogelijk zijn. Met een bemesting om de vier jaar vooral geschikt voor het voortbrengen van gerst, aardappelen, haver, bonen en in sommige jaren een beetje tarwe. Geschat op ƒ 33,00.
De 3e klassebestaat uit ofwel zware, te laag gelegen kleigronden, ofwel uit hogere gronden die bijna jaarlijks bemesting nodig hebben. Geschat op ƒ 20,00.
Tuinen
De bij de woningen gelegen tuinen zijn vaak met heggen omzoomd en verdeeld in twee klassen:
1e klasse: op 1e klasse landbouwgrond, met zorg beplant met groenten en enkele met goedgroeiende fruitbomen die door de eigenaar gebruikt worden. Een kwart hoger geschat dan landbouwgrond van de 1e klasse op ƒ 60,00
2e klasse: tuinen op slechtere grond gelegen dan de vorige en met slechter groeiende fruitbomen beplant. Geschat op ƒ 47,00.
Boomgaarden
De boomgaarden, evenals de tuinen bij de woningen gelegen, zijn verdeeld in twee klassen:
1e klasse: Op goed terrein gelegen met goedgroeiende fruitbomen als appel-, peren-, pruimen- en kersenbomen beplant, en de ondergrond met graszoden bedekt en door jongvee beweid. De beide opbrengsten zijn samen genomen en geschat als de 1e klasse tuinen op ƒ 60,00.
2e klasse: liggen op kwalitatief mindere grond dan de vorige en zijn dan ook met slechter groeiende fruitbomen beplant. Ze brengen voor de eigenaar minder op en worden geschat op ƒ 47,00.
Hooilanden
De hooilanden liggen deels buitendijks en deels binnendijks langs de oevers van de Maas, deels langs of nabij de uitwateringsvliet binnendijks en zijn verdeeld in vijf klassen:
1e klasse: Op zeer vruchtbare buitendijkse grond gelegen, hoog genoeg om geen last te hebben van de gewone zomeroverstromingen, of beschermd door waterkerende kaden die de geregelde voedzame winteroverstromingen niet belemmeren. Het land levert uitstekend en overvloedig hooi, dat eenmaal gehooid wordt en daarna op het nagras beweid wordt. Geschat op ƒ 60,00.
2e klasse: In overstroming gelijk met de vorige, maar minder zeker bij het oogsten van het gewas, terwijl zij iets lager liggen dan de 1e en daarom het gevaar lopen dat bij buitengewone zomeroverstromingen de oogst verloren gaat. Deze eigendommen worden eenmaal gehooid, daarna geweid en zijn geschat op ƒ 42,00.
3e klasse: Bestaat voornamelijk uit tamelijk hoog gelegen binnenhooilanden, die bemest worden door de overstromingen van de Beerse Maas. Zij brengen in een gunstig seizoen goed en tamelijk overvloedig hooigras op en een beetje nagras. Geschat op ƒ 20,00.
4e klasse: Binnendijks en lager gelegen, geven onzekere oogsten, met veel onkruid vermengd. Geschat op ƒ 14,00.
5e klasse: Zeer lage binnengronden waarvan de grasopbrengst heel onzeker en de kwaliteit grof en vol met waterplanten is. Geschat op ƒ 8,00.
Weilanden
Deze liggen gedeeltelijk buitendijks in de overstroming van de Maas, en gedeeltelijk binnendijks waar ze bemest worden door de Beerse Maas. Ze zijn verdeeld in vier klassen:
1e klasse: Buitendijks en nagenoeg even hoog als de beste hooilanden gelegen, maar kunnen als gemeenschappelijke gronden niet beweid worden. Brengen echter uitstekend voedzaam gras op, maar zonder de voordelen van hooiopbrengsten. Geschat op ƒ 52,00.
2e klasse: Zeer vruchtbare binnendijkse weide op vrij hoge kleigrond, die zonder bemesting overvloedig en goed gras opbrengt. Kan in gunstige jaargetijden met haver ingezaaid worden en levert dan een goede oogst op. Geschat op ƒ 33,00.
3e klasse: Vrij goede binnenweiden die nooit gemest worden, maar óf iets te laag liggen om vroeg en laat in het seizoen te kunnen gebruiken, óf te hoog en schraal om overvloedig gras op te leveren. Geschat op ƒ 20,00.
4e klasse: Ofwel lage, zure en met onkruiden vermengde weide, of zandige en zeer weinig gras opleverende weide. Geschat op ƒ 8,00.
Dijken en kaden
De dijken en kaden zijn naar opbrengst ingedeeld in twee klassen:
1e klasse: De buitenzijden van de grote Maasdijk, hier en daar met goed groeiende knotwilgen beplant, die verder een vrij goede weide opleveren. Geschat op ƒ 20,00.
2e klasse: Voornamelijk de binnenzijden van de dijken, met slechter groeiend hout beplant, en door hun steile helling minder als weide geschikt. Geschat op ƒ 10,00.
Hakbossen
De binnenhakbossen en buitengrienden, die beide om de vier jaar gehakt worden, zijn verdeeld in drie klassen:
1e klasse: De beste grienden, waarvan het hout gebruikt wordt voor de waterkeringen, enkele lage buitengronden met goedgroeiende knotwilgen beplant, en enkele hoge elzenbosjes. Geschat op ƒ 26,00.
2e klasse: Lage grienden en minder goedgroeiende binnenhakbossen met knotwilgen. Geschat op ƒ 16,00.
3e klasse: Voor het dijkonderhoud uitgestoken stukken binnengrond, beplant met zeer slecht groeiend wilgenhout dat weinig opbrengt, maar veel kost aan bijpoten. Geschat op ƒ 3,00.
Waterkolken en moerassen
Zowel door dijkbreuken ontstane wielen of waterkolken, die weinig of geen vis opleveren, als diep uitgestoken landen voor het ophogen van de dijken, die niets dan wat slecht riet aan de randen voortbrengen. Deze eigendommen zijn geschat op ƒ 1,00.
Visserij
De visserij op riviervis op de Maas behoort in eigendom toe aan het visserscollege van Heerewaarden en wordt ook door hen gebruikt. Begroot naar evenredigheid van andere verhuurde eigendommen op ƒ 15,00.
Overvaarten
Er is een overvaart met pont en boot op de rivier de Maas naar de gemeente Alphen, provincie Gelderland, waar de oever van de overzijde toe behoort en die het eigendom heeft. Het pachtcontract heeft geleid tot een schatting die voor de helft bepaald is op ƒ 125,00.
Eendenkooi
De eendenkooi in deze gemeente wordt gehouden voor rekening van eigenaar W. van Elten uit ’s-Hertogenbosch. Na aftrek van de oppervlakte die tot deze inrichting hoort en die afzonderlijk geschat is, is de vlucht bepaald op ƒ 40,00 en de gehele eendenkooi op ƒ…(niet ingevuld)
Gebouwde eigendommen
Windgraanmolen
De windgraanmolen in deze gemeente is in gebruik bij eigenaar W. van Rooij. De molen is stevig en in steen gebouwd, heeft twee koppels stenen die gelijktijdig zouden kunnen werken, is goed onderhouden en gunstig gelegen. Geschat naar evenredigheid van andere verhuurde molens in de omtrek op ƒ 150,00.
Rosgrutmolen
Een rosgrutmolen (= een door paardenkracht aangedreven molen, die haver en boekweit vermaalt) sectie A no.321a, in gebruik bij de eigenaar, staat in een slecht onderhouden houten gebouw, heeft een koppel stenen voor het malen van boekweit en een koppel voor het malen van grutten. Na aftrek van 1/3 voor onderhoud is deze inrichting begroot op ƒ 20,00.
Bierbrouwerijen
Drie brouwerijen, waarvan twee bij de eigenaren in gebruik zijn en een verhuurd is. Getaxeerd met inachtneming van de pachtsom en de ruimte van de gebouwen, de inrichting en constructie van de werktuigen.
De bierbrouwerij, sectie A no. 249, is verhuurd en staat in een vrij goed stenen gebouw. Zij heeft een roerkuip groot 21 vaten 81 kannen en een van 13 vaten 80 kannen. Een ketel ter grootte van 27 vaten, 2 koelbakken en mouterij voor eigen gebruik, waar men jaarlijks 30 brouwsels goed bruin bier brouwt, dat hier en in de omtrek geconsumeerd wordt. Deze brouwerij is geschat op ƒ 80,00.
De brouwerij, sectie A no.391a, staat in een stevig, maar minder ruim gebouw dan de vorige. Zij heeft een roerkuip groot 23 vaten 36 kannen, een ketel van 23 vaten , 36 kannen en een koelbak. Men maakt daarin jaarlijks ongeveer 24 brouwsels goed bruin bier. Geschat op ƒ 70,00.
De brouwerij op sectie A no.217a, kleiner en minder geriefelijk dan de vorige, heeft een roerkuip ter grootte van 20 vaten 14 kannen, een ketel van 28 vaten 81 kannen , en een koelbak, waarin jaarlijks 24 keer gebrouwen wordt. Deze brouwerij is begroot op ƒ 50,00.
Looierijen
Er zijn twee looierijen, die bij de eigenaren in gebruik zijn en bij de schatting een verschillende taxatie gekregen hebben. Sectie A no.554 is geschat op ƒ 36,00. Deze looierij is een niet zeer ruim, maar wel stevig en gerieflijk ingericht stenen gebouw, met werkplaats en touwerij (=plaats waar leer bewerkt wordt), met vier looi- en vijf laafkuipen en een kalkput. De andere looierij, sectie A no.332a, heeft twee kleine looikuipen en een kalkput in de open lucht, een gedeelte van een schuur als werkplaats. Deze is na aftrek van 1/3 voor onderhoud geschat op ƒ 12,00.
Stalhouderij
Er is een tamelijk ruim houten gebouw, van de woning afgescheiden, dat is ingericht en gebruikt wordt als stalling bij een herberg. De stalhouderij is samen met het pontveer verhuurd en geschat op ƒ 12,00.
Woonhuizen
Omdat de verschillende particuliere en andere huizen, boerderijen en arbeiderswoningen die er in deze gemeente zijn, onderling nogal uiteenlopen, zijn ze in 13 klassen ingedeeld. Meestal worden ze door de eigenaren zelf bewoond of verhuurd met de landbouwschuren en andere eigendommen. Vaak is dat laatste gebeurd op mondelinge voorwaarden, geheime overeenkomsten of ongeloofwaardige contracten, reden waarom deze gegevens niet meegenomen zijn bij de taxatie. Door de onnauwkeurigheid, het niet overeenstemmen van de verklaringen en het gering aantal verhuurde huizen waar géén twijfels over bestaan, zijn de woonhuizen in het algemeen gerangschikt volgens de toegekende huurwaarde, de aanwezige ruimte, de zorg en de gerieflijkheid waarmee ze zijn ingericht, alsmede op basis van de ligging en de staat van onderhoud.
Tot de 1e klasse hoort dan een ruim goed onderhouden en geriefelijk ingericht particulier huis met verdieping aan de Maasdijk. Representatief hiervoor is de woning, Heuvelwijk 239, geschat op ƒ 120,00. Dit is ook het enige huis in deze klasse.
In de drie opvolgende klassen zitten minder ruime, maar even goed onderhouden particuliere huizen en goed gelegen herbergen, vaak met verdiepingen. Voorbeelden zijn:
2e klasse: een woning aan de Dijk 110, geschat op ƒ 90,00 (totaal aantal woningen: 1).
3e klasse: Varkensmarkt 12 en Varkensmarkt 31, geschat ƒ 75,00 (totaal zes woningen).
4e klasse: Dijk 112 en Heuvelwijk 244, geschat ƒ 63,00 (totaal acht woningen).
Tot de 5e, 6e en 7e klassen behoren ruime en goed ingerichte boerderijen, alsook particuliere huizen en herbergen. Voorbeelden zijn:
5e klasse: Dijk 73, geschat ƒ 54,00 (totaal negen woningen).
6e klasse: Varkensmarkt 45 en Heuvelwijk 191, geschat ƒ 45,00 (totaal 15 woningen).
7e klasse: Engwijk 136 en Heuvelwijk 238, geschat ƒ 36,00 (totaal 13 woningen).
Tot de drie volgende klassen behoren de meeste boerderijen en ook enkele huizen van handwerklieden en kleine tappers, verspreid door de gemeente. Voorbeelden:
8e klasse: Varkensmarkt 43 en Varkensmarkt 41, geschat ƒ 27,00 (totaal 22 woningen).
9e klasse: Varkensmarkt 20 en Engwijk (zonder nummer), geschat ƒ 21,00 (totaal 29 woningen).
10e klasse: Heuvelwijk 185 en Engwijk 180, geschat ƒ 15,00 (totaal 42 woningen).
Tot de drie laatste klassen horen arbeiders- en daglonerswoninkjes, waarvan de slechtste van hout en leem zijn gebouwd. Voorbeelden:
11e klasse: Dijk 114 en Heuvelwijk 243, geschat ƒ 9,00 (totaal 54 woningen).
12e klasse: Heuvelwijk 240 en Heuvelwijk 222f, geschat ƒ 6,00 (totaal 20 woningen).
13e klasse: Heuvelwijk 222d en Heuvelwijk 222, geschat ƒ 3,00 (totaal 29 woningen).
Totaal 249 woningen in deze gemeente.
Gedaan en gesloten te Lith, de 21 november 1831
De schatter: J.A.W. Hustink
De hoofdcontroleur: Kuijl
