De Dommel begint in België ten zuiden van Peer in de moerassen en vennen van de Donderslagse Heide. Hier en daar welt wat grondwater op, dat via kleine kreekjes en slootjes naar de lager gelegen Maastrichtse Heide stroomt. Pas hier is sprake van een beek. Bij Borkel en Schaft komt de Dommel Nederland binnen.
De Dommel bij Olland
De Dommel stroomt nog voor een deel in oude kronkels door de zandgronden van de Kempen en de Meierij van 's-Hertogenbosch. In 's-Hertogenbosch zelf komen de rivier de Aa en de Dommel samen en vormen de Dieze, die uitmondt in de Maas.
De Dommel bij Borkel
De Dommel is een zogenaamde laaglandbeek. Zo’n beek kenmerkt zich door een breed beekdal en een onregelmatige stroomsnelheid. Dat komt doordat de voeding van de rivier afhankelijk is van regenwater en kwel, via een stelsel van sloten en greppels, beekjes en riviertjes die allemaal in de hoofdstroom uitkomen. De Dommel kent wel 75 van zulke zijriviertjes en -beekjes, zoals de Keersop, Run, Tongelreep, Gender, Kleine Dommel, de Beerze, de Reusel en de Essche Stroom.
Cultuurhistorie
Het Dommeldal heeft grote cultuurhistorische waarde. Er zijn nog zeer oorspronkelijk elementen te vinden, zoals watermolens, kastelen en landgoederen, visvijvers bij Valkenswaard en vloeivelden bij Bergeijk. Ook landschappelijk is het beekdal waardevol. Tussen Eindhoven en Boxtel heeft de Dommel nog veel van zijn oorspronkelijke, bochtige karakter behouden.
De Collse watermolen door Van Gogh
In de Romeinse tijd werd er waarschijnlijk nog op de Dommel gevaren. Vermoedelijk stroomde de rivier vroeger sneller en was ze ook dieper uitgesneden in het landschap. Dat veranderde toen de mens ingreep en de oeverbossen kapte om daar hooilanden van te maken, een proces dat rond 1450 afgerond was. Zand en grint werden afgezet, waardoor de rivier hier en daar werd afgesneden en er zich stroomversnellingen en meanders vormden. Zandbanken en bochten verhinderden de doorstroming, wat weer overstromingen veroorzaakte. Ook de bouw van watermolens, waarvoor het water opgestuwd moest worden, bemoeilijkte de waterafvoer. De watermolens waren dan ook vaak onderwerp van ruzies over het maximaal toegestane waterpeil.
Het Bossche Broek in 1995
Wateroverlast
Om daadwerkelijk iets aan de wateroverlast te doen, werd in 1863 het Waterschap De Dommel opgericht. Het waterschap verbeterde de waterafvoer door delen van de Dommel te “normaliseren” ofwel te kanaliseren. Dit proces van rechttrekken van de Dommel begon rond 1890 en ging door tot diep in de tweede helft van de 20e eeuw. Een andere mogelijkheid om wateroverlast bij veel regen te voorkomen, was het afvoeren van een deel van het Dommelwater via het Wilhelminakanaal en het Drongelens Kanaal. In 1995 bleek dat de Dommel ten zuiden van 's Hertogenbosch nog steeds kon overstromen. Sindsdien zijn er maatregelen genomen om bij extreem veel water gebieden zoals 't Bossche Broek bij 's-Hertogenbosch onder water te kunnen zetten.
In het eerste decennium van de 21e eeuw heeft het waterschap zijn beleid ten aanzien van het waterbeheer ingrijpend gewijzigd. Men ontwikkelde plannen om de Dommel weer een natuurlijker karakter te geven. De kanalisatie van de rivier zal over aanzienlijke afstanden ongedaan gemaakt worden, waardoor tegelijk de waterbergingscapaciteit van de rivier zal toenemen.
De RWZI in Eindhoven
Waterkwaliteit
De kwaliteit van het Dommelwater is in de loop van de twintigste eeuw ernstig verslechterd als gevolg van het gebruik van kunstmest in de landbouw en door de intensieve veehouderij. Het water van de Dommel werd daardoor zeer voedselrijk. Ook de sterke verstedelijking droeg zijn steentje bij aan de vervuiling: de hoeveelheid afvalwater uit huishoudens en industrie nam aanzienlijk toe, terwijl zelfs een stad als Eindhoven tot in de jaren ’50 geen waterzuiveringsinstallatie had. Die kwam pas in 1963. Een groot aantal plaatsen in de regio was via transportleidingen op deze grote waterzuiveringsinstallatie van Eindhoven aangesloten. De maatregelen hebben hun vruchten afgeworpen: de waterkwaliteit van de Dommel is in de 21e eeuw behoorlijk vooruit gegaan.
Loondermolen op de kaart, 1838
Watermolens
Ondanks de problemen die de watermolens in het verleden opleverden met betrekking tot de waterafvoer, zijn er langs de Dommel nog verschillende bewaard gebleven, zowel op Belgisch als op Nederlands grondgebied. Het gaat om molens in Overpelt (Kleinmolen, Wedelse Molen, Bemvoortse Molen en Slagmolen), Valkenswaard (Venbergse Watermolen), Dommelen (Dommelse Watermolen), Waalre (Volmolen), Eindhoven (Genneper watermolen) en Nederwetten (Hooidonkse watermolen). De historie van deze watermolens gaat vaak ver terug. Zo wordt de Wedelse Molen al in 710 vermeld.
Tijdens opgravingen in april 2010, voorafgaand bij aanleg van nieuw riool, is ter hoogte van de Molenwiel het fundament van de vol-en oliemolen, herbouwd door Jacobus Kock in 1793 teruggevonden.
Mariët Bruggeman, namens BHIC
bhiczei op 18 mei 2010 om 08:49
Dank je wel voor je aanvulling bij ons verhaal, Hans.
Renathe Kamstra
zei op 17 juni 2015 om 14:25
Weet u toevallig ook iets over een voormalige watermolen in de Malpiebeemden bij Borkel en Schaft? In het boek: 'Het kerkdorp Borkel en Schaft', wordt hiernaar verwezen bij de naamsverklaring van Schaft.
Marilou Nillesen
bhiczei op 18 juni 2015 om 10:25
Dag Renathe, een snelle zoektocht door ons archief levert niks bruikbaars op. Maar heb je je vraag hier al neergelegd? http://www.weerderheemvalkenswaard.nl/
Wellicht dat de heemkundekring je hier wel meer over kan vertellen.
Renathe Kamstra
zei op 19 juni 2015 om 09:56
Dag Malriou, bedankt voor je reactie! Op dit moment heb ik naast het genoemde boek nog één andere aanwijzing: in de Malpiebeemden links van de Dommel, net boven Schaft lijkt de indeling van het landschap (slootstructuur en een ven) op de plaats van een vroegere watermolen. Voor de universiteit doe ik onderzoek naar dit gebied, vandaar mijn interesse ;). Maar ik zal de vraag zeker bij de heemkunde kring neerleggen!
Geraldine
zei op 19 juni 2015 om 11:42
De watermolen op Schaft staat ingetekend op de kaart van Willem and Joan Blaeu, uit de atlas "Theatrum Orbis Terrarum" uit 1645.
De brug bij Dorpsstraat 65 in Borkel zou wel eens de lokatie kunnen zijn.
De Malpie vennen en de Venbergse molen liggen ten noorden van deze lokatie.
W.J.J. Pijnenburg
zei op 14 mei 2018 om 16:46
Naast de vele aspecten van de Dommel die zo hier en daar ter sprake komen, bevaarbaarheid, watermolens, waterkwaliteit, landschap enz, is er misschien ook belangstelling voor de herkomst van de naam Dommel (en van de plaatsnaam Dommelen). Onlangs heb ik hierover een studie afgerond, die nieuwe aspecten oplevert. Wellicht is er in uw omgeving iemand of iets (heemkundekring, studiegroep, hydronymie), die daar interesse in heeft.
Renathe Kamstra
zei op 15 mei 2018 om 11:37
Beste W.J.J. Pijnenburg,
Daar zou ik zeker interesse in hebben, puur vanuit mijn onderzoeksachtergrond naar de Dommelbeemden
W. Pijnenburg
zei op 15 mei 2018 om 15:58
Hallo Renathe,
Geef me je emailadres en ik zal het je per omgaande toesturen. Ik wil er wel op wijzen dat het een puur taalkundige verhandeling is, die enige kennis van de historische taalkunde vereist. Desgewenst kan ik een verkorte versie maken met alleen de essentialia. Mijn emailadres is: verpijn@xs4all.nl
Pieter Kuiper
zei op 3 maart 2021 om 11:12
Tot ca 1740 heeft in de kern van Son ook een watermolen gestaan.
Deze lag net iets ten zuiden van de kerk.
Er zijn nog enkele sporen te zien, oa de loop van de Groote Beek tot stoomafwaards achter de molen en een restant van de afvloei naar de dommel aan de breugelse kant.
Marilou Nillesen
bhiczei op 3 maart 2021 om 17:15
Bedankt voor deze aanvulling, Pieter, wat mooi dat die sporen nog zijn terug te vinden. Goed dat je ons daar op wijst, dank daarvoor.
