Oss: vaerheck(en) / vierhoek

De perceelaanduiding “vaerhecken” komt al voor in 1529.
Het wordt aangeduid als grenzend aan de “gemene straat” – wat normaal gesproken een straat is die dwars door het dorp Oss heeft gelopen.
Althans -> zo zouden wij dat nu interpreteren. Echter werd met “gemene straat” even zo vaak een weg bedoeld die gemeenschappelijk was. Met andere woorden: een weg die voor eenieder toegankelijk was.

Of vierhoek en vaerhecke dezelfde percelen aanduiden kan ik niet zeggen.
Hoe je van vaer naar vier gekomen bent is dan wel interessant. Is dat op basis van dialect of op basis van een zekere klinkerverandering?
Zeker in het geval van Oss is het altijd lastig om de Frankische, Friese en Franse invloeden te onderscheiden.

Al met al hop je van de 16e eeuw naar de 19e eeuw. Da's best wel een lange periode.

@Henk D
Allereerst dank je wel voor je reactie.

Ik maak in tijd inderdaad een heel grote sprong. Je vraagt waarom ik denk een verandering van 'vaer' naar 'vier' te kunnen verklaren.
Eerlijk gezegd vind ik dat een heel lastige. In ander onderzoek wat ik gedaan heb, kom ik vaker 'taalverbuigingen' tegen die op het eerste gezicht onlogisch overkomen, maar dan toch correct blijken te zijn. Ik heb op dit moment de navolgende theorie.

Mijn (taalkundig) gevoel zegt, dat het 'vaerhecken' een combinatie is van 'var' (stier) en 'hoek' (hecke naar het Duitse Ecke). Zo kom ik van 'Vaerhecken' naar 'Varhoek'.
Toevalligerwijs (of niet natuurlijk) komt de veldnaam Varhoek (voor zover ik dat op dit moment digitaal kan vinden op de site van het BHIC) vanaf de tweede helft 18e eeuw veelvuldig in het oudrechterlijk archief voor.
Een iets oudere en interessante vermelding is er één van de datum 15 februari 1700 waarbij onder andere het navolgende staat geschreven: 'aen't Vaerhecken genaamd Schelversacker'. Vaerhecken en Schelversakker liggen kennelijk dicht naast/bij elkaar.
https://proxy.archieven.nl/235/8113606FB6CD4A67AE90E563DCEA5D7F

Schelversakker is een zijstraat van de Hertogenlaan; als je vervolgens de huidige kaart van Oss op de eerste kadastrale kaart legt dan sluit e.e.a. bijna naadloos op elkaar aan. (Ik weet echter niet of de ligging van de huidige straat exact matcht met de grond in het verleden, het lijkt mij eerlijk gezegd geen toeval.)
Tot slot heb ik - eveneens via de site van het BHIC - een notariële akte uit 1821 gevonden waarin ten aanzien van de ligging van een onderpand zowel 'Vierhoekje' als 'Varhoekje' gebruikt wordt. Beide veldnamen lijken daarmee synoniemen.
https://proxy.archieven.nl/235/058A988B6A0644A49F684F2241A9C954

Ik verneem graag van je.

Maurice,
Van ecke -> hecke -> hoek kan ik volgen.
Probleem is vaer -> vier.
Ook met het woordenboek WNT kom ik er niet uit. Als "vaer" duidt op een jonge stier (wat ik betwijfel) dan gaat de uitspraak/schrijfwijze eerder richting "veer" of "voar". En niet richting "vier".
Maar je laatste link suggereert het wel degelijk, het perceel wordt aangeduid als: 'Vierhoekje of Varhoekje'.

Ik denk dat je topologische analyse correct is.
Maar dat de betekenis van "vaer" een andere oorsprong heeft. Niet in de zin van een "var" (jonge stier) maar wellicht meer basic in de zin van "vir" of "vaar".
Ook daarvoor kun je het WNT raadplegen. Maar belangrijker daarbij is hoe de Ossenaren (e.o.) met hun klinkers omsprongen.
(En met hun messen, kan ik niet nalaten als grapje toe te voegen ;-)

Vaer...als afgeleid van vaeren? In de Peel - en ik neem aan in meerdere streken - hoor je dit nu nog wel en dan niet bedoeld als varen met een boot, maar als 'rijden met paard en wagen' (kar).

Beste Maurice,

Middelnederlands woordenboek; Hecke:
Hek, latwerk tot afsluiting dienende. Kil. heck, hecke, egghe (hegghe?), vectis, repagulum in vestigio aedium, cratis ianuae. Bij De Bo hekken; bij Schuermans hek of hekken.
Vgl. ook veken (Hek, traliedeur, ook sluitboom, barriere. Voc. Cop. een veken, vectagium (ontbr. bij Dief.; bij Duc. slechts in eene geheel andere beteekenis vermeld); een veken, vica (Dief.); een veken, hasia (ontbr. bij Dief. en Duc.). Harl. Gloss. veken, porta vel valva. Kil. veken, vacerra, repagulum, cataracta, crates lignea, clathrus, clathrum; veken, onderdeure, heck, dyathyrum, repagulum in vestigio aedium, ostium inferius. Plant. valveken, une closture de praierie, barriere, claustrum prati.).

Bossche Protocollen vermelden in 1505 al een huis te Oss, bij het hek (repagulum) genaamt Oijer Hecken (GAHt Bosch RA 1274 f207)

Jan Marcelis Coolen gewezen president, oud ongeveer 56 jaar, Jan Janssen Reuvers gewezen president oud ongeveer 70 jaar, Peter Meegens oud ongeveer 70 jaaren, en Jan Jan Evers de Groote oud ongeveer 90 jaar beschrijven de vesting Oss in 1715 als volgt: ‘(…) dat deze stadt ofte stedeken van Osch is omrinckt met een graeft, ende wal, ook met eenige steene ronduijten, ofte muurwerck, alsmede de toegangen sijn beset met groote, ende swaare slach boomen (…)’.
Voor Slagboom (draaiboom of ronneboom) werd ook de term ‘hecke’ gebruikt.

Diverse ‘hecken’ worden in de Osse Schepenprotocollen genoemd;
Vaerhecke (dat ‘na de kant van Ussen gelegen leijd’),
Oijerhecke, Weijershecken of Westerhecke, Meekelendonkse hecke (‘Int weijstervelt aenden Usssenschewech’),
en natuurlijk het alom bekende Klaphekke.

Ook de omwalling van Oss was afgesloten door hekken of slagbomen, zodat de voerders van kar en paard de vesting niet stuk konden rijden (‘vaeren’), iets wat kennelijk nog al eens gebeurde. Tot de verharding van de weg die door Oss loopt een feit was, was het bij regen namelijk een grote modderpoel.

Een 'hecke' was in deze dus een afsluiting in een weg, ter verdediging en al dan niet in samengang met een landweer
Voor wat betreft het Vierhoekje (‘verhuukske’) te Oss; Je zou een opeenvolging van bezitters door de eeuwen heen van de bewuste percelen kunnen opzoeken, en kijken of de naam ‘Vaerhecke’ in de akten inderdaad verbastert tot ‘vierhoek’. Mooi werkje?

Dank voor alle reacties tot nu toe. Allemaal waardevolle aanwijzingen en toelichtingen. Voldoende stof tot verder nadenken. Het is maar goed dat het jaar op het einde loopt en ik wat vrije tijd heb... ;-)

De suggestie van Stephan Verstralen om via de akten een opeenvolgende lijn van eigenaren op te sporen houd ik in overweging. Ik heb dat inmiddels bij enkele percelen in de Achterschaijk (aan het Beereveer en iets voorbij de Antoniuskapel) gedaan en heeft tot - althans dat vind ik zelf - mooie resultaten opgeleverd.

Ik had stiekum misschien gehoopt dat iemand een kant-en-klaar antwoord op mijn vraag had gehad. Dat lijkt niet het geval, dus ga ik daar zelf een keer mee aan de slag om weer een antwoord te kunnen formuleren in mijn genealogisch-historisch onderzoek. Al blijft iedere hulp van harte welkom !!!

Dank voor alle reacties tot nu toe. Allemaal waardevolle aanwijzingen en toelichtingen. Voldoende stof tot verder nadenken. Het is maar goed dat het jaar op het einde loopt en ik wat vrije tijd heb... ;-)

De suggestie van Stephan Verstralen om via de akten een opeenvolgende lijn van eigenaren op te sporen houd ik in overweging. Ik heb dat inmiddels bij enkele percelen in de Achterschaijk (aan het Beereveer en iets voorbij de Antoniuskapel) gedaan en heeft tot - althans dat vind ik zelf - mooie resultaten opgeleverd.

Ik had stiekum misschien gehoopt dat iemand een kant-en-klaar antwoord op mijn vraag had gehad. Dat lijkt niet het geval, dus ga ik daar zelf een keer mee aan de slag om weer een antwoord te kunnen formuleren in mijn genealogisch-historisch onderzoek. Al blijft iedere hulp van harte welkom !!!

Hé, da's gek... een dubbele plaatsing... kennelijk iets niet helemaal goed gegaan?!

Hi Maurice,
Nog een paar varianten die in de BHICarchieven voorkomen: varhecken, tvarhecken, tvaerhecken, vaerhecke, varhekken, vairhecken, vierhoek
Vond ook nog een ‘vierhoeck’ maar dit is verkeerd vertaald vanuit ‘vreehoeck’.

In middelnederlands woordenboek tref ik ook nog voor ‘vaer’:
vaar ("vaer") zelfstandig naamwoord (mannelijk)
nw. m. Mhd. var, vr. “weg, bahn, zug, fahrt”; var, m. “platz wo man überfährt oder landet, ufer, fähre”; ags. fara (zie Cosijn in Tijdschr. 12, 83 vlgg.); eng. fare, “vracht, passage”. Van den stam van varen.
Het woord is in het Mnl. slechts gevonden in de bet. veergeld, tol, inkomende rechten. Kil. vaer, vaerd, veer, portorium.
Dammirael daer nemen dede harde swaren tol enen sinen seriant, die tgerechte van hem hilt int lant; waest recht waest onrecht si vertolden daer van haren goede swaren vaer; doe si haren tol hadden afgedaen enz., Flor. 1854, Holland/Vlaanderen/Brabant, 1340-1360.

Gecombineerd met ‘hecke’ zou e.e.a dan weer kunnen wijzen op de aanwezigheid van een tolhek.

Al met al vind ik het best aannemelijk dat ‘vierhoekje’ uit de naam ‘vaerhecken’ zou voortkomen. In ieder geval een aannemelijker verhaal dan dat de perceelsnaam ontstaan is vanuit de betekenis van een wiskundig figuur met vier hoeken.
Het perceel op de kadasterkaart ligt mooi langs de ‘Usse Straat’, vermoedelijk de oude ‘Ussensche Wech’, waar je zo’n ‘hecken’ wel zou kunnen plaatsen.
Een en ander moet natuurlijk wel bewezen worden (drie bronnen = een feit)

Opmerkelijk overigens, dat het toponiem ‘vaerhecken’ kennelijk alleen in Oss voorkwam…

Groetjes, SV

@Stephan
Inderdaad apart dat het toponiem zo lokaal gebonden lijkt te zijn.
Ik ben er wel van overtuigd dat we het zoeken in de jusite richting. Nu nog kijken of voldaan kan worden aan jouw maatstaf "drie bronnen = een feit".
Zal nog wel even op zich laten wachten; behalve deze uitdaging heb ik nog meer op mijn genealogische bucket list staan.

Met een hartelijke groet uit Grave en nogmaals dank voor je inspanningen !

Maurice en anderen, misschien een kleine aanvulling.
In een akte van notaris Bijvoet van Berghem van 25 november 1899, waarin Arie Vos de percelen D.690, 1304 en 1305 verkoopt aan Jan van Grinsven, staat dat deze percelen "in het Vierkantje" te Oss liggen. Het zijn echter percelen in sectie D van het kadaster, terwijl Het Vierkantje er schuin tegenover sectie C is. Ook de eigenarenregistratie van 1832 plaatst de drie percelen op de Schelversakker. Mogelijk berustte "Vierhoekje" D.690, 1304 en 1305 nog op mondelinge over-levering of was het een domme fout van Arie Vos en/of van notaris Bijvoet. Ook in de akte van 27 okt.1899 bij dezelfde notaris worden deze percelen in het Vierkantje geplaatst. (Toegangsnummer 7352, inventarisnummer 87)