Hieronder de tekst uit Brabants Heem:
BEELDENFABRIEKJES IN NOORD-BRABANT deel I
SINT-OEDENRODE
Voor kerken, kapellen, kloosters en huiskamers zijn in de eerste helft van onze
eeuw talloze gipsen beelden gemaakt; in particuliere huizen kwamen deze
beelden van de H. Familie, Antonius van Padua, Donatus e.a. meestal onder
een glazen stolp te staan. Veruit de meeste van deze beelden zijn in de laatste
decennia weer verdwenen, stuk geslagen en begraven.
Een van de fabriekjes voor deze industrie lag in de jaren 1905-1960 te
Sint-Oedenrode. Volgens de verzendbriefjes van de „N.V. Nederlandsche
Spoorwegen", die ik als eerste document van pater Dagobert Gooren mocht
ontvangen, heette de fabriek in de vijftiger jaren „A. Swinkels & Zn., Relig.
Beeldwerk, St.-Oedenrode"; de fabriek droeg de naam van ,,St. Oda".
De oprichter was Alphonsus Henricus Swinkels, 18 februari 1861 te Sint-
Oedenrode geboren, gehuwd met Maria W.E. van Hout (uit Veghel) en
overleden 17 juli 1922. Hij had een winkel in kruidenierswaren maar was
reeds voor 1905 begonnen met een fabriek voor het gieten van gipsen en
cementen beelden. Zijn woonhuis ligt, al is het thans wat verbouwd, bij de
Markt op Borchmolendijk 10-12; de fabriek, Borchmolendijk 14, was van het
woonhuis gescheiden door een poort, waardoor de karren met materialen
gemakkelijk de achterzijde van de fabriek konden bereiken. Begonnen met
een tiental arbeidskrachten breidde de zaak zich uit tot ongeveer dertig man
personeel, maar na de laatste wereldoorlog was het aantal weer afgenomen;
volgens een rapport van de ETI uit 1948 werkten er toen nog maar acht
arbeidskrachten (W. v. Rooy, p. 140 en 142). In het begin van de eeuw echter
was dit fabriekje, naast de klompenmakerijen, een van de weinige industrieën
in het dorp.
Volgens de mededelingen van de thans 81-jarige heer N.P. van Zon, die nog
altijd te Sint-Oedenrode woont en die van zijn dertiende tot zijn vierenzestigste
jaar, dus 51 jaar lang, in het fabriekje heeft gewerkt, zijn er in die jaren
meer dan een miljoen beelden en beeldjes gemaakt, waarvan er vele duizenden
werden verstuurd naar de missielanden. De drukste tijd was het najaar,
wanneer de aanvragen voor kerstgroepen binnen kwamen.
Aanvankelijk begon A. Swinkels met veel Duits personeel, die het vak al
kenden. Naast het maken van mallen (in twee helften) voor diverse nieuwe
opdrachten was er een afdeling voor het gieten van de beelden; daarna
moesten de gipsen beelden nog beschilderd worden. Voor dit schilderswerk
werden ook mensen uit Limburg aangetrokken, o.a. de heren Ant. Hovens
(geb. Venlo 1881, ov. Sint-Oedenrode 1932) en Henricus Franc. Hub. Peters
(geb. Venlo 1888, ov. Sint-Oedenrode 1969); uit Sint-Oedenrode werkten
hieraan mee Marinus en Karel van Zon, twee broers van de bovengenoemde
N.P. van Zon, de heer Wilh. Corn. Taveniers (Sint-Oedenrode 1894-1967) en
de kunstschilder Cornelis Joh. van der Kaay (geb. Zaltbommel 1884, ov.
Sint-Oedenrode 1968), die ook jaarlijks de achtergrond voor de kerststal in de
parochiekerk schilderde.
Brabants Heem 1977 blad 93
Een van de zonen van Alfons Swinkels, Jacobus Adrianus Maria, te Sint-
Oedenrode geboren 26 april 1896 en gehuwd met Johanna Jacoba Maria
Kriellaars (uit Schijndel), ging als vertegenwoordiger van de zaak diverse
kloosters, winkels en pastorieën bezoeken, om opdrachten te verkrijgen. Na
het overlijden van zijn vader werd hij directeur van de fabriek. Vanaf 1960
liepen de zaken niet meer zo goed; in 1964 overleed zijn vrouw, een Verlies dat
hij moeilijk kon dragen. Hij overleed te Sint-Oedenrode op 8 mei 1969. Kort
daarna zijn bijna alle papieren en documentatie-materialen van de zaak verbrand;
een klein restant van beeldfragmenten en mallen is gelukkig gered en
bevindt zich in een particuliere collectie te Sint-Oedenrode. Volgens mondelinge
mededelingen van de heren August van Breugel, N.P. van Zon e.a.
kunnen de beelden van deze fabriek in twee groepen worden ingedeeld.
Tot de grote cementen beelden behoort o.a. het kruis en de Calvariegroep op
het kerkhof te Sint-Oedenrode; waarschijnlijk ook de grot van de verrijzenis
met de verrezen Christus en de vier soldaten op hetzelfde kerkhof. Deze groep
werd in 1909 aan pastoor A. van Erp geschonken bij zijn zilveren priesterfeest.
Of de twee beeldgroepen van Job en Daniël bij de ingang van het kerkhof ook
door deze fabriek zijn gemaakt, kon ik nog niet achterhalen. Wel werden voor
vele kerkpleinen in het bisdom grote cementen H. Hart-beelden geleverd.
In het begin van de dertiger jaren liet de stichting „Het Kruis langs de weg"
langs openbare wegen en op kruispunten van wegen vele beelden plaatsen.
Deze stichting werd gefinancierd door de heer Antoon van Thiel (1870-1955)
te Helmond; op zijn doodsprentje staat dan ook vermeld: ,,De kruisen, die hij
langs de weg liet oprichten, symboliseren zijn verlangen om Brabant voor
Christus te bewaren". Deze geelgeverfde kruisbeelden, alle van hetzelfde
type, werden gegoten te Sint-Oedenrode.
Talloze grote gipsen beschilderde beelden van het H. Hart, het H. Hart van
Maria, de H. Familie, St. Jozef en vele grote beeldgroepen voor kerststallen
werden te Sint-Oedenrode voor kerken en kloosters gemaakt.
Naast vele honderden kerststallen (26-delig) in diverse formaten werden ook
vele stolpbeelden geleverd van de H. Familie, H. Hart, Piëta, H. Antonius van
Padua e.a.; de stolpen werden betrokken uit Duitsland. Ook werden gipsen
beschilderde beelden gegoten voor bedevaartplaatsen in Noord-Brabant, o.a.
van de Zoete Moeder van 's-Hertogenbosch, Onze Lieve Vrouw van Aarle-
Rixtel en Meerveldhoven. Bij deze opsomming mogen niet ontbreken de
kleine gipsen beeldjes van de H. Oda en de H. Rita van Cascia.
In de laatste jaren, toen de produktie van gipsen beelden terugliep, werden
ook allerlei tuinbeelden, kabouters e.d. gegoten.
Tot nu toe heb ik slechts twee beeldjes gevonden, die gesigneerd zijn met het
monogram AS van Alfons Swinkels; het zijn beeldjes van Moeder Anna met
haar dochter Maria en van een mannelijke heilige in superplie met in zijn hand
een boek, waarop een appel ligt (H. Odulphus van Oirschot-Best). Op grotere
beelden heb ik dit monogram nog niet aangetroffen.
De meeste bewaarde gipsen beeldjes bevinden zich in handen van particulieren
en zijn voor mij praktisch onbereikbaar. Op de achterzijde van de voet
Brabants Heem 1977 blad 94
staan soms enige letters als AS, MCV, St. Jos. V., D.B., A.R., G.L.V., L.D.V.
enz. Zouden degenen, die zulke beeldjes bezitten, mij willen meedelen, welke
letters op hun beeldjes staan, welke heilige is afgebeeld en hoe hoog het
beeldje is? Het gaat uitsluitend om gekleurde gipsen beeldjes en niet om
beeldjes van porselein of bisquit, die bijna alle in het buitenland werden
gemaakt.
W.H.Th. KNIPPENBERG
Brabants Heem 1977 blad 95
BEELDENFABRIEKJES IN NOORD-BRABANT deel II
SINT-OEDENRODE (vervolg)
Op mijn verzoek om inlichtingen over gipsen beeldjes kwam de eerste reactie
van Broeder van de Ven uit het pensionaat Eikenburg aan de Aalsterweg te
Eindhoven. Dit klooster bezit een gekleurde gipsen Piëta, h. 52 cm; in gotische
letters staat hierop geschreven „A. Swinkels, St. Oedenrode, 25 Maart 1918".
De zoon van Alfons Swinkels, Jacobus A.M., was leerling geweest op
Eikenburg van september 1905 tot september 1910. Blijkbaar heeft ofwel
vader Swinkels ofwel zijn zoon uit dankbaarheid dit beeld in 1918 aan het
Broederklooster geschonken.
Een tweede vriendelijke reactie kwam kort daarna uit Amsterdam van de heer
Cees Wijn, geboren te Sint-Oedenrode en leerling op de school van de Paters
Damianen aldaar; dit verklaart wel, dat hij verzamelaar van devotionalia is
geworden. In zijn bezit bevinden zich vier gekleurde gipsen beeldjes, alle
gemerkt met A S:
Madonna met Kind, O.L.Vr. van Troost, St.-Oedenrode, h. 27;
Madonna met Kind, dat een appel in de hand draagt, h. 27;
Madonna met Kind, dat een gouden hartje in de hand draagt, h. 36;
Madonna met het Kind op haar schoot, h. 22.
Drie stolpen met de gipsen beelden van het H. Hart, Maria met het Kind op
haar arm en St.-Joseph met het Kind aan zijn hand, alle gesigneerd met het
monogram A S en 42-43 cm hoog, werden in 1909 te Beek en Donk bij het
trouwen aangeschaft door de familie Van Berlo; hun kinderen, J.M. en J.A. te
Aarle-Rixtel, bewaren ze daarom met zorg.
Dokter J.B.A.M. de Kort te Sint-Oedenrode liet me een foto zien, waarop
twintig personen staan, zitten en liggen, alle in witte schildersjassen behalve
een persoon (met puntboord in bruine kantoorjas; blijkbaar de directeur);
op het bord ervoor staat „Ateliers Kerkl. Kunst. St. Oda, St. Oedenrode".
Hij is zo vriendelijk geweest bij zijn bezoek aan patiënten ook eens te kijken
naar de in huis aanwezige beelden.; hij vond er vijf maal,,Heilige Rita, b.v.o.",
h. 28 en gesigneerd AS, tweemaal een H. Antonius van Padua met Kind, h. 45,
een gesigneerd AS en een ongesigneerd, een beeld van het H. Hart, h. 48 en
gesigneerd AS, en een H. Familie, Maria Joseph en Kind, h. 40 en voetstuk
35 x 15, eveneens gesigneerd AS. Verder zag hij nog een beeld van de H. Anna
met haar dochter Maria, h. 35, en een beeld van een Madonna met Kind, h. 32,
beide met het monogram AS gesigneerd; een beeld van de ,,Z(oete) L(ieve)
Brabants Heem 1978 blad 13
V(rouw) v.d. Bosch", h. 37, was gemerkt met „Eigendom AS".
Tot nu toe zijn dus buiten Sint-Oedenrode nog niet veel gipsen beeldjes uit
de beeldenfabriek van A. Swinkels gevonden. De grootste concurrent zat te
Venlo; van hieruit werden blijkbaar alle winkels ook in Noord-Brabant ruimschoots
van beelden voorzien.
2. VENLO
Zoals we reeds eerder vermeldden, betrok de heer A. Swinkels te Sint-
Oedenrode zijn eerste gespecialiseerde vaklui uit Venlo. Daar bestond reeds
vanaf 1887 een bekende beeldenfabriek. Omdat de meeste binnengekomen
mededelingen betrekking hebben op deze fabriek met de merken GLV en
LDV, volgen hier enige nadere gegevens over dit atelier. In 1910 en 1912
heette de „Beeldenfabriek Gerard Linssen te Venlo" ,,de Grootste Inrichting
hier te lande voor het vervaardigen van Religieuze Beelden, tot 1,80 m hoogte,
in gips, carton-romain, cement en terracotta, circa 3000 modellen; Geboortegroepen
(Kerstgroepen) met bijbehorende stallen circa 2000 modellen".
In 1939 luidde de advertentie „Firma v.h. Gerard Linssen, Panhuisstraat 9
Venlo, opgericht 1887. Kerkelijke kunstateliers .voor vervaardiging van Religieuze
Beelden, in gips, carton-romain, hout, steen en marmer; alle modellen
ook leverbaar in cement, voor buitenplaatsing". Ook in 1955 adverteerde de
zaak nog als „Groothandel in Religieuze artikelen en Beeldenfabriek.
Grootste keuze ook in nieuwe ontwerpen, o.a. Calvariegroepen, Hang- en
Wegkruisen, H. Hart- en Mariabeelden".
De letters LD V stammen van de groothandel in religieuze artikelen Linssen en
Derkx, Arsenaalplein te Venlo. Volgens bewaarde rekeningen bestelde b.v. de
winkel van de Wed. Beex te Hoogeloon bij deze firma in de jaren 1937-1941
talrijke gipsen beeldjes, o.a. Madonna met Kind, h. 30, 40, 50 en 60 cm,
H. Joseph met lelietak, h. 30 en 40 cm, H. Antonius van Padua, h. 30 en
40 cm enz.
Een grote verzameling Venlose beeldjes bevindt zich in de collectie van de
heer L.Th.A. Vrijdag te Eindhoven:
Madonna met Kind (h. 33, 41, 50'/2, 56, 86; GLV 4237 en 4303);
Maria (h. 45, 64'/2; GLV 6006 en 4186);
H. Hart (h. 32, 25V2, 56, 60; GLV 4032, 4250, 4104, 4247);
Theresia van Lisieux (h. 61 Vz; LDV).
In de collectie van de heer C. Wijn bevinden zich diverse beeldjes voor de
eerste H. Communie, o.a het Kind Jezus en een jongetje (h. 20; GLV 4256),
Jezus als herder met een lam op zijn schouders (h. 16; LDV 99), Jezus met
een kelk (h. 16; LDV 98) en een kind, dat op het altaar zit en tegen het
tabernakel klopt (h. 20; LDV 143). Verder kwamen nog inlichtingen binnen
van C.P.M. Louwers te Oerle, die in 1946 twee beelden verkreeg: een H. Hart
(h. 40; LDV 116) en een Maria (GLV 4237);
van P. van Kuijen te Eindhoven over beelden van het H. Hart (h. 24; GLV
4249) en Madonna met Kind (h. 26; GLV 4237); van M. den Otter te
's-Hertogenbosch over een Mariabeeld (h. 31; GLV); van E.F. Wijnen te
Helmond over een beeld van Christus Koning (h. 66; GLV);
Brabants Heem 1978 blad 14
van M.P. Oerlemans-Brekelmans te Schijndel over een beeld van het Kind
Jezus voor de eerste H. Communie (h. 23; LD V 113) en een beeld van het
H. Hart (h. 50; LDV 36); dit laatste beeld werd na de staking op de zinkwitfabriek
te Budel in mei-juni 1935 door de stakers geschonken aan hun
geestelijke adviseur J. Brekelmans als dank voor zijn steun.
Welke gipsen beelden voor de Noordbrabantse huiskamers werden gekocht,
blijkt ook uit de bevindingen van dokter De Kort te Sint-Oedenrode; hierdoor
krijgen we wel een indruk van de verspreiding van de Venlose beeldjes^.
Hij vond .er:
Madonna met Kind (h. 28; GLV 4237) (zesmaal); H. Hart (h. 23, 25, 33;
GLV 4249, 4250 en 4230); Madonna met Kind en scepter (h. 28; LDV 147;
h. 30 GLV 4067 „Namaak verboden"); Madonna met Kind (h. 46; LDV);
H. Joseph (h. 34 GLV 4299 „Namaak verboden"); H. Theresia van Lisieux
(h. 42 „Eigendom GLV); en H. Clemens M. Hofbauer (h. 24; GLV 4202).
In mijn collectie bevindt zich tenslotte nog een beeld van de H. Gerardus in
gekleurd gips (GLV 3040).
Te Venlo was nog een derde groothandel in beelden, de Firma St. Joseph.
Hiertoe behoren de beelden van het H. Hart (h. 36 en 42'/2j St. Jos. Venlo
1193 en St. Jos. V. 1071) en een Madonna met Kind (h. 44!/2; St. Jos. V. 1065)
in de collectie-Vrij dag; eveneens een Madonna met Kind, omgeven door
engelenkopjes, naar Murillo (h. 27; St. Jos. Venlo 1185) en een Madonna met
Kind, dat een wereldbol in Zijn hand draagt (h. 25; St. Jos. Venlo 1063) in de
collectie-Wijn; en een fraai gekleurd beeld van het H. Hart (h. 31; St. Jos.
Venlo. Made in Holland) .bij Sj. van der Eerden te Oisterwijk.
Ook te Sint-Oedenrode werden enige beelden van deze firma aangetroffen:
H. Hart (h. 68, St. Jos. V. Made in Holland. Namaak verboden), Madonna met
Kind (h. 42 en 45. St. Jos. V. 1063 en 1104. Made in Holland. Namaak
verboden), Maria (h. 25; St. Jos. V. 1067. Made in Holland. Nam. verbi),
Jozef (h. 43; St. Jos. V. 1072. Made in Holland. Namaak verboden) en
Theresia van Lisieux (h. 44; St. Jos. V., Made in Holland. Namaak verboden;
h. 65 „Eigendom St. Jos. V.").
Al degenen, die enige inlichtingen hebben opgestuurd, ben ik zeer erkentelijk
voor hun gegevens. Daar volgens de mededelingen ook in Noord-Brabant
talrijke Venlose beeldjes, al dan niet onder een stolp, aanwezig zijn, hebben we
Venlo ook maar in deze reeks opgenomen.
(wordt vervolgd) W.H.Th. KNIPPENBERG
Brabants Heem 1978 blad 15