Berghem in vogelvlucht

Daardoor verschillen de landschappen ten noorden en ten zuiden van het dorp nogal van elkaar. In de richting van de Maas is het een vlak weidegebied met een enkele boerderij, lange rijen populieren op dijken en langs wegen, en een paar torenspitsen aan de horizon. Ten zuiden van de spoorlijn Den Bosch-Nijmegen zie je een typisch “Brabants” landschap: kleine akker- en weidepercelen met veel bomen en houtwallen ertussen; boerenbedoeninkjes van bescheiden afmetingen, sommige nog met stro gedekt; kronkelige weggetjes; verder naar het zuiden het bos- en heidegebied, dat de noordelijke begrenzing vormt van het landschapspark De Maashorst. Een mooi land om in te wonen…

De naam

“Berghem” is samengesteld uit de woorden “berga”en “haima” of “heim”, die respectievelijk “berg” en “woonplaats” betekenen. Een woonplaats dus die hoger lag dan de directe omgeving. Dat hogere gebied omvatte vooral het Bergeind, het gedeelte van het dorp rondom de parochiekerk. Noordoostelijk daarvan lag het Duureind, dat waarschijnlijk later werd bewoond dan het Bergeind. Beide gehuchten maken nu deel uit van de bebouwde kom van Berghem.

Het gemeentewapen

Op 20 februari 1816 kreeg de gemeente bij Koninklijk Besluit de bevestiging van het gemeentewapen met de volgende omschrijving: “van lazuur (blauw), beladen met St. Willibrordus van goud (geel)”.

De heilige Willibrordus is de patroonheilige van de parochie en kwam al voor op het oude schependomszegel. De Hoge Raad van Adel (die over de gemeentewapens gaat) gaf de kleuren blauw en goud bijna standaard aan gemeenten die geen aparte kleuren vermeld hadden in hun aanvraag voor een wapen. Blauw en goud waren namelijk de kleuren van het Rijkswapen.

Op 27 juni 1979 besloot de gemeenteraad van Berghem een gemeentevlag in te stellen. Die vlag bestond uit: “Zeven banen geel-rood-enz., waarvan de lengten zich verhouden als 3 : 1 : 3 enz., met over alles heen, vanaf de broekzijde naar de vluchtzijde en over het midden, drie aaneensluitende tenminste tweemaal getande banen blauw-geel-blauw, elke baan ter hoogte van 1/10 van de vlaghoogte”.

Oudste bewoning en onwikkeling

Lang voordat er sprake was van “Berghem”, woonden hier al mensen. Daarvan getuigen de grafheuvels en het urnenveld aan de Paalgravenlaan. Ze dateren uit de Bronstijd (1500-600 voor Christus). Ook in de Romeinse tijd (50 voor Christus tot 250 na Christus) waren hier nederzettingen, bij ’t Winkel en aan de Tussenrijtstraat, in het noordelijke gedeelte van de gemeente.

Als gevolg van de nauwe banden die Oss en Berghem hadden met de abdij van Echternach (Luxemburg), waar Willibrord in 739 was overleden, werd Willibrord de patroonheilige van Berghem. Al in de 11e eeuw bezat de abdij hier grond en tevens het patronaatsrecht van de parochie Oss-Berghem. Dat recht hield in, dat de abt een pastoor mocht voordragen aan de bisschop, die daarna meestal deze kandidaat benoemde.

In december 1286 geeft hertog Jan I van Brabant de inwoners van de “villae” Oss, Berghem en Duren een complex broeklanden in gemeenschappelijk gebruik. Zo ontstaat ook in Berghem het begrip “gement”, gronden waarvan het gebruiksrecht aan de dorpsgemeenschap komt, terwijl de heer het eigendomsrecht behoudt. Er was hier toen dus al een dorpsgemeenschap, al bestond ze slechts uit twee gehuchten. Berghem was nog geen zelfstandige parochie: het dorp maakte deel uit van de parochie Oss, al had het waarschijnlijk al rond 1200 wel een eigen kerkje, op het Bergeind. In de tweede helft van de 15e eeuw werd op dezelfde plek de kerk gebouwd waarvan nu nog een gedeelte is bewaard: het onderste gedeelte van de machtige toren van de Willibrorduskerk. In 1677 kreeg Berghem zijn eerste eigen pastoor in de persoon van Gerard Verwayen.

De oudste stukken van het gemeentearchief van Berghem, die van omstreeks 1600 dateren, staan vol met verwijzingen naar de trieste toestanden als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog: lange lijsten van roerende en onroerende goederen, die door soldaten waren afgenomen, kapot geslagen of in brand gestoken. Tot tweemaal toe stond zelfs de kerk in lichterlaaie. Je hoeft je niet echt af te vragen, hoe het stond met de andere gebouwen in het dorp, opgetrokken uit balken, plaggen en stro. Ook op geestelijk gebied gebeurde er het een en ander: na de inname van Den Bosch door Frederik Hendrik in 1629 werden in de hele Meierij kerken en kapellen voor de katholieke eredienst gesloten en moesten priesters vluchten. Vanuit het Maasland weken zij meestal uit naar het graafschap Megen en het Land van Ravenstein, waar dergelijke belemmeringen niet bestonden.

De katholieken van Berghem waren aanvankelijk aangewezen op Megen, waar franciscanen in de zielzorg werkten, en op de kapel in de Koolwijk, die juist binnen het Land van Ravenstein stond. Tijdens de Franse bezetting van 1672-1674 echter kregen zij toestemming om in hun eigen dorp een schuurkerk te bouwen. Het bedehuis verrees op Duureind, op de plaats waar nu het kruisbeeld staat (hoek Burgemeester Van Erpstraat-Harense Steeg). Na de aftocht van de Fransen mocht het gebouw blijven staan, maar wel tegen een forse financiële vergoeding. Het laatste gold ook voor de toelating van een priester.

Middelen van bestaan

Economisch ging het in de zeventiende eeuw niet voor de wind in Berghem. In 1700 moest bijna 30% van de 1.055 inwoners van de bedeling leven. Dat was in het begin van de 19e eeuw wel anders, althans wanneer we de volgende notitie van een deskundige uit 1840 moeten geloven. “(….) Berghem mag, zoo om de goede bouwlanden en de geregelde ligging daarvan, als om de nabijheid van goede hooi- en weilanden met betrekking tot den landbouw als eene der meest begunstigde gemeenten beschouwd worden, hetwelk dan ook tot gevolg heeft dat hare ingezetenen vele eigendommen in de naburige gemeenten door aankoop hebben weten in bezit te krijgen”.

Het was duidelijk dat binnen de gemeentegrenzen te weinig grond beschikbaar was om alle Berghemse agrariërs een goede boterham te verschaffen. Dat kwam enerzijds door de steeds terugkerende wateroverlast van de Beerse Maas, anderzijds door het feit dat slechts mondjesmaat ontginningsprojecten werden aangepakt. Het was dan ook niet verwonderlijk, dat talrijke Berghemse boerenzoons ander werk moesten gaan zoeken toen omstreeks 1845 en 1880 landbouwcrises uitbraken. Sommigen van hen – en die groep werd snel groter – gingen als seizoenarbeider werken in Noord- en Zuid-Holland en na 1900 ook in het Duitse Ruhrgebied. Anderen vonden een bestaan in de snel tot ontwikkeling komende industrie van het nabije Oss.

Pas in de loop van de twintigste eeuw kon in de directe omgeving voldoende werkgelegenheid worden geschapen om dit soort problemen uit de wereld te helpen. In 2022 telde Berghem 870 bedrijven, waarvan een groot deel in de sectoren zakelijke dienstverlening en nijverheid en energie.

Aan het begin van de negentiende eeuw telde Berghem ruim 1.600 inwoners. Halverwege die eeuw overschreed het zielental de 2.000, maar rond 1900 was die groei enigszins gestagneerd: 2.021 inwoners. In 1950 waren dat er 3.190 en bij de opheffing van de gemeente woonden er 5.700 mensen. Sindsdien is er echter flink gebouwd in en rond het dorp, zodat het inwonertal van wat nu een wijk van Oss is in 2021 op 10.700.

De moderne tijd breekt aan

Rond 1830 had Berghem een raadhuis op de plaats waar nu de RABO-bank staat. Vijftien jaar later waren kerkbestuur en parochie druk bezig met de voorbereidingen voor de bouw van een nieuwe kerk. De inwoners van Berghem bakten de stenen voor hun kerk zelf. Zij deden dat op “Den Meer”, waar volgens pastoor Bazelmans ook de steenovens voor de bouw van de oude kerk waren gestookt. In 1848 was de kerk klaar, maar al in 1895 brandde hij na een blikseminslag af. Met de stenen van de oude kerk, die aan de oostkant van de oude toren stond, werd vervolgens aan de westkant weer een nieuwe kerk gebouwd, de huidige Willibrorduskerk. [tekst aangepast n.a.v. reacties]

Belangrijk voor de contacten met de buitenwereld was natuurlijk de aanleg van verharde wegen of “kunstwegen”, zoals ze toen genoemd werden, van klinkers of grint. In 1856 kwam de provinciale weg Oss-Herpen gereed, waardoor de bebouwde kom van Berghem in de volle lengte door een verharde weg  werd doorsneden. Daar kwam later het spoor nog bij: in 1881 kreeg Berghem een halte voor reizigersverkeer aan de nieuwe railverbinding Den Bosch-Nijmegen, in 1907 uitgebreid met het goederenstation. Voor de landbouw en veehouderij in Berghem, Herpen, Schaijk en Megen was dat laatste eene gereede [=gemakkelijke, voor de hand liggende] gelegenheid om meststoffen en veevoeder per wagon aan te koopen, aldus het gemeenteverslag over 1910.

Monumenten

In 1884 kreeg Berghem z’n zusterklooster en daarmee z’n eerste instelling voor bijzonder onderwijs. De Willibrorduskerk brandde in december 1895 tijdens een hevig onweer geheel af. Zeven jaar later was de opvolger, het huidige kerkgebouw weer in gebruik.

Het gemeentehuis had in 1882 nog een fikse opknapbeurt ondergaan voor een bedrag van 50.000 gulden, maar omstreeks 1910 waren er al weer klachten, nu vooral dat het te klein was.

Het heeft twintig jaar moeten duren voordat eindelijk de eerste steen voor een nieuw raadhuis kon worden gelegd. Inmiddels is ook dit raadhuis eerst te klein geworden, en later, na de opheffing van de gemeente in 1994, overbodig.

Aanvulling van Lambert van Hintum, 2023:

Van gemeente huis naar Rabobank; toen apotheek, en nu staan er appartementen en is er een winkel van het Kruidvat.