Boeren als Burgers: Een geschil om verduisterd geld in Sint-Oedenrode

De stem van plattelandsbewoners

Dit voorbeeld uit Sint-Oedenrode laat zien dat de stem van plattelandsbewoners in archieven aanwezig is. De 'gewone' plattelandsbewoner is namelijk vaak moeilijk vindbaar in historische bronnen. Waar de focus op de stedelijke bevolking binnen historisch onderzoek de stem van stedelingen naar voren heeft gebracht, missen we geschiedschrijving over boeren en dorpelingen. Alleen door gewelddadige oproeren krijgen we iets mee van de politieke betrokkenheid van plattelandsbewoners. Niet gek dus, dat boeren door historici lange tijd werden gezien als gehoorzame onderdanen, die zich alleen bemoeiden met hun bestuur in extreme tijden van rebellie en oproer, zoals tijdens de bekende Duitse boerenopstand.

Het gebrek aan onderzoek naar het vroegmoderne platteland geeft een vertekend beeld van de inwoners daarvan. Ook plattelandsbewoners zochten namelijk naar inspraak en bemoeiden zich met de ontwikkeling van hun gemeenschap en bestuur. De focus op stedelingen binnen de Lage Landen kan worden verklaard door de nadruk op verstedelijking en de groei van handel en stedelijke culturele industrie in de zestiende en zeventiende eeuw. Niettemin woonde zelfs in de Lage Landen vrijwel de helft van de bevolking buiten de stad.

Het achterblijven van de geschiedschrijving over het platteland komt ook door het gebrek aan bronmateriaal. Steden kenden permanente instituties, zoals ambachts- en schuttersgilden, waarvan de bronnen goed bewaard zijn gebleven. Deze instituties gaven inwoners, ook zonder formele inspraak in het bestuur, een manier om zich te uiten. Het platteland miste deze instituties en mist daarom ook bronnen, die licht kunnen schijnen op de agency van plattelandsbewoners. Dat betekent niet, dat we de stem van de plattelandsbewoners niet terug kunnen vinden in dorpsarchieven. Zo beheert het BHIC tal van archieven van dorpen binnen de vier kwartieren van de Meijerij. Hoewel daarin maar enkele voorbeelden te vinden zijn van de directe stem van ingezetenen, vinden we in resoluties, juridische uitspraken en rekesten indirect voorbeelden van de inmenging van naburen en ingezetenen. Met 'naburen' wordt verwezen naar de fysieke nabijheid van de personen, degenen die in de buurt wonen. Naburen bewerkten vaak samen het gemeenschapsland. Deze term wordt meestal naast de term 'ingezetenen' gebruikt. Ingezetenen verwijst naar de personen die binnen het administratieve gebied wonen.

Het recht op goed bestuur

Een van de bronnen die inzicht geeft in het handelen van plattelandsbewoners, vinden we in het dorpsarchief van de vrijheid Sint-Oedenrode. Het gaat om stukken betreffende het proces tussen de naburen en de burgemeesters, ondergebracht onder de financiële aangelegenheden. In het eerder gegeven voorbeeld, het geschil in Sint-Oedenrode in april 1601, vallen verschillende dingen op. Het gebruik van de kerk voor een seculiere functie is er een van. Door de akte voor te lezen in de kerk, worden de ingezetenen van Sint-Oedenrode niet alleen op de hoogte gesteld van de stand van zaken, maar ook actief betrokken bij het proces. Dit komt niet uit de lucht vallen. Voorafgaand aan de publiekelijke lezing van de akte wordt in de betreffende bron gesproken over diepe grieven vanuit de ingezetenen en naburen binnen de vrijheid. Enkele vertegenwoordigers schrijven 'met consenten alle ingesetenen der vryheyt van st oedenrode' een rekest aan de regeerders. Hierin protesteren zij nadrukkelijk dat de penningen door de burgemeesters enkel voor eigen gewin werden geheven. Het Hof van Brabant, dat hoogte krijgt van het geschil, wijst de wethouders van 's-Hertogenbosch aan als onpartijdige scheidsrechter. Vervolgens wordt op advies van deze wethouders de kopie van de dorpsrekening opgevraagd. De grieven van de inwoners worden dus volstrekt serieus genomen. Door de inmenging van een hogere instantie wordt het rekest, en het recht van de ingezetenen om de regeerders te controleren, gelegitimeerd.

Hoewel Sint-Oedenrode als vrijheid meer rechten had dan andere dorpen in de Meierij - het bestuur was onafhankelijk en mocht bijvoorbeeld zelf belasting heffen en een markt houden - betekende dit niet dat iedereen binnen de vrijheid even veel te zeggen had. Naburen kregen door het betalen van belasting het recht om het gemeent (ook: gemeint; de gemene of gemeenschappelijke gronden) te bewerken en ambachtslieden in het dorp mochten hun goederen verkopen op de markt. Alleen een handjevol van de meest voorname ingezetenen, ook wel gezworenen genoemd, kon onderdeel zijn van het bestuur. De gezworenen werden uit een selecte groep gekozen door de schepenen en waren vaak ook poorter (burger) in 's-Hertogenbosch. De uitreiking van rechten aan de naburen door het bestuur zorgde automatisch ook voor plichten: naast het betalen van belasting behoorden de inwoners het gemeen te bewerken en te onderhouden. De uitwisseling van rechten en plichten zorgde daarnaast voor een verwachting vanuit de bevolking zelf: om goed bestuurd te worden. Wanneer de regeerders niet handelden in het algemene belang, vonden ingezetenen dat ze zich daartegen mochten verzetten. In dit geval door middel van een rekest en de vraag naar een kopie van de dorpsrekening. Dit toont aan dat de regeerders niet ongestoord konden werken, maar rekening moesten houden met de bevolking.

Collectieve actie van de inwoners

Ondanks dat het corpus van regeerders tegenstribbelt, levert het in juni 1601 de kopie van de dorpsrekening aan de naburen. De naburen en ingezeten vergaderen hierover en bespreken de dorpsrekening. Als antwoord op de dorpsrekening concluderen de naburen dat de rekening niet gefundeerd is en de 'weduwe, wesen en onnoselen ten nadelen' zouden zijn geweest. Bovendien waren de ingezetenen niet, zoals gewoonlijk, op de hoogte gebracht van de nieuwe penningen over het gemeen. Ze wensen dat de penning ongeldig wordt verklaard en in oude toestand wordt hersteld. De regeerders ontkennen enige weet van malversatie, maar stellen dat als de naburen in groten getale bij elkaar zijn gekomen en vragen om het herstellen van de penning, zij dit ook zullen doen.

Zowel het rekest en de vergadering van de naburen duiden op een collectieve actie vanuit de gemeenschap zelf, een actie waarbij een groep georganiseerd samenwerkt voor een gezamenlijk doel. De collectieve actie is niet alleen gebaseerd op het recht om goed bestuurd te worden, maar vooral om op te komen voor het algemeen belang van de gemeenschap. Verschillende keren benadrukken de naburen dat ze opkomen voor de zwakkere binnen de vrijheid. Doordat de inwoners zich collectief presenteren, kunnen ze hun stem laten horen en kan het bestuur hen niet negeren. De ingezetenen zien zichzelf dus als een gemeenschap en willen zich inzetten voor deze gemeenschap. De ingezetenen delen een collectieve identiteit en hebben een gedeelde ervaring van de band met hun regeerders. Dit toont aan, dat gemeenschap niet alleen administratief, van 'bovenaf' werd gevormd, maar ook door de inwoners zelf, van 'onderop'. Samen vormden de inwoners een politieke plek, waar ze effectief invloed konden uitoefenen op hun bestuur en hun gemeenschap vorm konden geven.

'Huys na Huys'

Het geschil is met het herstellen van de penning nog niet afgelopen. De naburen tonen ongenoegen over de twijfelachtige houding van de regeerders in het verstrekken van de kopie. De schepenen en burgemeesters ontkennen enige twijfel in het kopiëren van de rekening en willen ook niet opdraven voor de kosten ervan. Op hun beurt beschuldigen de bestuurders de naburen ervan, dat de kopie enkel was verzocht om 'de officieren te quellen ende zaecken mit processen int verweert te stellen'. Ze vinden daarom dat de rekening voor de kopie bij de 'gemeyne ingesetenen' moet komen te liggen. De reactie van de regeerders drijft het conflict weer op de spits. De regeerders stellen een notaris aan om, samen met twee getuigen, de inwoners te verzoeken om de kosten van de kopie uit de gemeenschappelijke kas te betalen. En om af te zien van verdere vervolging. De naburen worden hierbij niet collectief, maar individueel benaderd. Na de visitatie van de notaris beloven de regeerders dat het antwoord publiek wordt uitgesproken en uitgevoerd. De reactie van de regeerders laat wederom zien, dat ze rekening moeten houden met hun inwoners. Door alle huizen langs te gaan, legitimeren ze hun handelen met betrekking tot de kosten van de kopie: iedereen heeft er iets over mogen zeggen.

De visitatie van de notaris geeft de inwoners daarnaast een kans om zichzelf nogmaals te uiten. Uit het visitatierapport blijkt dat een deel van de naburen de kosten van de kopie wil dragen, omdat ze tevreden zijn over het proces. Tekenend zijn de verschillende reacties van de naburen Hendrick Roelen en Jan Theunis Aerts. Waar Roelen bereid is om de kosten te dragen 'om te verseeckeren dat dien rechtveerighe reckeninghe souden doen, ende om de gmeynte bij te houden', is Aerts een andere mening toegedaan. Aerts 'consenteert int nederleggen van de processe, ende oyck doende van de reckeningen in de oude gewoonte, maer en begheert inde voerghaende costen nyet te draghen'. De meesten, daarentegen, antwoorden zoals de nabuur Daniel Hendrick hendrickzoon, die 'verclaert dat hij doen sal als andere vande gemeynte'.

Conclusie

Hoewel het in Sint-Oedenrode ging om een moment van onrust en ongenoegen tussen de inwoners en haar regeerders, laat de bron uit het dorpsarchief ook doorschemeren wat de algemene gang van zaken was. Het was gewoonlijk dat veranderingen in de penningen openbaar werden gemaakt. En het was niet ongewoon dat naburen zich verzamelden en als een collectief presenteerden. De bevolking verwachte een representatief bestuur, dat handelt in overeenstemming met haar belangen. In dit voorbeeld zien we daarnaast dat gekozen vertegenwoordigers en hogere instanties kanalen vormden voor de boeren en dorpelingen om hun stem te laten horen. Plattelandsbewoners waren dus, net zoals stedelingen, druk bezig met de eigen gemeenschap en kunnen worden gezien als politieke actoren, waar het lokale bestuur rekening mee moest houden.

Het geval van Sint-Oedenrode is een van de vele voorbeelden die we vinden in de dorpsarchieven van het BHIC. Ook in andere dorpen zien we hier voorbeelden van. In Esch schrijven de gezworenen bijvoorbeeld namens de ingezetenen aan de hertog, dat een stuk gemeen niet verkocht mocht worden, aangezien er geen goedkeuring aan de naburen was gevraagd; in Liempde komen naburen bij elkaar om het bestuur te bewegen tot het versterken van een dijk.

Over de auteur

Rosalie Versmissen is afgestudeerd aan de Universiteit Utrecht (Research Master History) en aan deze universiteit werkzaam als onderwijs- en onderzoeksassistent. Ook is ze actief binnen de erfgoedbende van Erfgoed Brabant. 

Rosalie kreeg een BHIC fellowship om onderzoek te doen naar de politieke agency van boeren en dorpsbewoners in de zeventiende eeuw. Ongeveer de helft van de bevolking woonde toen op het platteland. Daarom is het opmerkelijk, dat historisch onderzoek naar het vroegmoderne platteland vaak vertrekt vanuit een stedelijk perspectief. Rosalie bestudeert de manieren waarop Brabantse boeren en dorpsbewoners in de zeventiende eeuw collectief invloed probeerden uit te oefenen op het bestuur en de gemeenschap en wat dit zegt over hun relatie tot de lokale en regionale overheid en elkaar.

Rosalie: 'Ik kom zelf uit een Brabants dorp waar vrijwel iedereen in mijn directe omgeving boer was. Al vanaf de basisschool vroeg ik mij af waarom er zo weinig is geschreven over (Brabantse) boeren in het verleden. Deze vraag bleef mij bezighouden tijdens mijn vervolgstudies en ik hoop deze nu, als historica, zelf te kunnen beantwoorden.'

Lees meer over het onderzoek van Rosalie