Oorlogsdagboek van Jan de Quay 1.13 (4-10 dec. 1944)

Inleiding

In de eerste week van september, nog voor hij bevrijd was, had De Quay op zijn onderduikadres in een Brabantse boerderij in zijn dagboek geschreven dat hij verwachtte een publieke rol te gaan spelen in de bijzondere tijd die komen ging. En nu, nog geen drie maanden later, voerde  hij in een landhuis in Engeland gesprekken onder vier ogen met koningin Wilhelmina over de aangelegenheden die hem – en haar – ter harte gingen. Van de Nederlandse Unie en de illegaliteit tot de ‘vernieuwing’ en de stemming in bevrijd gebied. De sfeer van die gesprekken was kennelijk positiever en hartelijker dan hij, gezien de protestantse gezindheid van de koningin en haar uitgesproken afkeer van katholieken, verwacht had: ‘Het was een openbaring voor me’. Hij had de indruk dat ze hem vertrouwde. Maar het ging hier dan ook om gelijkgestemden, onderling verbonden door gedeelde idealen. En het zal zeker geholpen hebben dat De Quay haar stijfde in haar verzet tegen de regeling voor het noodparlement, volgens de plannen van het kabinet Gerbrandy ‘dat oud en verdeeld is’. Al is het natuurlijk opmerkelijk dat hij dit toeschreef aan een constitutionele en democratische gezindheid van de koningin. Democratisch was de koningin zeker. Zij wilde niets al in Londen geregeld zien. De toekomst moest aan de ‘vernieuwde’ Nederlanders, aan haar ‘heldenvolk’ worden overgelaten. Maar constitutioneel? Dat was nou precies waar het haar, gezien haar onophoudelijke verzet tegen het kabinet, aan schortte. Maar net als de koningin vreesde De Quay dat herstel van parlement, Provinciale Staten en gemeenteraden zou leiden tot een onomkeerbare situatie die de door hen beiden zo dringend gewenste ‘vernieuwing’ in de weg zou staan.

In de gesprekken met Wilhelmina en die met prins Bernhard kwamen herhaaldelijk ook de Binnenlandse Strijdkrachten ter sprake, in verband met de eigenmachtige arrestaties die nog steeds gaande waren. Daarbij was het De Quay vooral om de reputatie van de prins te doen. Wat er in het Zuiden allemaal gebeurde – ‘de rechteloosheid’− kon hem als bevelhebber van de BS tenslotte nagedragen worden. Inderdaad was in bevrijd gebied de Ordedienst voor sommigen al synoniem met ‘Oranjedieven’, en stonden de Binnenlandse Strijdkrachten hier en daar al bekend als ‘de WA van de prins’.

Maar het ging verder dan dat. In het bevrijde Zuiden was deze kwestie inzet geworden van een felle machtsstrijd. Enkele van de hoofdrolspelers passeerden in de gesprekken in Londen de revue. Minister Van Heuven Goedhart, daarin van harte gesteund door baron Speyart van Woerden, de steile procureur-generaal van het Bossche gerechtshof en dus het hoofd van de politie in het Zuiden, wilde de arrestaties van politiek verdachten snel weer onder het gezag van de politie plaatsen. Daarnaast moest het Militair Gezag zijn bevoegdheid ontnomen worden om gezagsdragers en ambtenaren te zuiveren. Met kracht weerspraken de heren het argument van de illegaliteit dat de politie haar taak nog niet kon oppakken, omdat deze nog niet voldoende gezuiverd was. Voor het verzet was het zonneklaar dat zij, alsof er niets gebeurd was, het ‘oude’ Nederland weer wilden optuigen. Met hand en tand bleven de oud-illegalen zich tegen de plannen van de minister en de procureur-generaal verzetten. Ook Kruls liet zich niet uit het veld slaan. Bij een overleg in Oisterwijk liepen de emoties zo hoog op dat Van Heuven Goedhart uitriep: ‘De generaal eruit, of ik!’. Waarop Kruls reageerde met een laconiek: ‘Na u, Excellentie.’ Het zouden profetische woorden blijken.

Tezelfdertijd leden de vernieuwers een eerste grote nederlaag. Zoals De Quay in Londen te horen kreeg had de bisschop van ’s-Hertogenbosch, mgr. Mutsaers, ‘gepredikt over terugkeer van het oude, althans voorlopig’. De Quay meende nog ‘dat men de zaak verkeerd heeft begrepen’ en dat met een ontmoeting tussen de koningin en de bisschop alles weer in het goede spoor zou komen. Maar zo simpel lag het niet. De bisschop, al langer bezorgd over al dat streven naar vernieuwing en eenheid en de gevolgen daarvan voor het katholieke organisatieleven, had besloten zich uit te spreken. Zijn preek, op 4 december in de Bossche Sint-Jan tijdens een dankdienst voor de bevrijding van Zuid-Nederland, was gericht geweest tegen De Vrije Pers, een in Den Bosch uitgegeven bundeling van maar liefst acht illegale bladen. De makers van deze krant hadden zich voorgenomen de vernieuwingsgedachte te propageren en deze was dan ook door Je Maintiendrai van harte verwelkomd. Maar mgr. Mutsaers was daar niet van gediend. Alleen een krant die onomwonden verklaarde zich op katholieke beginselen te baseren was in zijn ogen aanvaardbaar. Dat liet zich natuurlijk moeilijk rijmen met een eenheidsbeweging, waarin Nederlanders van verschillende levensovertuiging zouden samengaan.

Prominente vernieuwers als de Bosschenaren Maan Sassen en Toon Wijffels, bij uitstek bondgenoten van Jan de Quay, voelden zich door de ‘donderpreek’ van hun bisschop gedwongen hun medewerking aan De Vrije Pers te beëindigen. Gehoorzaamheid aan het kerkelijk gezag woog voor hen als katholieken zwaarder dan politieke idealen. Zo had de kerkleiding een eerste bres geslagen in het front van de vernieuwers.

Dagboek

4 December Maandag

Na het ontbijt, had ik van 9 tot 11 een conferentie met H.M. – Over de Unie, de Volksbeweging, de Illegaliteit, de Vernieuwing, de houding der R. Katholieken, het oordeel in het Zuiden des lands; het was zeer interessant. – Enkele zeer karakteristieke dingen vielen mij op. – Zij zeide een maal – ik wensch mij niet te laten annexeeren door één groep. – Verder was zij uitgesproken vóór de vernieuwing. – Zij voelt haar verantwoordelijkheid sterk, ze is constitutioneel en democratisch, tegen het kabinet dat oud en verdeeld is. – Ze onderscheidt scherp hoofd- en bijzaken en houdt aan een gedachte vast. Ze stelt haar vragen zeer duidelijk; ze vraagt ook duidelijke antwoorden. – Ze is gevoelig. – Het was een openbaring voor me. Zoo’n sterke gevoelige vrouw. Soms gaan de lippen strak op een, en is ze zeer positief. – Eens zei ze me: ik heb een soort korst voor me, waar ik niet gemakkelijk doorheen kom. –

Om 11 uur kwam de Prinses binnen, met wie ik tot 12.30 sprak. Zeer goed. – Mondainer als voorheen met haar geverfde lippen. – Ik sprak met haar o.a. over de moeilijkheden van de Binnenlandsche Strijdkrachten en gevaren voor de Prins. – Daarna gedineerd met van Houten, Koningin en Prinses. – Tusschen haakjes, telkens goed eten. Ik heb het wel noodig en zie, dat ik heel erg mager wordt. Soms vraag ik me wel af of ik niets onder de leden heb zoo brood mager. – Kanker? Dan denk ik O.L.H. geef me maar wat moet. Uw wil geschiede. – Ik eet nu echter goed om op kracht te blijven en voel me goed. – Een wandeling van een uur met H.M., gedurende welke tijd wij vooral spraken over de toekomstige regeering over personen, ze was heel openhartig, ik zou zeggen “ze schijnt me na één dag te vertrouwen, en ik zal mijn uiterste best doen dit waardig te toonen. Van 3-5 uur wat rustig gezeten. Daarna thee en eten, weer met de gewone 4, en na tafel gepraat met van A. waarbij hem ingelicht over de V.B. en het event. conflict met de Regeering besproken.

5 December Dinsdag

Na het ontbijt om 9.30 Conferentie met H.M.; van Houten en v. Amstel over event. conflict met kabinet inzake het herstel van Gemeenteraden en Provinc. Staten. – Ik adviseerde: 1o Begrijp dat alles draait om het voedsel, daarna warmte, daarna huisvesting. Alle andere zaken worden daaraan opgehangen – 2o Een conflict geeft nog geen oplossing. 3o We kunnen nu niet weten en meten wat achter ons staat. 4o Laat deze Regeering, hoe ongelukkig ook, zelf ploeteren. – Het viel me op dat H.M. het Zuiden niet in alle opzichten het kind van de rekening wilde laten zijn, medelijden had met het overal proefveld te laten zijn. – We kwamen tenslotte tot een goed besluit vooral met de mogelijkheid, illegaliteit en vernieuwing voor de toekomst sterker bijeen te brengen. – Na de maaltijd had ik een bespreking en wandeling met H.M. alleen. – Nu over de rechteloosheid, deszelfs gevaren, vooral de onrust, en de vrees dat men de Binn. Strijdkr. in het geding betrok en zoodoende deze en de Prins de schuld krijgen. – Mij bleek, dat ze alles doen om dit te vermijden. – Eerst moet de politie zuiver zijn is het parool. – Accoord, als de Binn. Str. zich dan maar van andere arrestaties enz. onthouden. – Het schijnt dat Min. v. Heuven Goedhart en Speyart v. W. het samen eens zijn, en verkondigen, dat thans de politie gezuiverd is. Als er feiten zijn die het tegendeel bewijzen, zal men dit moeten bewijzen. Anders zal men de zuivering aan deze heeren moeten overlaten. – Om 3 uur ging ik nog een uur wandelen met Mevr. Verbrugge. – Daarna thee. – Afspraak is morgen naar Londen. – Donderdag nog hier en zoo mogelijk naar de Prins en Vrijdag terug. – Des avonds nog wat gepraat o.a. met v. Amstel. –

6 December Woensdag

Met de auto naar Londen en rechtstreeks naar den Ambassadeur de Heer Michiels van Verduijnen. – Een echt Michielsen gezicht, wel intelligent, maar mondain. Typisch, dat deze man scheidde – dat schijnt in de familie te zitten, dat men zijn vrouw ontrouw is. – en nà het hertrouwen niet meer als katholiek practiseert. – Van 11 tot 12¾ gepraat. Ik wees hem op de verandering in Nederland en op het m.i. onjuiste om H.M. het wetsvoorstel te willen laten teekenen tot samenstelling van het parlement. Hij construeerde daar tegenover de gevaren voor de Kroon, indien deze rechtstreeks invloed zou uitoefenen, maar hij vergat m.i. dat met hun structuur een feitelijke binding voor de toekomst ontstaat, terwijl de ervaring heeft geleerd, dat elke binding voor de toekomst thans onjuist is. – Aan tafel zag ik in Picadilly-Brasserie de Hr. Baud en Sweerts. – ’s Middags lang met v. Royen gepraat op Buitenl. Zaken. Aardige kerel en geestverwant. Hij is pessimistischer t.a.v. de vernieuwing dan ik, vooral wat betreft de aanvankelijke aanhang. – Hij wees erop dat er naast Prof.-en er in de V.B. ook demagogen noodig waren, althans personen die de massa boeien. – Ik sprak hem over de dreigende kabinetscrisis en verzocht hem te bewerken, dat men het teekenen door H.M. niet op de spits moest drijven, dat men de ministers naar England terug moest trekken, althans tegengaan, dat zij er blijven hangen.

Om 5 uur in Rembrandt Hotel, alwaar ik Bertha en Pater Monchen hoopte te zien. Zeer tot mijn spijt was B. er niet, omdat ze haar nergens aan de telefoon hadden gekregen. Met Pater Monchen tot 8.30 gepraat, lang alles bekeken. – Hij vertelde dat Mgr. Mutsaerts had gepredikt over terugkeer van het oude, althans voorloopig, en dat de oorzaak was de vrees voor antipapisme gezien de houding van het kabinet t.a.v. de R. K. Misschien naar aanleiding van mijn bezoek aan Mgr. Hendrix. – Alleen een bewijs, dat men dan de zaak verkeerd heeft begrepen, want dit is juist koren op de molen van Gerbrandy en de ouden. – Wij meenden dat dit het beste te herstellen was, indien H.M. een reis door bevrijd gebied zou maken. We zullen dit voorstellen. Verder sprak hij over den Prins. Hij had hem t.a.v. zijn moreel gedrag vierkant de waarheid gezegd. Flink!! De Prins had er zeer royaal...en handig...op gereageerd. Ik vernam van zijn bezoek bij den Paus. – Kwajongensachtig! ’s Avonds terug. Van A. ophalend werd ik bij den Prins en Prinses binnengelaten. – Hij begroette mij hartelijk, uitte in een opgewonden bui zijn gal over van Heuven Goedh. en het geheele kabinet. – Van Monch. had ik nog vernomen dat bijna alle Nederl. Ministers een juffr. er op na hielden. Mijn God, wat een decadentie. Dat zal toch gestraft worden. Wat een zonde…. Wat een ontrouw. – Laat thuis.

7 December Donderdag

Ik ging eerst naar den Prins volgens afspraak. Stelde eerst de vraag of hij mij vertrouwde. Ik kreeg bevestigend antwoord; hij had ondanks de verhalen over Unie altijd gezegd, dat hij mij goed kende en mij zeker vertrouwde. – Hem er op gewezen dat hij in een precaire situatie was in B.S. Hij zag dat in en vroeg mij om regelmatig in contact te blijven. – ’s Middags terug en bespreking met H.M. en aalm. Monchen. Voorgesteld de Bisschop van s Bosch te ontvangen en reis door Nederland te maken. Met Prinses Juliana in auto naar Londen, alwaar onderhoud met van ’t Sant, over reis H.M. naar Nederl. Hij stond eerst afwijzend, maar werd nu voorstander. ’s Avonds afscheid van H.M., zeer hartelijk, evenzoo van Mevr. Verbrugge, dewelke een zeldzame vrouw. –

8 Dec. Vrijdag

Terug door de mist en regen naar vliegveld. Schoone tocht met Dakota. Ik was de eenige burger van de 25 man. – We gingen ten Z. van Duinkerken over. Het weer was goed; we toerden 35 minuten boven Brussel alvorens aan den grond te komen. – Van Brussel naar huis d.w.z. Tilburg. –

9 Dec. Zaterdag

Verslag van reis aan College. Zeer summier. Men was natuurlijk erg nieuwsgierig maar ik heb weinig verteld. Toen naar Beers alwaar met vreugde en enthousiasme ontvangen. Maria alles uitvoerig verteld. Kinderen ook dol met geschenken van H.M. – Pastoor en Tantes vormden het normaal programma.

10 Dec. Zondag

Naast enige bezoekers een heerlijke dag.

Maak je keuze

Verder naar hoofdstuk 1.14

Terug naar hoofdstuk 1.12

Terug naar kalender 1944

Lees je liever de volledige tekst (zonder illustraties) klik dan hier