Oorlogsdagboek van Jan de Quay 1.7 (23-29 okt. 1944)

Inleiding

Voor grote delen van het midden en westen van Noord-Brabant kwam in de laatste week van oktober de lang verwachte bevrijding. De Duitse bevelhebber in Brabant, generaal Von Zangen, wist dat hij tegenover de geallieerde overmacht geen schijn van kans maakte. Daarom had hij ingezet op een vertragend gevecht om zo een veilige terugtocht van zijn troepen over de grote rivieren veilig te stellen. Er waren dan ook plaatsen die na een korte schermutseling of zelfs zonder slag of stoot konden worden bevrijd. Maar de oorlog had in Brabant ook een ander, veel gruwelijker gezicht. Regelmatig werd artillerie ingezet als sloophamer om Duitse tegenstand te breken met onvermijdelijke verwoestingen en persoonlijk leed tot gevolg. Zo bijvoorbeeld in Schijndel, Loon op Zand, Drunen, Berlicum en Nuland. Ook de geruchten die De Quay hoorde over straatgevechten in Den Bosch – ‘men zegt hevig, met vlammenwerpers’ – bleken juist te zijn. Toen de storm van geweld na vier dagen was gaan liggen, werden hier aan Duitse en Britse kant en onder de bevolking een kleine zestienhonderd slachtoffers geteld, doden en gewonden. De schade in de stad was enorm. Op 27 oktober nam de 53ste Welsh Divisie het laatste, zwaarbevochten deel van de Brabantse hoofdstad in. Op dezelfde dag trokken de Canadezen Bergen op Zoom binnen en werd ook Tilburg met steun van de Prinses Irene Brigade bevrijd door de Schotten. Twee dagen later verdreven de Polen de Duitse bezetting van Breda.

Ondertussen breide De Quay ijverig verder aan zijn netwerk. Op één dag, maandag de 23ste legde hij contacten met het Militair Gezag, met vertegenwoordigers van de voormalige illegaliteit, met de Philipsdirectie en met kringen rond de Binnenlandse Strijdkrachten en prins Bernhard, steeds met het doel om zijn ideaal, de wederopbouw van Nederland ‘in nieuwe geest’ uit te dragen. Het liefst zou hij daar al zijn dagen mee willen vullen, om zo zijn positie als leider van de katholieke vernieuwingsgezinden nog beter inhoud te geven. Het aanbod van generaal Kruls voor een functie op economisch gebied hield hij daarom nog in beraad. Dat de toenadering tussen Kruls en De Quay echter wederzijds was, blijkt wel toen hij een rustige zaterdag benutte voor het schrijven van een stuk in Je Maintiendrai, met daarin een pleidooi om aan het Militair Gezag ‘eenigen duur’ toe te staan en het ook ‘krachtiger, d.w.z. grooter bevoegdheden’ te geven.

Want de nieuwe geest mocht dan vervuld zijn van een verlangen naar ‘volkseenheid’, onder de oppervlakte sluimerde tegelijk het idee van een meer autoritaire inrichting van het naoorlogse Nederland. Met instemming schrijft De Quay over een initiatief van Eindhovense ‘vernieuwers’, onder wie ook de socialiste Hilda Verwey-Jonker, om Londen te laten weten dat een snel herstel van de gemeenteraden niet zo’n best idee was. Het hoeft niet te verbazen dat dit ‘Eindhovens Adres’, geredigeerd door de rijzende ster Louis Beel − niet veel later nota bene minister van Binnenlandse Zaken − bij anderen, vooral ook bij partijgenoten van Hilda Verwey, verontwaardiging opriep toen het in het voorjaar van 1945 openbaar werd. Was herstel van de democratie bij de vernieuwers wel in goede handen?

Al met al bleef het voor De Quay moeizaam laveren in een wereld waarin naast vernieuwers ook herstellers rondliepen en naast katholieken ook andersdenkenden. Positiebepaling en de keuze van bondgenoten was wezenlijk, maar lastig. Graag zag hij dat de gebundelde voormalige illegaliteit ‘als orgaan van nieuwe geest’ druk uitoefende op het Militair Gezag, maar evengoed wantrouwde hij mogelijke politieke ambities van deze groep, bevattelijk als ze zouden zijn voor communistische sympathieën. Herhaaldelijk bestreed hij het idee dat illegaliteit en vernieuwingsgezindheid identiek zouden zijn.

Snuivend van verontwaardiging reageerde hij dan ook op het bericht dat het Londense kabinet het initiatief had genomen om uit verzetskringen en politieke partijen boven de rivieren (‘het Nationaal Comité en de Centrale van de verzetsbewegingen’) een College van Vertrouwensmannen in te stellen, als ‘een soort tusschen Regeering’. Aanvankelijk omdat de Gestelse vernieuwers en de katholieken niet vertegenwoordigd zouden zijn – ‘Een echt bekrompen protest. gezelschap’. En toen er alsnog een katholiek toetrad, de voormalige gouverneur van Limburg, Van Sonsbeeck, was het weer niet goed: ‘Dit wijst er duidelijk op wat soort personen. - De oude kliek’.

Tegelijk bleef hij hoop koesteren en zelfs de verwachting dat de bisschoppen zouden meegaan in zijn droom van vernieuwing en doorbreking van het katholieke ‘isolement’, dat ze ‘deze breede nieuwe opzet’ liever zagen dan ‘het oude gedoe’. Met hun hulp hoopte hij herstellers, zoals ‘de slimmeling’ Romme de pas af te snijden. Maar ‘de courantenkwestie in Eindhoven’ had voor De Quay een teken aan de wand moeten zijn. De kritisch-katholieke journalist Jurriaan Zoetmulder, die met zijn Eindhovens Dagblad een ware heraut was van het streven naar doorbraak, had vanuit kerkelijke kringen het verwijt gekregen dat hij de census catholicus miste, ‘zoodat een Kath. Blad noodig was’. Uit alle macht had het katholieke establishment van Eindhoven zich ingespannen om − met steun van de clerus en de Bossche bisschop en nota bene met instemming van generaal Kruls − een volgzaam-katholieke krant uit te geven, naast het Eindhovens Dagblad. Dat werd het dagblad Oost-Brabant. Hoofdredacteur daarvan werd de Tilburger Jef de Brouwer, die in 1940 verantwoordelijk was geweest voor de interne organisatie van de Nederlandse Unie. Zoals gezegd, positiebepaling en de keuze van bondgenoten was voor De Quay soms een lastige aangelegenheid…

Deze week schrijft De Quay voor het eerst ook over het organisatorisch verband waarin de vernieuwing van Nederland vorm zou moeten krijgen. Dat was de Nederlandse Volksbeweging, waartoe het eliteberaad in het gijzelaarskamp in Sint-Michielsgestel besloten had. Maar wanneer zou dat initiatief van start moeten gaan? Veel van zijn collega’s stonden te popelen, maar De Quay hield vooralsnog de boot af. Het was een kwestie die hem ook in de volgende weken nog veel hoofdbrekens zou kosten.

Dagboek

23 October Maandag

Na ziekte van chauffeur en verstopping van auto besloten met auto terug te gaan, door mij gereden. Door ziekte enz.. te laat. Kort bezoek bij Herbers, alwaar ook techn. deel besproken van J.M. en besproken en besloten; ook in Eindhoven eigen uitgave gedurende eerste weken, maar met zelfde inhoud als Nijmegen. – Eigen verspreiding, event. eigen censuur. – Copy komt Woensdag uiterlijk in Eindhoven terug. – Het wordt spoedwerk. – Zeer kort bezoek bij Majoor de van der Schueren. Daarna bespreking met Herbers, Tops, Tromp, Beel en de man van het N(ationale) S(teun) F(onds). – De naam van dezen Heer ben ik vergeten. – In de zelfde geest de menschen bewerkt om inzake C.I.W. gelijkheid te krijgen. – De C.I.W. moet invloed uitoefenen als orgaan van nieuwe geest en illegaliteit bij het “Militair Gezag”. Het wordt dan de spreekbuis b.v. om ongeschikte wethouders weg te werken. – Gewezen op de noodzakelijke syntese tusschen Philips - Eindhoven. – Afspraak met Tromp voor volgende keer. = Toen kennis gemaakt met Majoor Mr. C.W. van Houten (collega van v. Nievelt) in dienst bij Prins Bernhard en met kennelijk veel invloed bij den Prins en de Koningin. Hij wilde mij graag uitvoerig spreken, en komt Zondag waarschijnlijk naar Beers. Onze gedachten loopen parallel, geloof ik. – Daarna trof ik Dr. v. Blankenstein in Hotel du Commerce. Hij was in Beers geweest om mij op te zoeken, en hij kwam mij namens Gen. Kruls vragen om hoofd van de Econom. Sectie te worden van Mil. Gezag. Daarvoor ga ik Donderdag naar Brussel om dit met den Generaal te bespreken. Ik geloof dat ik een andere kant uit moet nl. geestel.-polit. opbouw van Nederl. in bevrijde gebied in nieuwe geest voorbereiden. Tevens inlichtingen inwinnen en pers leiden. Zonder eigen uitvoerende functie. – ’s Avonds laat gepraat met Rudi heel gezellig. Laat weer naar bed en geslapen op kamer van Majoor de Vries (man van tolunie). – Uit meerdere gesprekken van dien dag kreeg ik den indruk dat Steenberghe in begin van oorlog erg defaitistisch was. – ? – Is dat waar – zie gedrag in kelder van departement van 10-14 Mei. –

Dinsdag 24 October

Vroeg terug naar Beers in auto met Kap. Laan. Ik besprak mijn reis met Maria, die ook van oordeel was, dat mijn talenten meer liggen op het geest.-politiek, dan op ander gebied. – Bezoek bij Tantes en Pastoor voor verslag van Tante Seeph. – Vroeg naar bed en lang geslapen, om eens uit te rusten. Kinders alles goed. Jongens naar Marieendaal om eenig onderwijs te krijgen van een frater, opdat ze niet te veel afzakken. –

Woensdag 25 October

 – Verzoek van Pastoor om ten goede te willen spreken van Burg. Jans bij de Comiss. d. Koningin Smits van Oyen. – ’s Avonds kwam Rudi; hij speelde met allerlei blikjes en zoo Sint Nicolaas. Ter zijner eer erwtensoep met worst en appelpannekoek + een glas rood wijn. – Het was heel gezellig en we hoorden veel over England en Engelsche toestanden.

26 October Donderdag

’s Morgens met Rudi op weg naar Eindhoven met het doel in gezelschap van Dr. Blankenstein door te reizen naar Brussel voor een onderhoud met Generaal Kruls. Te Eindhoven vernamen wij echter, dat K. nog in Londen was. Daarom besloot ik huiswaarts te keeren tot nader order. – De terugkeer ging niet meer voor morgen vroeg, dus bracht ik eenige bezoeken. Allereerst bij mijn medegijzelaar Pastoor Sicking. – Hij vertelde mij van de couranten-kwestie in Eindhoven. – Zijn bezwaar was tegen het Eindh. dagblad, dat Jurr. Zoetmulder de sensus catholicus mist, zoodat een Kath. blad noodig was. Men wil wel de eenheidsgedachte propageeren, maar niet te hard van stapel loopen. De Heeren Huysmans, Kusters en Beel staan ook op dit standpunt. Evenzoo Jo v.d. Putt, die echter nog half en half de villapark mentaliteit bezit. Het zijn typische nuances naar het rijke, liberale. – Ik ken hen al te goed; het zijn goede menschen, maar de soberheid, zoo’n typisch Christelijke deugd, wordt overvleugeld door een royale luxe. – Een Oisterwijksch voedsel Comm., die ik tegenkwam, vermeldde mij dat aan de rand van Tilburg gevochten wordt. Nu zullen vele stadgenoten in angst en zorgen verkeeren. In de straten van den Bosch wordt gevochten. Men zegt hevig, met vlammenwerpers. – Daarna bezoek aan Frits Philips, alwaar ook Otten. De laatste zag er wat moe uit. Frits is veel sympathieker. – Over van alles even gepraat. – Ik maak mij zorgen over Prins Bernhard. Allereerst bevestigde Rudi het ontstellend bericht, dat hij de prinses als echtgenoot bedroog en een verhouding had in England. – Ik vind het ellendig. De gevolgen zijn in ons volk nog niet te overzien. – Je land mag je niet verraden, je vrouw klaarblijkelijk wel. – Wie zal hem eens de les lezen? – Ook t.a.v. de ondergrondsche strijdkrachten moet hij oppassen. Het wilde optreden zet veel kwaad bloed. – Het mag geen SS worden!! – Aangezien Philips en Otten den Prins goed kennen, heb ik deze gedachten maar eens geplaatst. – Daarna Gerard Huysmans bezocht. Hij vertelde o.a. dat volgens Londen, de gemeenteraden enz. moeten terugkeeren. Een groep uit de bevolking besloot te vragen, dit als je blieft niet te doen. Hierbij was o.a. Mevr. Verwey (socialiste) die eerst voor bijeenroeping was. – Een gunstig symptoom dus. – Ook t.a.v. vakbonden enz., komen eenige lichtpunten. Het blijkt dat alle vakbondsleiders meenen, dat het plan de Bruyn door het Episcopaat definitief is goedgekeurd. Ik heb dit op grond van de mededelingen van Roncken definitief tegengesproken. – Huysmans maakte een flinke rustige indruk . – Na maaltijd in de offic. Mess met Rudi naar fam. Toon Schellens, alwaar Mignot-Schellens, en Jo v.d. Putt + vrouw. – Levendig gesprek. Men ziet mij overal Minister in de toekomst. Ik geloof, dat het onverstandig zou zijn; daar ligt mijn kracht niet. – Maar waar wel. – Ze zeiden, dat hier en daar de ruzies en kliekjes weer opkwamen, waarop ik sterk aandrong op contact. “Ga er toch heen, als ge wantrouwt, en zeg het toch eerlijk”. – Het was 1 uur toen we vertrokken. Men vond het allen een interessante avond! –

27 October Vrijdag

’s Morgens met den Heer Fokkinga van de P.T.T. terug naar Grave en om ±1 uur te voet thuis. Om 3 uur kwamen Beerman en Kreymborg mij het eerste nummer van J.M. brengen. Het zag er goed uit. Met Beerman lang over een en ander gepraat. Belangrijkste was: 1o zijn mededeeling, dat verschillende illegale werkers te Nijmegen (Jules Jansen - Bep van Kooten) na den oorlog verband willen houden, zgn. niet met doel om aan politiek te doen, maar wel om zoo noodig met “hun middelen” hun zin door te zetten. Dit moet veranderen. Waakzaamheid en tact is hier van belang. – Verder de vraag of men de communistische illegale werkers in de Roa zou opnemen. Beerman had hen geweigerd. – Het blijft een vraag, die ik moet overwegen. – Is het een band, die enkel verbinding legt t.a.v. het vroegere illegale werk, dan kan men hen m.i. niet weigeren. Ligt het accent bij semi-politiek, toekomstig werk, dan is het onmogelijk. – Verder contact tusschen Beerman en Cornelissen + verschillende arbeiders van verscheiden richting. Cornel. schijnt alleen te staan. Het samenkomen was op voorstel van den Heer Tromp uit Eindhoven.

28 October Zaterdag

Rustige dag. – Twee artikelen geschreven voor J.M. één over de vraag, hoe lang en hoe sterk het Militair Gezag moet optreden. M.i. moet het van eenigen duur zijn, en krachtiger, d.w.z. grooter bevoegdheden. De openbare organen moeten gezuiverd worden niet enkel van on-Nederlandsche elementen, maar ook van onbekwamen. Tweedens een artikeltje over de verdeeling der lasten bij de oorlogsschade, die thans hand over hand toeneemt. —

29 October Zondag

Toen ik na de vroegmis wat te schrijven zat kwamen Maan Sassen en Toon Wijffels binnen. Zeer verheugd hen te zien, vooral mijn goede vriend Maan. We hebben veel besproken. Ik hoorde van hem het volgende: zijn bezoeken bij den Aartsbisschop evenzoo die van Tellegen, wijzen uit dat het Episcopaat aanvaardt, dat een R.K. Staatspartij niet noodzakelijk is en dat het Episc. dit gezien vroegere verklaringen, na den oorlog zal moeten verklaren gezien de gewijzigde omstandigheden. Ik krijg den indruk dat de Aartsbisschop deze breede nieuwe opzet, die van wijde visie getuigt, liever ziet, dan het oude gedoe. Het is een heele groote winst. – In de bissch. Commissie wint, dank zij de leiding van Mgr. Hendrix het nieuwe standpunt, dat los wil van isolement. = (Romme blijft de slimmeling die aan alle kanten de deuren op houdt. Ik denk, dat hij verkouden wordt van de tocht). –

De volksbeweging zou volgens Maan en Mr. ten Hagen nu in het bevrijde gebied openlijk behandeld kunnen worden, omdat de Duitschers (volgens de verhoren) van alles op de hoogte zijn. – Ik blijf er absoluut tegen. Ik zie wel de noodzaak in om meerdere personen inside-informations te geven en daarmee een scheefgroeien nog beter te kunnen voorkomen. Daarvoor zal ik zoo snel mogelijk naar Mgr. Hendrix gaan. – Eventueel ook naar de C.I.W. –

Een merkwaardige ontwikkeling zie ik in het Nationaal Comité en de Centrale van de verzetsbewegingen. – Hieruit is een Comité gegroeid eerst van ±30, daarna van 18. Hierin is de Gestelsche Groep niet vertegenwoordigd, omdat het niet zuiver illegaal was. – Er zou n.b. geen één katholiek bij zijn. – Een echt bekrompen protest. gezelschap, waarin de heer Bosch van Rosenthal m.i. een vooraanstaande plaats inneemt. M.i. een heer om in de gaten te houden. – Uit deze Commissie is een groep van 5 gevormd d.w.z. 3 uit de Commissie v. 18 + één extra uit O.D. en één extra uit ? – Deze hebben uit Londen opdracht gekregen eenige personen aan te wijzen die als een soort tusschen Regeering of vooruitgeschoven Regeering zouden kunnen optreden. – Tenslotte (na lange onderlinge praterij) zouden de Heeren zichzelf hebben aanbevolen; dit zou door Londen niet aanvaard zijn. – De besprekingen daarop gevolgd zouden er toe geleid hebben dat Londen nu 7 man aanwees. Als kath. zou v. Sonsbeek er in zitten. – Dit wijst er duidelijk op wat soort personen. – De oude kliek. – We zullen het moeten voorkomen. – De heele figuur van overgangs regeering of vooruitgeschoven regeering is trouwens erg, erg duister. – Daarom zal ik in J.M. steeds meer op aftreden van de Londensche club aandringen. –

Maan wordt waarschijnlijk hoofdredacteur van een nieuwe Bossche Courant, waarin de twee vroegere samenkomen. Hij is in ieder geval los van zijn Advocatuur (Hengst). Verder verwacht Gener. Kruls mij Dinsdag a.s. – Het blijkt, dat er een nauwe band voor de toekomst bestaat tusschen de Volksbeweging en J.M. In zoo verre dus goed dat ik me met J.M. bezig houdt. – Vrij Nederland heeft F. Wyffels en Willem Pompe + Tellegen gebonden. Dat gaat dus in dezelfde richting. Moet een soort Haagsche Post worden. Wil zich niet binden, ook niet aan een Volks beweging. –

Tilburg en Breda + Bergen op Zoom bevrijd. – Brabant zal nu spoedig geheel open liggen. Ook in Zuid Beveland vordert men regelmatig. ’s Middags nog bezoek van Willem Coebergh en van Gerrit v.d. Lande. – De laatste neemt mij Dinsdag mee naar Eindhoven. –

Maak je keuze

Verder naar hoofdstuk 1.8

Terug naar hoofdstuk 1.6

Terug naar kalender 1944

Lees je liever de volledige tekst (zonder illustraties) klik dan hier