De April-Meistakingen 1943 (2): gijzelaars naar Vught

De Duitse reactie was keihard, ook in Brabant: invoering van het politiestandrecht, voortaan werd direct gericht geschoten op samenscholingen, veel arrestaties en in Eindhoven op 3 mei de executie van zeven willekeurige arrestanten op een binnenplaats van de Philips-fabrieken. Op 2 mei was bovendien de arrestatie en deportatie naar kamp Vught bevolen van alle voorzitters en ondervoorzitters van zuivelfabrieken die bij de protesten waren betrokken, evenals van leidende figuren uit de voormalige vakverenigingen. In de nacht van 3 op 4 mei volgde een soortgelijk arrestatiebevel voor voorzitters en secretarissen van de voormalige Rooms-Katholieke Jonge Boerenstand.

Arrestatiebevelen en ambtelijk overleg

Die bevelen brachten veel burgemeesters, die als politiegezagsdrager opgezadeld waren met deze taak, in gewetensnood: de orders naast zich neerleggen was geen haalbare optie, maar ze zonder meer uitvoeren ging velen ook te ver. Zoals dat in een ambtelijke, hiërarchische organisatie gaat, ging men op hoger niveau te rade, bij Commissaris van de Provincie Noord-Brabant Van Rijckevorsel, en via hem bij Secretaris-Generaal van Binnenlandse Zaken K.J. Frederiks. Die laatste begon rond te bellen in Den Haag en wist Generalkommissar Fritz Schmidt te bereiken, de derde man van de Duitse bezettingsmacht in Nederland. Schmidt zegde toe dat er geen represailles zouden volgen als de Brabantse burgemeesters zich er persoonlijk voor zouden inzetten dat de melkvoorziening op maandag 3 mei weer normaal zou zijn.

Frederiks stuurde deze toezegging in de avond van 2 mei per telegram door naar de Brabantse burgemeesters. Met deze toezegging in de achterzak gingen die aan het werk om de melkstakingen in hun gemeentes te beëindigen; ze lieten in veel gevallen de geëiste arrestaties achterwege, stelden die uit, of hielden de arrestanten voorlopig nog even ter plaatse in bewaring.

Wat zij niet wisten was dat Frederiks in Den Haag intussen door een woedende Rauter, de Duitse nummer twéé (en door de afwezigheid van Seyss-Inquart op dat moment feitelijk de nummer één) in Nederland, op het matje was geroepen en dat hem te kennen was gegeven dat dit soort toezeggingen zonder Rauters toestemming nooit hadden mogen worden gedaan. Maar zoals gezegd: dat wisten de Brabantse burgemeesters niet. Gelukkig voor hen is dit nooit een probleem geworden: de melkleveranties kwamen na 3 mei spoedig weer op gang, de stakingen verliepen snel. De noodzaak om gijzelaars vast te houden verviel daarmee, wie al wel vast zat werd spoedig vrijgelaten. Dat veel burgemeesters hadden gedraald met uitvoering van arrestaties had voor hen daarom geen noemenswaardige gevolgen.

De praktijk

Velen die vanwege hun functie of voormalige functie op de arrestatielijst stonden kregen op tijd een waarschuwing en wisten de dans te ontspringen door onder te duiken. Veel anderen werden wel gearresteerd. Wat er vervolgens met hen gebeurde kon erg verschillen.

Sommige gemeenten hadden burgemeesters die vol ijver de orders tot op de letter uitvoerden. Neem bijvoorbeeld Boxtel. Onder leiding van NSB-burgemeester Thomaes werden daar op 3 mei de broers Adrianus en Jan van de Sande gearresteerd, respectievelijk voorzitter van de Boxtelse Boerenbond en voorzitter van zuivelcoöperatie ‘De Hoop’, en Jan Meulendijk, waarnemend voorzitter van de Boxtelse zuivelcoöperatie. Een dag later werden Wim Megens en Marinus van de Sande, voorzitter en secretaris van de Jonge Boerenstand opgepakt. Alle vijf werden afgevoerd naar kamp Vught. Toen een paar dagen later de rust in het land weer was weergekeerd werden ze alle vijf weer vrijgelaten. Vooral Meulendijk was overigens door het oog van de naald gekropen: hij was op 3 mei naar Eindhoven gebracht en daar door het Politiestandgerecht ter dood veroordeeld. Omdat het executiepeloton, dat kort tevoren zeven veroordeelden had terechtgesteld, al was ingerukt werd Meulendijk die avond teruggebracht naar Vught. De omstandigheden veranderden daarna zo snel, dat hij net als de andere Boxtels gevangenen enkele dagen later gewoon werd vrijgelaten.

In andere plaatsen ging men weliswaar over tot arrestaties, werden de arrestanten echter niet doorgestuurd naar Vught, maar voorlopig ter plaatse vastgehouden. In Breda bijvoorbeeld waren in de loop van 3 en 4 mei bestuurders van de jonge Boerenstand uit Princenhage, Rijsbergen, Zundert, Dorst, Nieuw-Ginneken opgepakt en in het politiebureau geïnterneerd. Burgemeester Van Slobbe probeerde intussen via allerlei kanalen te voorkomen dat de arrestanten naar Vught zouden worden gezonden. Zo had hij onder andere contact met Secretaris-Generaal Frederiks, die – we zagen het zojuist al – intussen vleugellam was geworden, maar dat wist Van Slobbe niet. Toen de rust zich daarna snel herstelde was er geen noodzaak meer om de arrestanten langer vast te houden: op woensdagmorgen 5 mei werden ze allemaal vrijgelaten.

Andere burgemeesters wisten bij de Duitse autoriteiten toezeggingen los te peuteren: burgemeester Manders van Leende kreeg op 4 mei van Politiepresident Kooymans in Eindhoven toestemming om - uitdrukkelijk onder de persoonlijke verantwoordelijkheid van de burgemeester - de gearresteerde jonge boeren in diens gemeente vrij te laten. Dit succes ging als een lopend vuurtje door de provincie: ook andere burgemeesters, bijvoorbeeld die van Maarheeze, Deurne, Bakel en Heesch, wisten een soortgelijke toezegging van Kooymans te verkrijgen.

In een enkel geval wist een werkgever een arrestant van het ergste te vrijwaren: als secretaris van de Jonge Boerenstand in Liempde was Dries Bressers op 3 mei opgepakt en opgesloten onder het raadhuis van Best, in afwachting van transport naar Vught. De vader van Dries waarschuwde de griffier van Waterschap de Dommel, waar Dries voor werkte. Die slaagde er wonder boven wonder in om Dries vrij te krijgen omdat hij ‘onmisbaar’ was voor het Waterschap. Of bijna vrij: Dries kon gaan en staan waar hij wilde, maar wel als ‘loslopende gijzelaar’.

En sommige burgemeesters hielden zich gewoonweg van de domme. Burgemeester Veltman van Geffen rapporteerde: Omdat een zuivelcoöperatie in deze gemeente niet is gevestigd en ter plaatse geen landbouwers woonachtig zijn, die de functie van voorzitter of plaatsvervangend voorzitter waarnemen, en de voorzitter van de plaatselijke afdeeling der voormalige R.K. Werkliedenvereeniging sedert een jaar in Duitschland werkzaam is, behoefde door mij niets ter uitvoering van bevelen van bewust alarmeeringsbericht worden ondernomen. Over het tweede arrestatiebevel, betreffende de Jonge Boerenstand, schrijft hij: tengevolge van welk bevel door mij niets behoefde te worden uitgevoerd, omdat de voormalige JongenBoerenstand alhier in 1936 is opgeheven.

In Kamp Vught

Die eerste dagen van mei 1943 moet het een drukte van jewelste zijn geweest in Kamp Vught. Vrachtwagens reden af en aan. Vele honderden arrestanten uit het hele land werden afgeleverd: arrestanten die waren opgepakt bij ongeregeldheden, wegens verzet of geweldpleging, maar ook de voorzitters van zuivelfabrieken, bestuurders van vakverenigingen, de leiders van de jonge boerenstand. Het verblijf van zeker die laatste categorie was van korte duur: op 5 en 6 mei werden zij alweer heengezonden, de meeste anderen die in verband met de April-meistakingen waren gearresteerd verbleven bij wijze van straf enkele weken of maanden in Vught.

Maar zelfs voor degenen die maar een paar dagen in Vught gevangen hebben gezeten moet dit verblijf grote indruk hebben gemaakt. Peer Tilburgs uit Bergeijk herinnert het zich nog goed: We kwamen daar 's morgens binnen, ik denk om negen of tien uur. ’s Avonds om zes uur stonden we nog op dezelfde plaats, in een rij, in de houding. Niet van plaats geweest. Er zaten mannen boven en die deden allemaal met een mitrailleur over je kop heen om je bang te maken… Wij stonden er met honderden, van heel die dorpen uit de omtrek. Ik heb nog medelijden met die oude directeuren van andere fabrieken, van zeventig, tachtig jaar, en ouderen van de boerenbond, die stonden tussen ons in.

Aan het eind van de dag werden de gevangenen naar een barak gejaagd, waar ze zich uit moesten kleden en gevangeniskleren en klompen aan moesten trekken. Wie niet snel genoeg was kreeg een klap met een gummiknuppel. Na met drie man samengepropt in een smalle kribbe de nacht te hebben doorgebracht werden de gevangenen de volgende dag kaalgeschoren of kaalgeplukt. En dan weer urenlang op appèl. Ook ’s nachts was er geen rust, vertelt een gevangene uit Mill: Midden in de nacht kwam groot alarm. In het pikkedonker moesten we rondjes rennen in de barak, spitsroede lopen, er stonden wel vijftig bewakers, die ons sloegen waar ze ons raken konden.

Na een dag of drie was de ellende plotseling over: de jonge boeren, de mannen van de zuivelfabrieken, ze mochten op 5 en 6 mei alweer naar huis. Een ervaring rijker, getekend voor het leven? Wie zal het zeggen. Peer Tilburgs was in ieder geval behoorlijk geschrokken: als je in Vught geweest was, dan had je niet veel zin meer om te smokkelen. Dan wist je wat er te koop was.

Reünie in Mill

Dat ook een korte periode van ontberingen een band kan scheppen bleek al een paar weken later. Eind mei kwamen in Mill 31 jonge mannen bij elkaar, bij wie het hoofdhaar net weer een beetje zichtbaar werd op de begin die maand kaalgeknipte schedels. Allemaal Jonge Boeren uit het Land van Cuijk, allemaal in die hoedanigheid begin mei gearresteerd en geïnterneerd in Vught. Was het een weerzien van lotgenoten, of werd er meer besproken die dag? We weten het niet. Wat er in ieder geval wel over is gebleven van die dag is een groepsfoto, genomen in de boomgaard van Piet Schraven in Mill. En dat is al bijzonder genoeg, want van de April-Meistakingen van 1943 is nauwelijks beeldmateriaal bewaard gebleven.

Luister naar onze podcast Toen hoorde ik het salvo

Meer over de April-Meistakingen van 1943

Literatuur en bronnen

• BHIC 1487, Gemeentebestuur Geffen, 1940-1969, inv.nr. 8.A
• Joop Bakker, 'J.E.A. van de Poel en de april-meistakingen van 1943 in Breda', Jaarboek De Oranjeboom 56 (2003) 135-164
• Johan Biemans, Bergeijk in oorlogstijd 1939-1945 (Bergeijk 2015) 150-152
• Bressers, Theo, ‘Liempdse jonge boeren van bed gelicht’, Kekliemt.nl
• Mill van mobilisatie tot bevrijding, 1939-1945 (Mill en Grave 1990) 108
• Peter Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting (Amsterdam 2006) 475-499
• Gied Segers, Beelden uit de bezettingsjaren. Boxtel 1940-1944 (Hapert 1984) 49-51

Aanvulling van Rentia Krijnen-Hendrikx:

Mijn vader Toon Hendrikx uit Etten en Leur is met de melkstaking begin mei 1943, als boerenbestuurder, opgepakt en met nog enkele anderen oa Jan Boeren, naar Vught gebracht. Wij vonden een boekje waarin Toon Hendrikx achterin met potlood elke dag beschreef.

-   Bladzijde uit kopie geheim boekje van Toon Hendrikx. Gevangen gezet op 3 mei 1943.  Boekje :Vademecum voor katholieke mannen, kregen ze mee van de pastoor
- Vertaling door zus Joke Oomen-Hendrikx