Een toevalsvondst in het Nationaal Archief maakt het 17e-eeuwse beeld van het Moleneind te Etten compleet. In 1994 verscheen bij de heemkundekring van Etten-Leur een boekje ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan van de Bisschopsmolen die al die tijd al strategisch staat op, hoe kan het anders, het Moleneind.
Dat is het einde van wat nu de Bisschopsmolenstraat heet. De weg loopt overigens door en heet dan “Achter de molen” om (vroeger) als doorgaande weg te dienen van Etten naar Breda. Nu moet je een afslag en een rotonde nemen om diezelfde route over de Hilsebaan af te leggen.
De schrijvers van het jubileumboekje geven een mooi overzicht van de historie van deze molen, de bouw, het verval en de restauratie en ook over de molenaars en hun vak. Het jubileum en het grootste deel van hun verhaal koppelen zij aan het bouwjaar van de huidige stenen molen: 1744.
Vóór die tijd heeft er een standerdmolen gestaan, zo schrijven ze. Een rechthoekige, houten kast met een smalle voorgevel, zodat de wind weinig vat op de romp kreeg. Een houten bouw vraagt veel onderhoud en gaat niet lang mee. Het is dan ook zeker dat er meerdere molens hebben gestaan vanaf ca. 1300 tot 1744.
Al in 1633 zou de naam Bisschopsmolen gebezigd mogen worden, want vanaf toen was de bisschop van Antwerpen de eigenaar. In 1659 werd bij een taxatie aangegeven dat de molen dankzij de inspanningen van molenaar Geert Bastiaensen in goede staat was. Maar dat dit niet gold voor de rosmolen die bouwvallig was en “gans onbequam om mee te rossen”. Bij windstil weer kon er dus helemaal niet worden gemalen, ook niet met rossen (paarden).
Het aardige is nu dat er onlangs twee kaarten boven water zijn gekomen, die een heel mooi beeld geven van de situatie ter plekke in de 17de eeuw, dus vóórdat de stenen molen werd gebouwd. De kaarten zijn subliem gemaakt door de gezworen landmeters Christoffel Verhoff en Johan Wittebol. Beide kaarten zijn vlak na elkaar gemaakt in dezelfde tijd als bovengemelde taxatie.
We zien de bisschopswindmolen met links, dat is ten noorden ervan, de ronde rosmolen. Aan de overkant van de weg de mulderswoning waar toen dus molenaar Geert Bastiaensen heeft gewoond. De rechthoek rechts is het perceel waar het de landmeters feitelijk om te doen was. Zij moesten dit van de rentmeesters opmeten om de belastingaanslag vast te stellen voor Hendrick Geertsen. (De drie foto's hierboven zijn van de kaart van Wittebol, de twee hieronder van Verhoff).
Hendrick Geertsen was wagenmaker en had daar natuurlijk een prachtlocatie naast de molen, waar alle boeren met hun wagens langskwamen. Dank zij deze twee kaarten met bijschriften is het verhaal rondom de Bisschopsmolen van vóór het “stenen tijdperk” nu met fraaie beelden aangevuld. In 2019 bestaat de stenen molen 275 jaar.
(met dank aan Cor Kerstens)
Bronnen J. Nagelkerke en C. Besters, Praesim ut prosim : 250 jaar Bisschopsmolen. In: d’Hûskes nummer 25, 1994. Nationaal Archief, Verzameling Binnenlandse kaarten Hingman, Gewestelijke en polderkaarten etc. NoordBrabant; c. Baronie van Breda, inv.nr. 1650: Kaart van een perceel land onder den Molenberg te Etten van landmeter Johannes Wittebol, 1659. Inv.nr. 1651: Kaart van een perceel vroenten gelegen onder Etten aan het Moleneind door Christoffel Verhoff, 1658.
Dat is het einde van wat nu de Bisschopsmolenstraat heet. De weg loopt overigens door en heet dan “Achter de molen” om (vroeger) als doorgaande weg te dienen van Etten naar Breda. Nu moet je een afslag en een rotonde nemen om diezelfde route over de Hilsebaan af te leggen.
zo schrijven ze. Een rechthoekige, houten kast met een smalle voorgevel, zodat de wind weinig vat op de romp kreeg. Een houten bouw vraagt veel onderhoud en gaat niet lang mee. Het is dan ook zeker dat er meerdere molens hebben gestaan vanaf ca. 1300 tot 1744.
Het aardige is nu dat er onlangs twee kaarten boven water zijn gekomen, die een heel mooi beeld geven van de situatie ter plekke in de 17de eeuw, dus vóórdat de stenen molen werd gebouwd. De kaarten zijn subliem gemaakt door de gezworen landmeters Christoffel Verhoff en Johan Wittebol. Beide kaarten zijn vlak na elkaar gemaakt in dezelfde tijd als bovengemelde taxatie.
