Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Berkel, Enschot en Heukelom
Den 30sten Juli 1896 bezocht ik de Gemeente Berkel en Enschot. Omstreeks 3.45 uit Udenhout vertrokken, kwam ik te ongeveer 4.15 uur aan het gemeentehuis te Berkel. Een zeer talrijke eerewacht stond mij aan de grenzen van Udenhout en Berkel op te wachten, en draafde met mij mede. Voor het raadhuis te Berkel werden door enkele personen (mannen en vrouwen) eenige liederen te mijner eere gezongen. De ingang van het Raadhuis was, evenals de raadskamer, aardig versierd; even voor het Raadhuis was eene groote eerepoort opgericht.
Op het raadhuis vond ik den Burgemeester met de leden van den gemeenteraad; aangezien de burgemeester ook secretaris is, moest hij mij weldra in den steek laten om Klasens te gaan helpen. Ik bleef toen met de twee wethouders en vijf raadsleden zitten; allen eenvoudige boeren, met wie te praten nogal aardig was. Vermeldenswaardige bijzonderheden vernam ik niet van hen; zij klaagden natuurlijk allen, dat het den boerenstand zoo slecht ging, en dat zij moeite hadden het hoofd boven water te houden. Zij wilden geen belasting op het graan, maar meenden, dat inkomend recht op hoornen, huiden en vet den landbouwer zeer ten goede zou komen.
Op mijn audientie verscheen slechts een kastelein, die gaarne “vergunning” zou hebben, anders niemand. Na afloop van de audientie kwam mijn rijtuig weer voor, en vertrok ik, weer geëscorteerd door de eerewacht, naar Oisterwijk. Om mij feestelijk te ontvangen, had zich een feestcommissie gevormd; deze stond mij op de grens van Udenhout op te wachten, gezeten in eene mooie victoria, bespannen met twee paarden, toebehorende aan den Heer Swagemakers. In dat rijtuig deed mij het dagelijksch bestuur van Berkel uitgeleide tot Oisterwijk. Van de eerewacht waren er onderweg een paar van het paard gevallen, schijnbaar zonder zich te bezeren.
Blijkens het deswege door Klasens uitgebrachte verslag liet zoowel de administratie van den secretaris, als die van den ontvanger nogal te wensen over. Ik richtte te dier zake eene missive tot het gemeentebestuur.
Den 28 Mei 1900 kwam ik weer in deze gemeente, dienzelfden dag bezocht ik nog Oisterwijk en Udenhout; ik ontbeet en dineerde te Tilburg, hotel Hegenman. Op het gemeentehuis vond ik den burgemeester met zijn heelen raad. Aangezien Klasens weer beslag legde op den burgemeester, moest ik met den raad een paar uren praten. Ik vernam van hen, dat zij er tegen waren, dat er een tram zou gebouwd worden op den weg Oisterwijk -Enschot, omdat die weg maar acht meter breed is; de boeren brengen dagelijks hun vee gekoppeld naar de weide; de weg zou te smal blijken om ongelukken te voorkomen. Ik zeide hun natuurlijk, dat hun bezwaar erg overdreven was, en dat het elders toch ook wel ging. Vele boeren leveren hun melk aan Jurgens te Oss; Jurgens betaalt de vracht van de gevulde kannen, terwijl de vracht van de ledige kannen voor rekening komt van de leveranciers.
Men klaagde sterk over de stroopers uit Tilburg; met 5-7 man komt men uit Tilburg; snijdt uit de berkenboomen alle hout voor bezems en bederft op die manier alle bosschen. Die Tilburgsche stroopers nemen dikwijls leveranties aan van honderden guldens berken bezems voor de StaatsSpoor.
In Berkel is geen doctor gevestigd; de praktijk wordt waargenomen door Dr. Lobach uit Udenhout, en door Dr Van Heukelom uit Oisterwijk; deze laten zich betalen met f. 3 tot f. 6 per visite. Zieken, die in staat zijn zich te verplaatsen, gaan veelal naar Dr Kuyper te ’s Bosch; deze rekent slecht f. 1,- terwijl de trein 7 stuiver kost.
Men is zeer tevreden over de veldwachter Van Os. Op mijn audientie verscheen niemand dan de kastelein Bomberg; die wilde gaarne vergunning hebben. In tegenstelling met Udenhout is Berkel eene arme gemeente; er is geen meisjesschool van Zusters; de gemeente heeft twee openbare scholen, eene te Berkel en eene te Enschot. Tevens twee parochies; te Enschot is juist eene nieuwe kerk gebouwd. De boeren zijn, ook weer in tegenstelling met Udenhout, over het algemeen arm.
Omtrent de administratie ter secretarie valt op te merken, dat de notulen der vergaderingen van B. en W. niet geregeld werden gehouden. De administratie van den ontvanger was een beetje in de war, doordat het journaal alleen verzamelcijfers gaf van de verschillende maanden afzonderlijk: kasboek, grootboek en kas klopten samen niet. Ontvanger moet nog een hulpregister aanleggen voor ontvangsten van verkoopingen.
Den 23 Juni 1904 bezoek ik vanuit Tilburg de gemeente Berkel; denzelfden dag ging ik naar Udenhout en Goirle. Ik verleende audientie aan Pastoor Raaymaakers, pastoor te Berkel. Helmondenaar van geboorte (hij is een broeder van den gemeentelijke ontvanger aldaar) was hij lang kapelaan te Nijmegen. B. en W. deelden mede, dat de gemeente wel niet rijk was, maar dat het de laatste jaren de boeren bijzonder goed was gegaan; daardoor was er veel draagkracht gekomen. 15% gedwongen huwelijken.
Van de raadsleden woonden Van Rijswijk enClaessen op Enschot; Bergmans en Brekelmans op Heukelom; de rest in Berkel. Heukelom behoort parochiaal onder Oisterwijk. De veldwachter klaagt dat hij met zijn groote gezin niet kan rondkomen van f 300, + vrij wonen; zijne belangen bij B. en W. aanbevolen.
Armoede wordt niet geleden. De fabriek van Swagemakers (gelegen achter zijn buiten “Eikenbosch”) geeft veel werk, ook ’s winters bij vorst. Het volk staat daar onder strenge tucht: er mag niet gedronken, niet gevloekt, geen gemeene taal gesproken worden op straffe van onverbiddelijk te worden weggejaagd. Er wordt veel geld ingelegd op de Boerenleenbank (er staat ± f. 30.000); er wordt echter geen geld gevraagd, dat naam heeft.
Den 10 April 1907 kwam ik weer in Berkel, van het station Udenhout was ik eerst naar Udenhout gereden; daarna naar Berkel en eindelijk naar Oisterwijk. Van Udenhout keerde ik ’s avonds naar Den Bosch terug. Ik verleende audientie aan J. Vughs uit Enschot, die mij over eenen drankenwet-zaak kwam raadplegen.-
De nieuwe bepalingen omtrent het onderhoud der waterleidingen zijn voor Berkel zeer bezwaarlijk, omdat Tilburg het water zoo verontreinigt; men kan geen menschen krijgen, om de waterleidingen schoon te maken en het vuile bezinksel eruit te halen. De menschen zijn bang voor bloedvergiftiging, wanneer ze hier of daar een klein wondje hebben. Moraliteit van de bevolking blijft groot.
Men betreurt het, vroeger tegen de trams geageerd te hebben, vooral naar Den Bosch, met het oog op de Bossche markten. Jurgens te Oss krijgt helemaal geen melk meer uit Berkel; de boeren knoeiden, vulden de melkkannen niet helemaal, ofwel, zij deden er water bij. De fout was, dat er niemand in Berkel was, die daar voor Jurgens de melk ontving, en fraude tegenging.
Van Tilburgsche bezembinders heeft men veel minder last dan vroeger; men gelooft, dat zulks komt, doordat op de werkplaatsen van de Staats Spoor, waar vroeger al die berkenbezems gekocht werden, thans met ander materiaal geveegd wordt.
Er is nog geen dokter in de gemeente; dr Lobach uit Udenhout bedient Berkel, dr Verhoeven uit Oisterwijk bedient Enschot. Aan de Boerenleenbank wordt nog steeds weinig geld ter leen gevraagd; men heeft er op tegen, dat men steeds twee borgen moet medebrengen.
Burgemeester Brenders is lid van het Dagelijksch Bestuur van den Boerenbond; toen de provinciale wegbelasting daar behandeld werd, heeft hij die verdedigd tegenover pater Van den Elsen, die er tegen was. De secretaris van den Bond, Otten, zou daarover aardige bijzonderheden kunnen mededeelen.
Gemeente heeft de weg naar den halte Berkel verhard; met B. en W. daarnaar gaan kijken; de weg is gestraat met klinkers uit de fabriek van Swagemakers á f 13,- de duizend; het werk ziet er zeer goed uit. B. en W. lieten mij aan het station Berkel de beerput zien, welke de Boerenbond daar oprichtte; in 1906 werden er 119 wagens beer vanuit Amsterdam aangevoerd; de wagen kost f. 18,- + f 9,- aan vracht; de Boerenbond verkoopt de beer tegen f. 0,31 de H.L.,en verdient dus op iederen wagen f. 2,50 á f3,-. Daardoor kan men ± 40% afleggen op de stichtingskosten van de beerput.
Den 5 April 1911 bezocht ik Udenhout, Berkel en Oisterwijk; ik kwam per trein tot Udenhout, en nam daar ’s avonds ook weer de trein naar Den Bosch. Ik verleende audientie aan pastoor Raaymaakers, die niets bijzonders te vertellen had, en aan Keijzer, een volontair ter secretarie. De burgemeester vertelde mij allerlei bijzonderheden omtrent de moeilijkheden ten vorigen jare in het Trappisten Klooster; ter belooning van zijne goede zorgen had hij juist het kruis ‘pro ecclesia et pontifice’ gekregen, terwijl Van de Mortel te Tilburg daarom de Gregoriusorde kreeg.
Van hem vernam ik nog de oorzaak van de geldelijke moeilijkheden van het klooster: in de trappistenorde werd nl. opgenomen Gerard Richard Charles Marie van Oosthuysen, Baron van Rijckevorsel van Rijsenburg, zoon van Alphonse François Gisbert en van Cecilia Justina Parish. In het vooruitzicht van het fortuin, dat deze jonge man te wachten had, en dat aan de orde zou komen, werd het kolossale klooster gebouwd.
Het toeval wilde, dat die jonge man den 20 September 1892 kwam te overlijden; zijne moeder leefde toen nog; het fortuin was nog niet verstorven, en zoo ontging die rijke erfenis aan het klooster en kwam dit in financieele moeilijkheden, doordat men den bouw nog moest betalen en daarvoor geen geld had. Van toen af aan werd met kracht de bierbrouwerij geëxploiteerd, met vele dépots in Belgie enz; daardoor werden destijds tal van bierbrouwerijen in de provincie dood gemaakt, en kreeg men al die geschiedenissen van den abt, die in Belgie reisde om de depots te controleren enz.
De kleine waterleidingen worden vrijwillig door de boeren onderhouden voor de gemeente; de boeren doen dat, om geen hoogen hoofdelijke omslag te moeten betalen; de gemeente zorgt alleen voor de hoofdwaterleidingen; het onderhoud daarvan kost niet heel veel.
Er wordt in Berkel geen bijzonder onderwijs gegeven; in Berkel en in Eschot is eene openbare school. Burgemeester hoopt, dat de pastoors van de beide parochies zich zullen verstaan over de oprichting van één liefdehuis, halfweg Berkel-Enschot. Thans gaan ± 50 kinderen uit Berkel naar de bijzondere school te Udenhout.
Er is een Boerenleenbank, aangesloten bij de centrale bank te Eindhoven; er zal ± 26 mille gebracht zijn; er wordt haast geen geld gevraagd, omdat de menschen het niet nodig hebben. Steenfabriek van Swagemakers werkt des winters niet; daardoor zijn vele menschen, die er ’s zomers werken, ’s winters zonder werk. De Boerenbond werkt zeer nuttig; de beerput had in 1910 ± 170 wagens vloeimest van ± 100 H.L.ieder.
Er is pas een nieuwe kerk gebouwd; architect was Jan Stuijt; gebouw in Romaanse stijl; kostte in aanneming f 23.000. Vóór mijn vertrek uit de gemeente de kerk even bezichtigd; de pastoor kwam dadelijk, toen hij mij zag komen. Ter plaatse waar nu de kerk staat, was vroeger een St. Willebrorduskapel; men kan nagaan, dat die kapel er omstreeks 1200 was; in 1452 werd die kapel opnieuw gebouwd; de resten stonden er in 1854 nog.
In 1854 werd eene parochie Berkel opgericht, met Van Rijckevorsel als eerste pastoor; deze restaureerde de kapel en bouwde er een toren aan; omdat de kapel reeds in 1452 gewijd was, behoefde, bij de weder indienststelling in 1854, er geene nieuwe wijding plaats te hebben. Aan den toren van Van Rijckevorsel bouwde pastoor Raaymakers thans eene nieuwe ruime kerk. In die kerk staan twee merkwaardige oude beeldjes van 35 cm. hoogte, een van St. Willebrordus, en een van de H. Maagd.
Den 29 Mei 1916 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten Berkel en Oisterwijk. Er wordt voldoende gebouwd; eene woning staat ledig. Huur per week voor eene woning met 4 aren land f 1,-. Alleen bij zes woningen van Swagemakers is geen tuin of land.
Gemeente kan geen sintels krijgen voor wegen en fietspaden; S.S. heeft geen wagens beschikbaar. Waterleidingen zijn werkelijk goed in orde. De groote waterleidingen benevens die langs de wegen worden door gemeente geveegd; de anderen werden meestal door de gelanders in orde gehouden; zij hebben gaarne het strooisel.
Dr Verhoeven uit Oisterwijk is opgevolgd door Dr v.d. Heyden; deze heeft met Dr Lobach uit Udenhout de armenpraktijk. Zij werden door armenbestuur betaald op declaratie. In het belang van de hygiene heeft gezondheidscommissie heel wat waterputten met slecht drinkwater doen opruimen, en vervangen door putten met goed drinkwater.
Bierbrouwerij De Schaapskooi werkt bijzonder druk. Als de Trappisten door de schuld (8 ton) heen zijn, heffen zij de brouwerij op. Het gaat hun thans heel goed; de schulden in Tilburg (Eras f.60.000, Houben f.12.000, enz) zijn afbetaald.
Steenfabriek van Swagemakers maakt 6 à 7 millioen steenen. Werkt ook ’s winters; heeft 10 Belgische vluchtelingen aan het werk; er is gebrek aan arbeidskrachten in de gemeente. Van tram Tilburg-’s Bosch (plan Vürtheim-Canters) komt niets. Burgemeester heeft in hoge mate aan galsteen geleden. In den laatsten tijd gaat het beter, doordat hij een geheim middel gebruikt. Het is voor Berkel te hopen, dat hij nog lang zijne functie zal kunnen blijven vervullen; hij is een goed burgemeester.
Den 27 Augustus 1919 kwam ik weer in Berkel. De Raadsverkiezingen 1919 brachten 3 nieuwe Raadsleden, onder wie een arbeider; en 1 anderen wethouder. Het gehucht Heukelum, waarvoor steeds 1 lid van den raad werd gekozen, heeft thans geen eigen vertegenwoordiger meer; Berkel heeft 4, Enschot 3 raadsleden. In de vergaderingen van den raad gaat het bijzonder goed. Er staan in de gemeente nog een paar woningen ledig; dus geen woningnood.
Men wil gaarne als gemeente zelfstandig blijven; de financiën laten dat ook nog wel toe. Zou het niet meer gaan, dan ware eene vereniging met Udenhout aangewezen. De bierbrouwerij der Trappisten werkt bijzonder druk; gedeeltelijk met leekenpersoneel. In goede jaren houden ze 40 à 50 mille over. Het zal echter lang duren, vóór de schuld van 8 ton gedelgd is.
De steenfabriek van Swagemakers werkt druk; het is geen seizoenbedrijf. Groote bezwaren tegen de irrigatieplannen van Tilburg; men hoopt hartelijk dat daar niets van komt. Bij oefeningen der brandweer worden de spuitgasten gesalarieerd. Als er brand is, moet iedereen kosteloos werken. Geen armoede; geen subsidie burgerlijk armbestuur.
Pastoor wil een liefdehuis bouwen te Berkel; kan geen zusters krijgen. Is in onderhandeling met Fransche Zusters, Orde van St François à Paul. Aanvankelijk kan deze orde alleen verpleegzusters beschikbaar stellen; over een jaar of vier waarschijnlijk ook zusters, die onderwijs mogen geven. Als die zusters werkelijk komen, dan kan haar de Wijkverpleging worden toevertrouwd; dat zou voor Berkel eene groote aanwinst zijn.
Het gaat den boeren vrij goed; in den hoofdelijken omslag worden ze aangeslagen van f 1.200 tot f 2.600. Het aantal koeien neemt vrij sterk toe. Geen stoomzuivelfabriek; Enschot levert consumptiemelk aan Tilburg. Berkel brengt de melk naar de stoomzuivelfabriek te Udenhout; Heukelum naar die te Oisterwijk. Aan Wilhelminakanaal heeft men niets. Elektriciteit durft men niet te nemen; die komt te duur.
Den elfden Juni 1924 kwam ik weer in Berkel. Gelukkig is hier geen woningnood. Twee houten noodwoningen werden gebouwd, geheel volgens eischen van de Gezondheids Commissie. De Raad bestaat thans uit 4 landbouwers, een schoenmaker, een baas van de steenfabriek, en den plaatsvervangend haltechef. Vier leden wonen in Berkel, 2 in Enschot en één in Heukelum. Partijschappen bestaan in Berkel gelukkig niet.
Bij mijn bezoek aan Oisterwijk op 10 Juni ll verscheen een Commissie uit Heukelum, die namens de ingezetenen kwam vragen om afscheiding van Berkel; zij wenschte, dat Heukelum bij Oisterwijk zou gevoegd worden. De grenslijn zou dan langs den Rijksweg moeten loopen. Zij wilden bij Oisterwijk gevoegd worden, omdat ze kerkelijk ook tot die gemeente behooren; daar moeten hunne kinderen de school bezoeken, daar staat hunne stoomzuivelfabriek, daar worden ze begraven. Ze komen geregeld in Oisterwijk; in Berkel komen ze nooit.
Ik bracht dit verzoek bij B. en W. ter sprake; deze erkenden de juistheid van de motieven, maar voelden niets voor eene afscheiding van Heukelum, dat altijd bij Berkel gehoord had. Werd het afgescheiden, dan zou Berkel waarschijnlijk als gemeente niet kunnen blijven bestaan; Berkel zou dan bij Udenhout moeten gevoegd worden, en Enschot bij Tilburg.
B. en W. dachten, dat de drang van Heukelum uitging van de geestelijkheid in Oisterwijk, die eene versterking van het boerenelement zou willen tegenover de sterke toename van de fabrieksarbeiders. De belastingen zijn vrij hoog: 5 à 6% hoofdelijke omslag.
De vleeschkeuring voldoet vrij goed. Alleen zou men voor uit nood geslacht vee eene regeling willen als in Breda: het cadaver moet per lastautonaar Tilburg gebracht, daar gekeurd, en in geval van goedkeuring uitgepond. Het electriciteitsbedrijf gaat vrij goed en baart geen groote zorg meer; in het eerste bedrijfsjaar – van 13 maanden - gaf het een nadeelig saldo van f. 29. In Enschot doet het Tilburgsche vuile water nogal veel schade. Mr Holleman trachtte daar de boeren te bewegen om acties tot schadevergoeding tegen Tilburg te beginnen, en vroeg van iederen boer een voorschot van f. 70. Burgemeester Brenders was ook in die vergadering, en ontraadde op het voorstel van Holleman in te gaan. Er kwam toen niets van de zaak.
Op den legger der wegen en voetpaden komt geen enkel voetpad voor. Door eene verkeerde interpretatie van de betrekkelijke voorschriften, meende men, dat de voetpaden niet op den legger tehuis behoorden. De schuld van de Trappisten zou thans tot op f. 30.000 na zijn aangezuiverd. Ze zullen ook later hier moeten blijven brouwen; ze kunnen anders niet leven.
In het liefdehuis van den Pastoor kwamen eerst drie Fransche Zusters; ze vingen en grepen wat ze krijgen konden, en stuurden alles naar haar moederhuis. Ze waren voor Berkel ongeschikt. Ze werden vervangen door 5 zusters van de Orde te Moerdijk, deze zijn zeer geschikt; ze houden bewaarschool, naai- en breischool en verplegen ouden van dagen, bovendien gaat de moeder-overste als wijkverpleegster rond.
De Boerenleenbank gaat nu weer vrij goed. Na de val van de Hanzebank wantrouwden de boeren de zaak en haalden 40 % van hunne inlagen terug; thans is het meeste geld weer terug gebracht. Van Mensvoort, hoofd der school heeft landbouwakte, hij geeft voortdurend cursussen in bemestingsleer, bedrijfsleer, enz. enz.
De rooms-katholieke kerk van Enschot (foto: 
Op 2 juni 1881 werd de spoorlijn Tilburg-Den Bosch feestelijk geopend en kreeg Udenhout een eigen station (foto: 
Abdij van Onze Lieve Vrouw van Koningshoeven, Trappistenklooster, 1916 (foto: 
Leerlingen van de openbare school in Berkel, 1910 (foto: 
Achter het café van de gezusters Hoppenbrouwers in de 
De Heer Brenders, Burgemeester van Berkel (1881-1929) (foto: 
Deelnemers aan een melkcursus in Berkel-Enschot omstreeks 1930, gegeven door Van Mensvoort (foto: 
