Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Bokhoven
Den 25sten. Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente; ik reed van ’s Bosch over Engelen naar Bokhoven; vandaar naar de Haarsteeg, vervolgens naar Herpt, waarna ik via Haarsteeg en Vlijmen naar ’s Bosch terugkeerde. Op de grenzen van Engelen en Bokhoven vond ik de stafmuziek van het 2de regiment uit ’s Bosch; het hoofd der school hield een langen speech; waarna met behulp der schoolkinderen een stoet werd geformeerd en naar het gemeentehuis werd getrokken.
Op mijne audientie verscheen de pastoor, een asthmalijder, nog even in staat het kleine (er woont aldaar geen enkele protestant) Bokhoven te bedienen, en het hoofd der school Hurmans. Gezegde Hurmans heeft den naam van een uitstekend onderwijzer te zijn; ik bezocht zijn school en hoorde met het meeste genoegen zijn onderwijs aan. Hij was een jaar of 15 hoofd der school te Gemonde, en is nu sinds 17 jaren te Bokhoven werkzaam. Hij heeft helaas één zeer groot gebrek, n.l. dat hij, als hij tractement gebeurd heeft, de verzoeking niet kan weerstaan om te veel te drinken. Ik meen, dat hij deswege al eens geschorst is als hoofd der school.
Geheel Bokhoven behoort aan den Graaf de Mirepoix te Parijs; rentmeester was eertijds Mr. Jan Verheijen; nu, naar ik meen, diens zoon Henri. Sinds 1885 kwam de eigenaar niet meer in het land. Het oude kasteel is afgebroken; de tuinmuren en de gracht bestaan nog; in de voormalige portierswoning woont nu de veldwachter.
De gemeente Bokhoven bezit ± 25 H.A. goed land, hetwelk als hooiland aan den meestbiedende verpacht wordt. Hetzelfde doet de Heer van Bokhoven ook. Dientengevolge verkeert de bevolking in zeer armoedigen toestand, daar zij alleen hooi kan pachten, wanneer ze daarvoor meer geld wil geven dan de landbouwers uit de zandstreken, die aan de Maas hooi komen pachten. De bewoners van Bokhoven moeten dientengevolge altijd te duur pachten. De meeste Bokhovenaren hebben een huisje en een stukje bouwland in eigendom (gewoonlijk zwaar belast). Doordat het Maaswater in het voorjaar laat afloopt, duurt het lang, eer zij hun land kunnen bewerken. Hun land blijft lang koud, zuur en wreed. Dientengevolge kunnen ze niet zulke goede vruchten telen als anderen, en verlangen zij hard, dat de Maasmond open gaat, omdat daardoor het peil op de Maas zal verlagen en hun land dientengevolge van betere conditie zal worden.
De burgemeester van Bokhoven maakte mij excuses dat hij geen eerewacht kon zenden; er waren in heel Bokhoven slechts 2 paarden, en de eigenaars dier paarden konden het niet wachten!
Den 18 April 1903 kwam ik weer in Bokhoven. Van Den Bosch uit reed ik er in 45 minuten heen, achter langs het station naar Engelen, en dan Bokhoven. Ik kwam er een kwartier te vroeg, en vond daardoor het raadhuis gesloten. In een oogwenk waren echter de burgemeester met zijne wethouders present. De bevolking gaat langzaam achteruit; als een pr gezinnen met kinderen zich verplaatsen, dan geeft dat dadelijk al een heel verschil op de 220 zielen! Soms komt er in geen drie jaren een huwelijk voor!
Er zijn geen partijen in de gemeente; bij vacaturen in den Raad behoefde er niet gestemd te worden. Het archief van de gemeente beteekent niet veel; omstreeks 1835 is alles verbrand; behalve een oud doopregister (waarin vele onwettige geboorten voorkwamen!) was er geen enkel oud stuk.
De gemeente heeft voor een pr jaren nog een stuk grond bijgekocht, voor f. 1.600. Men hoopt het volgend jaar het laatste gedeelte van de deswege gemaakte schuld af te lossen. Het land van de gemeente is uitstekend land; er worden geen kosten gespaard om het goed te onderhouden. Het ligt in 2 klampen: een stuk, ± 15 H.A. ligt kort bij Bokhoven; het andere stuk is laag en ligt veel verder van de gemeente af. Al het land wordt éénmaal gehooid; het verst afgelegen land ook nog een tweede keer; het land daarentegen, dat dichter bij Bokhoven ligt, wordt nu eens gehooid voor de tweede snede, en dan weer eens als naweide verpacht. Men handelt dienaangaande in overleg met den rentmeester van den Hertog de Mirepoix: als deze hooit, dan weidt de gemeente na, en omgekeerd; men handelt zoo, dat de inwoners van Bokhoven steeds eene naweide krijgen.
Het onderhoud der harde wegen is geheel ten laste van den polder van Bokhoven, met uitzondering van een heel klein stukje, dat door de gemeente beklinkerd is, omdat het raadhuis daar aan ligt, en omdat daar enkele woningen staan; dat stukje weg loopt als harde weg verderop dood. Geneeskundige hulp wordt verleend door een doctor uit Hedel; die doctor moet nog al eens erg brommen, als hij gehaald wordt, omdat hij dan de Maas over moet. Hij wordt betaald per visite door het Roomsche armbestuur (± f. 150 per jaar); de gemeente zal hem voor alles en alles (vaccinatie, doodschouw enz.) ± f. 50 per jaar betalen.
De veldwachter is een oude politieagent uit Den Bosch; hij is nu een jaar of acht in Bokhoven; men is erg met hem ingenomen. Hij krijgt f. 250 van de gemeente, en f. 150 van den Heer van Bokhoven; hij woont gratis in de oude portierswoning van het kasteel; heeft een stuk land van dien heer, tot eigen gerief, en krijgt, eindelijk, om het andere jaar nog f. 30 voor kleeding, ook al van den Heer van Bokhoven. Bijbaantjes heeft hij niet.
Er is in Bokhoven geen liefdehuis; de meisjes gaan naar de openbare school; het schoolhoofd Hurkmans is in 1902 gestorven; men is over zijn opvolger zeer tevreden. Schoolverzuim komt bijna niet voor. De arbeidende klasse heeft het in Bokhoven niet erg; die kan er goed komen. Minder is dat het geval met de kleine boertjes, de menschen met 1 en 2 koeien, die zitten er dikwijls hard voor, en zijn dan te eergierig, om hulp te vragen.
De oudste wethouder – Van Mill – is ambtenaar van den burgerlijken stand, en houdt zelf de registers bij. De burgemeester is voor korten tijd gehuwd met eene zuster van den oudsten wethouder, Van Mill; deze laatste zal dus, als zijn tijd om is, als zoodanig moeten aftreden. De ontvanger - Van der Leeden – is een ziekelijke man; hij gaf, zoo hij zeide, meermalen bloed op. Hij had zijne zaken goed in orde.
Ik vernam, dat er nog dezelfde pastoor was als in 1898; die ziekelijke witheer uit Heeswijk; verleden jaar had hij heel geen dienst kunnen doen; nu ging het weer zoo wat; krakende wagens loopen het langst! Men vertelde mij, dat de pastoor een zeer mooi oud archief heeft; vooral registers van doopen, huwelijken en overlijden, niet alleen voor Bokhoven, maar voor plaatsen van zeer verre over de Maas (Bommel enz.) omdat vóór 1795 de Katholieken van zeer verre naar Bokhoven kwamen voor hunne kerkelijke zaken.
Toen ik vernam, dat er in de kerk een oud mooi monument moest zijn van de Heeren van Bokhoven, ging ik daar naar kijken; ik vond daar een goed geconserveerd monument ter herinnering aan den graaf Engelbert van Ymmerselle, graaf van Bokhoven enz, en aan diens huisvrouw Helena de Montmorency, overleden resp. in 1653 en 1648. Volgens Schutjes III bl. 298 is het monument vervaardigd door Artus Quellin, neef van den grooten Antwerpschen schilder Erasmus Quellin.
Het monument stelt eene groote tombe voor, gedragen door een leeuw en een arend; bovenop liggen in marmer de Graaf en de gravin afgebeeld. Aan de zijkant is een zeer mooie engelenfiguur met dubbele vleugels. In de eerste jaargang van de Noord Brabantsche almanak, in 1843 te ’s Bosch verschenen bij P.R.D. Muller komt (bl. 85-105) een opstel voor van H.B. Martini van Geffen, over het Graafschap Bokhoven; dat boekje kreeg ik van den wethouder Van Mill ter leen; ik zond het hem den 27 April 1903 onder dankzegging terug (en adresseerde het abusievelijk aan Van Roosmalen; deze stelde het weer aan Van Mill ter hand.
Den 16 Mei 1906 kwam ik weer in Bokhoven; ik reed er vanuit Den Bosch heen; dienzelfden dag bezocht ik nog Hedikhuizen en Herpt. De wethouder Van Mill trad in September 1903 bij de periodieke raadsverkiezing als raadslid af, omdat hij, door het huwelijk van den burgemeester met zijn zuster, des burgemeesters zwager was geworden.
Sinds de opening van den Maasmond komen de hooge uiterwaarden niet meer onder water; Henri Verheyen liet reeds 5 H.A. weiland in bouwland omleggen. Als dat nog wat meer gebeurt, zullen de economische verhoudingen in Bokhoven zeker veel verbeteren: er komt dan wat meer werk voor de arbeidende klasse. Men prees zeer de werking van den Maasmond; men had in den afgeloopen winter geen last van het water gehad; zonder den nieuwen Maasmond zou het water over den dijk hebben geloopen. De hooge hooilanden van Bokhoven mogen dus in waarde zijn achteruit gegaan, de bewoners van Bokhoven hebben niets dan lof over de opening van de nieuwe rivier.
Eerste qualiteit hooiland levert bij 1ste snede ± 10.000 pond hooi à f. 12 de H.A.; bij tweede snede 6.000 pond à f. 6. Wordt de toemaat geweid, dan kan dat ± f. 15.- de H.A. opleveren. Het schoolhuis is te klein; B. en W. willen het raadhuis (raadkamer + secretarie) aan het schoolhuis aantrekken; zij willen dan een ledig staand huis met ± 23 aren grond koopen, het huis afbreken en een nieuw raadhuis bouwen; ik ging met de Heeren alles bekijken, en vond hun plan eene kolossale verbetering van den bestaanden toestand. Men meende met een groote f. 5.000 klaar te komen. Doordat de burgemeester daar vlak bij woont, kwam ik even in zijne woning, en maakte ik met diens echtgenoote kennis. Er schijnt nog al oppositie te zijn tegen het gemeentebestuur; bij raadsverkiezing is er vrij geregeld stemming.
De doctor uit Hedel is gemeentedoctor; hij schijnt erg ruw te zijn; men klaagde erover, dat hij altijd zoo mopperde. Wethouder Van Cromvoirt is doof; men kan met hem haast niet praten.
 Het burgemeestershuis en raadhuis te Bokhoven (Beeldcollectie Abdij van Berne) |
Den 22 April 1910 kwam ik weer in Bokhoven; ik was tevoren in Empel geweest, en ging later nog naar Engelen. Ik werd door B. en W. ontvangen op het nieuwe, in 1908 in gebruik genomen Raadhuis. Het ziet er zeer goed uit; raadkamer, secretarie en nog twee kamers. Boven eene zeer ruime, met planken beschoten zolder. Er is volop gezorgd voor kasten tegen binnenmuren, zoodat er volop berging is voor alles, wat op archief enz. gelijkt. Als de burgemeester-secretaris nu maar zorgt, dat alles goed geordend wordt, en vooral ook, dat het archief stofvrij bewaard wordt!! Oud archief is er niet; in 1838 is het oude raadhuis afgebrand, en werd het oud archief totaal vernietigd.
Gestemd wordt er niet bij gemeenteraadsverkiezingen; men is het in Bokhoven samen goed eens. Bokhoven heeft zeer belangrijke gemeentelijke bezittingen; voor zoover men kan nagaan grootendeels verkregen door aankoop; ook tijdens den tegenwoordigen burgemeester werden er nog gronden bijgekocht. Burgemeester heeft mij beloofd een gedetaileerden staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen te zullen aanleggen, met eene kaart. Bokhoven heeft een haven, waarvan echter weinig gebruik gemaakt wordt, ’s winters liggen er wel eens een pr schepen.
Dr. H. Reydt uit Hedel is gemeentedoctor; hij is soms wel erg lastig en bromt soms vreeselijk, als men hem komt halen, maar hij schijnt een goed, bekwaam doctor te zijn, zoodat men hem ten slotte toch zeer prees. Er zijn hier nogal eenige mandenmakers, die voor rekening van een patroon aan de Haarsteeg – Van Halderen genaamd – werken. Die menschen hebben het vrij goed. De behoeftige klasse in Bokhoven zijn de kleine boertjes, menschen met 1 en 2 koeien; dat zijn arme tobbers; ze zitten er hard voor. In den laatsten tijd gaat het dezen menschen wat beter, doordat, ná de opening van den Maasmond, er 13 H.A. weiland is omgelegd in bouwland, en doordat er een roomboterfabriekje is gekomen.
Men is zeer dankbaar voor den Maasmond; in den afgeloopen winter is er bij niemand het water in huis geweest; zonder den Maasmond zou men over de straten hebben moeten schipperen. De 13 H.A. bouwland gingen heelemaal onder water; daarvan was 2 à 3 H.A. met winterkoren bezet, kleine perceeltjes, van allerlei kleine menschen; eene schadepost van f. 200. Andere schade werd niet geleden. Het weiland kwam diep onder water, en profiteerde van het vruchtbaar makende slib.
Het terrein, waar het nieuwe Raadhuis staat kostte aan gemeente ± f. 700; de bouw vorderde ± f. 4.500. Bij mijn vertrek ging ik de vrouw van den burgemeester even goeden dag zeggen; zij was pas hersteld van eene zware bevalling bij de Duitsche Zusters te ’s Bosch, alwaar ze, buiten kennis, heen gebracht was; het kind stierf, maar de moeder bracht er gelukkig het leven af. De menschen hebben twee kinderen, meisjes van 8 en 12 jr. Wethouder Geerts is scheepsmaker; hij vertelde mij dat de groote eikenhouten sluisdeuren van de schutsluis aan den Henriettewaard, eerst in 1898 ingehangen, thans reeds totaal versleten zijn en binnen drie jaren algeheele vernieuwing behoeven.
Den 14 Juli 1913 kwam ik weer in Bokhoven, later ging ik nog naar Hedikhuizen (Haarsteeg). Er was niemand voor audientie, zoodat ik voor het geheele bezoek op B. en W. was aangewezen, met wie nogal te praten viel. Het werk ter secretarie was ditmaal goed in orde; blijkbaar door de goede zorg van een volontair, een neef van den burgemeester, die geregeld de secretarie werkzaamheden bij houdt. Alleen zijn er nog niet genoeg doozen; ik vertrouw, dat die nu wel zullen worden aangeschaft.
75% der bevolking woont in eigen woningen; 60% der bevolking zijn kleine boertjes met 3 à 4 koeien; de arbeiders, 40%, houden geiten of schapen; van hen zullen er ± 15 mandenmaker zijn, en daarmede een behoorlijk bestaan verdienen. Vele boeren uit Haaren, Helvoirt en Udenhout hebben eigen hooiland onder Bokhoven; ieder ± een Hectare.
Partijschappen zijn er niet meer; de in 1915 aftredende raadsleden werden bij enkele candidaatstelling weder verkozen verklaard. Er is eene kaart gemaakt van de gemeentelijke bezittingen; ik heb geraden die te laten encadreeren en in de Raadszaal op te hangen. De omschrijving der exploitatie der bezittingen liet nog al te wenschen over. Gemeente heeft een los- en laadplaats aan de rivier; het gebruik daarvan is vrij. De haven verdient dien naam niet meer; ligt ’s zomers droog; ’s winters, bij hoog water, ligt er wel eens een schip.
Herhalingsonderwijs wordt ook aan meisjes gegeven: ’s Woensdags en ’s Zaterdags van 3 tot 5. Kleine roomboterfabriek; handkracht; ± 60 koeien. Even boven Bokhoven zal eene inlaatsluis gemaakt worden tot irrigatie van den polder. Men is overeengekomen, dat die sluis na 15 Maart niet meer geopend mag zijn om water in te laten. B. en W. zijn met die overeenkomst zeer ingenomen, omdat zulks gunstig is voor het bouwland; in het geheel zal er thans ± 35 H.A. bouwland zijn; voor de economische verhoudingen in Bokhoven is dat zeer gelukkig.
Den 2 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten Bokhoven, Hedikhuizen en Den Dungen. Het gaat gelukkig goed met burgemeester Willemse; in hem schijnt eene goede keuze gedaan. Er is nog geen staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen; de burgemeester had het tot nu toe te druk; de heele distributie kwam ook voor zijne rekening; hij zal er nu echter voor zorgen.
Er is nog geen inlaatsluis gebouwd om bevloeiingswater in te laten; eigenlijk verlangt men ook niet hard naar al dat water. Wanneer het slechts bevloeiing van eenige dagen was, dan stond de zaak anders; maar nu staat het land soms 6-7 weken onder water, en dat is beslist verkeerd; de grond gaat daardoor in waarde achteruit.
Het salaris van den veldwachter is te klein: f. 500 + vrije woning en tuin. Men voelt niet veel voor verbetering, omdat men niet van hem houdt: men vertrouwt hem niet. Hoofd der school heeft landbouwakte; toch geen landbouwonderwijs. Herhalingsonderwijs zal in 1919/20 weer gegeven worden; het onderwijs was gestaakt wegens gebrek aan licht. De distributie is tot nu toe goed geloopen; kostte in het geheel ± f. 1.000,- aan gemeente.
Pastoor Van Heijst, 1890-1913, foto gemaakt in 1910 (
Graftombe van graaf Engelbert van Immerzeele en gravin Helena de Montmorency, 1934 (
Links burgemeester Willemse, rechts pastoor Breugelmans, 1941 (
