Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Borkel en Schaft
Den 4den Augustus 1899 bezocht ik voor de tweede maal deze gemeente; mijn 1ste bezoek had ik den 17den Augustus 1895 gebracht. Met een rijtuig van Jonkhans uit Eindhoven reed ik van het station Valkenswaard naar Borkel, vandaar over den zandweg langs “Heuvel” over de Beekbrug (= brug over de Beekloop) naar Bergeijk, alwaar ik in de herberg van de kinderen Lommelaars van te voren een ontbijt besteld had; vervolgens nam ik weer den zandweg van Bergeyk naar Eersel; vandaar keerde ik over Steensel, Veldhoven en Gestel naar Eindhoven terug.
Op het nieuw gebouwde raadhuis vond ik B. en W. met den secretaris Baken (den burgemeester van Westerhoven). Na het Raadhuis in oogenschouw te hebben genomen, na eenige korte aanwijzingen te hebben gegeven omtrent de wijze, op welke de nieuwe boekenkasten het gemakkelijkst worden ingericht (nl. met verstelbare losse planken, aan welke flanel of iets van dien aard moet gespijkerd, om het instuiven te beletten), na een moedertje te woord te hebben gestaan, dat vrijstelling van militiedienst van haren knecht kwam vragen, ging ik met B. en W. de vloeiweiden in oogenschouw nemen, welke zij in het Peeven hebben aangelegd.
Ook hier is weer de burgemeester van Westerhoven, Baken, de wegwijzer en de wegbereider geweest. Na zijn eigen weiden te hebben aangelegd en in orde gebracht, na alzoo practisch bewezen te hebben, dat vloeiweiden aangelegd kunnen worden, dat zij een zegen zijn voor de gemeente, na deskundig werkvolk te hebben gevormd, stond hij zijn werkvolk af aan den burgemeester van Borkel.
Te Borkel liggen op dit moment 8 H.A. vloeiweide, die zeer goed zijn, en zeer veel aan de gemeente opbrengen; de Heide Maatschappij had juist een groot plan uitgewerkt, om de vloeiweiden belangrijk uit te breiden; Borkel wil gaarne die nieuwe weiden aanleggen, al kost dat ook f. 300,- de H.A.; maar er was geen volk te krijgen, dat wilde komen werken; alles wat valiede is, gaat werken op de fabrieken te Budel, of te Neerpelt. De burgemeester had slechts één arbeider kunnen krijgen.
Water om ’s zomers te vloeien, om althans ’s zomers de slooten vol water te kunnen zetten, om het uitdrogen der vloeiweiden tegen te gaan, is er niet. De burgemeester zou deswege een stuw in den Dommel willen plaatsen; ik heb hem opgemerkt, dat als de gemeente geen eigenaar was van de gronden, welke ten gevolge van die stuw waterbezwaar zouden ondervinden, hij met het plaatsen daarvan wel voorzichtig mocht zijn.
 Burgemeester Van Hout, 1875-1910 (foto: J.A. Baken, bron: RHCe) |
De burgemeester Van Hout kocht het oude Raadhuis; hij ging daar wonen na het verbouwd te hebben; hij is een geschikte man, en schijnt er goed bij te zitten. Een ongeluk voor de gemeente Borkel is, dat de beide eenige kinderen van den burgemeester gehuwd zijn met de twee rijkste burgers van Borkel; deze hebben bovendien nog veel te wachten van eene oude tante te Bakel; ze zijn allen zuinig, bij het gierige af; daardoor accresceeren hunne vermogens sterk, zeer ten nadeele van de andere boeren van Borkel; behalve hun eigen plaatsen zijn ze eigenaars van zeven boerderijen in Borkel, en hebben nog bovendien op meerdere plaatsen geld geschoten. Daardoor oefenen zij een ongewenschten zwaren druk uit op vele inwoners van Borkel, een druk, die met den dag zwaarder wordt.
Een van de twee dochters van den burgemeester is gehuwd met een zoogenaamden teut, een man, die jonge paarden en varkens besnijdt; de vader van dien man heeft zich eertijds als “teut” een uitgebreide clientèle in Holland verworven; hij maakte fortuin, en leeft nu kalm in Borkel; zijn beroep leerde hij aan zijne twee zoons, waarvan er één nog in Borkel woont, gehuwd met de dochter van den burgemeester. De andere burgemeestersdochter woont in haars vaders boerderij, tusschen het vroegere en het tegenwoordige raadhuis. Haar man is boer; hij doet er niets bij, en heeft den naam van zeer rijk te zijn.
Den 1 Juni 1903 kwam ik weer in Borkel; vanuit Eindhoven reed ik daarheen; ik bezocht dien dag nog Dommelen en Aalst. Ik ontbeet in Valkenswaard bij Bots; deze is bezig een nieuwerwetsch hotel te bouwen. B. en W. prijzen de zedelijkheid van de bevolking: onwettige geboorten, gedwongen huwelijken komen hoogste zelden voor; wegens overtreding politieuur worden jaarlijks een pr processen-verbaal opgemaakt; voor openbare dronkenschap zoo goed als niet.
De heele gemeente is Roomsch; van de 535 zielen wonen er 250 in Borkel en 200 in Schaft. Gewoonlijk rommelt het nogal niet erg bij gemeenteraadsverkiezingen; de candidaten worden meestal zonder stemming gekozen. Nu zal dat niet zoo goed afloopen; Schaft had tot nu toe twee raadsleden, van wie één wethouder; deze laatste (Hertogs) is overleden; men wil nu aan Schaft een lid afnemen; er werd ook iemand van buiten dat gehucht candidaat gesteld; vandaar de stemming.
De gemeente heeft vele eigendommen; daarvan 3 H.A. hakhout, 15 H.A. dennenbosch; ± 50 H.A. uitgeturfde broekgronden; en ± 12 H.A. weterweide. Van deze laatste bracht de eerste snede van de laatstelijk aangelegde 3 H.A. dit jaar voor het eerst wat op, nl f. 50; men meent, dat die opbrengst een volgend jaar tot f. 150 kan stijgen. Volgens B. en W. is er nu voorloopig voldoende vloeiweide aangelegd, en wil men den aanleg voorloopig staken; ik heb den Heeren zulks ontraden, omdat er nog behoefte aan goed hooi was bij de boeren; zoo lang de gemeente niet met verlies werkt ligt het, naar het mij voorkomt, op den weg der gemeente, om te trachten aan de behoefte van de ingezetenen te gemoet te komen.
De jacht van de gemeente (vooral snippen, eenden en patrijzen) is verhuurd voor f. 450; daarvan krijgt de gemeente f. 250, terwijl de rest voor de boeren is, bundersgewijze verdeeld. De huurder van de jacht Bn Calwaert uit Luik geeft f. 125 aan den veldwachter, voor toezicht in het jachtveld.
Het lijkenhuisje op de openbare begraafplaats (kort aan den steenweg, voor men te Borkel komt) verkeert in meer dan deplorabelen toestand; B. en W. hebben mij toegezegd het weer in orde te zullen maken. Dr Dagevos uit Valkenswaard (Roomsch geworden om juffrouw Eycken uit Geldrop te kunnen trouwen) is gemeentedoctor, hij wordt alleen betaald voor vaccinatie en doodschouw; het kwam nog niet voor, dat zijn hulp werd ingeroepen door een arme; c.q. zou de burgemeester dan een bon moeten geven voor kostelooze behandeling.
Geen verbalen voor schoolverzuim; in afgeloopen winter werd herhalingsonderwijs con amore door 14 jongens gevolgd. Veel volk uit Schaft werkt te Achel aan de Kluis; men verdient daar f. 1,- per dag. De Paters verdeelen dagelijks de resten van hun middagmaal aan wie het hebben wil; dat fokt armen; die gewoon is bedeeld te worden blijft niet weg, wanneer hij de bedeeling niet meer behoeft! Als de menschen maar ergens in de buurt eene woning kunnen krijgen, dan trouwen ze, en gaan ’s middags bij de Paters eten halen.
De weg Borkel-Schaft-Achel werd in 1891 als een internationale weg door Provincie en Rijk gebouwd. Men klaagt zeer over de slechte keien; gemeente zal op den duur groote onderhoudskosten krijgen. Men kocht al eens wat uitkomende slechte keien uit den Rijksweg Valkenswaard-grens, en straatte daarmede een stuk nieuw op; verder deed men tot nu toe de herstellingen uit de 10.000 keien, welke de aannemer van den weg nog in 1891 overcompleet moest leveren; maar die voorraad was helaas bijna uitgeput.
Een heer uit Maastricht – Clermont – begon voor 45 jr eene zeer uitgebreide ontginning van woeste gronden, op grenzen van Borkel en Belgie: weterweiden, mastbosschen, duizenden canada’s enz.; hij moest voor 20 jr alles verkoopen; de nieuwe eigenaar, Baron Joli maakte met zijn aankoop goede zaken; reeds vier jaar nadat hij eigenaar was kon hij beginnen te hakken; hij moet zich rijk gehakt hebben. Met mijne opmerkingen omtrent het in orde brengen van de kasten enz. op de secretarie, - in 1899 gemaakt – was heel geen rekening gehouden. Toen ik ze weer maakte, werd ik sterk gesteund door den secretaris Baken (den burgemeester van Westerhoven).
Den 8 Maart 1907 kwam ik weer in de gemeente; ik reed er vanaf het station Valkenswaard heen; ik bezocht daarna nog Dommelen, waarna ik te Valkenswaard weer den trein naar Den Bosch nam. Wegens de ziekte van den Heer Verdijk kon deze mij niet vergezellen, en bleef om die reden het onderzoek van de administratie van den secretaris en van den ontvanger achterwege.
B. en W. deelden mij mede, dat de gemeente-ontvanger Rutten schoon versleten is; hij kan zelfs niet meer op het gemeentehuis komen; die afstand kan hij niet meer afleggen. Wanneer men er hem over spreekt, dat hij moet bedanken, dan doet hij, alsof hij dat niet begrijpt; wanneer hij komt te overlijden, dan zijn er groote moeielijkheden te wachten, vooral ook, doordat zijne kinderen (meisjes) in Belgie gehuwd zijn. Hij zit goed in zijn geld, en behoeft om die reden niet in functie te blijven.
 J.A. Baken, later burgemeester 1911-1934 (foto: J.A. Baken, ca. 1910, bron: RHCe) |
Men zou gaarne zien, dat ik aan B. en W. schreef, dat het onder deze omstandigheden hun plicht is te zorgen, dat het belang van de gemeente niet aan het particulier belang van den gemeente ontvanger wordt opgeofferd, en dat zij daarom moeten zorgen, dat Rutten zijn ontslag neemt. De secretarie ziet er vrij goed uit; de jonge Baken (zoon van den secretaris) doet daar het werk. Ik heb er sterk op aangedrongen, dat men toch tot berging van het materiaal het doozen stelsel in zou voeren. Men had thans langs de planken der kasten flanellen reepen aangebracht, om het instuiven te voorkomen.
Zedelijkheid van de bevolking is groot; geen drankmisbruik; ook niet bij raadsverkiezingen; deze loopen in den regel met candidaatstelling af. Schaft heeft thans weer twee leden onder wie de wethouder Verhoeven. Men is thans bezig om den weg Borkel-Schaft-grens te verbeteren; het was hard noodig. Het lijkenhuisje op de openbare begraafplaats is weer opgebouwd.
Men heeft thans 13 H.A. vloeiweiden; alle jaren beplant men nog 5 à 6 H.A. met mast; meestal zonder te voren veel aan den grond te doen. Men heeft blijkbaar niet veel lust om zich met het Staatsboschbeheer in te laten, en daarmede zijne vrijheid van handelen prijs te geven. Ik heb getracht den Heeren duidelijk te maken, dat zij zich van de door den Minister ontworpen regeling eene verkeerde voorstelling maakten. Er tevens op aangedrongen een uitvoerigen en beredeneerden staat op te maken van al wat in het belang der exploitatie van de gemeente bezittingen werd verricht.
Den 13 Mei 1911 bezocht ik Borkel en Valkenswaard. Aan het station Valkenswaard vond ik ’s ochtends mijn rijtuig; ’s avonds keerde ik via Valkenswaard naar Den Bosch terug. Burgemeester Van Hout is 77 jr; hij moet dit jaar aftreden als burgemeester, maar zal tevoren als zoodanig bedanken; hij is doof, kan zich moeielijk bewegen en ondervindt vrij sterk de gebreken van den ouden dag. Voor Schaft zitten 2 raadsleden nl Th. Baken, de wethouder, en Petrus Aarts. Wethouder Scheepers en burgemeester Van Hout wonen in de kom van Borkel, bij de kerk; de 3 andere raadsleden wonen in het Westelijk gedeelte van de gemeente.
Het Raadhuis is vocht; wethouder Scheepers wilde niet erkennen, dat zulks aan het bouwen lag, en dat bij den bouw de zwarte grond niet tot op den zandlaag was verwijderd; het zou komen, omdat er niet voldoende gelucht werd! Scheepers is architect en heeft vermoedelijk een groot aandeel gehad in den bouw van het Raadhuis! Archiefkasten op secretarie moeten verplaatst tegen binnenmuur.
Men verlangt sterk naar eene spoorweghalte te Schaft; daar zouden jaarlijks zeker 200 wagons aankomen met goederen voor de gemeente of voor de Achelse kluis, en evenveel vandaar geladen verzonden kunnen worden; hooi, hout, kunstmest; personenvervoer zou niet druk zijn. Om steun te krijgen voor het tot stand komen der halte stelde men zich in verbinding met Baron Gilles de Pelichy te Gits bij Brugge, die van Bn Van Tuyll een 2.000 H.A. heide kocht onder Leende, welke heide in de buurt van de gewenschte halte ligt.
Met de natuurweiden gaat het slecht; het vee is zoo duur, dat men er geen goede huurprijs voor kan maken; voor 4 H.A. kan men f. 40 per H.A. bedingen; voor 2 H.A. f. 30 per H.A.; 4 H.A. kan men niet kwijt; deze zal men nu hooien, en het volgende jaar weer scheuren. Als men geen f. 30 per H.A. maakt, dan kan de gemeente er niet meer mede uit. Als men inschaart dan rekent men 3 stuks jong vee (geen koeien!) in het voorjaar, en 2 in het najaar.
Groote klachten over den toestand van den Dommel; dit jaar moeten de gelanders weer vegen; de jonge Baken (secretaris van Borkel) kwam in het bestuur en doet met schouwvoeringen enz. erg zijn best; men hoopt nu wel op verbetering. Men heeft veel last van woonwagens; deze mogen nl. niet in Belgie toegelaten worden; nu trekken de woonwagens tot aan de grens, en worden daar gestationeerd; soms staan er zes tegelijk, dagen lang; de inwoners hebben er veel last van, en durven niets weigeren, durven evenmin – als er eens iets gebeurt – tegen die lastige bedelaars voor het gerecht te getuigen. Eene groote aantrekkingskracht oefent de Achelse Kluis op die woonwagens uit; de paters geven daar eten aan iedereen die het vraagt; de woonwagenfamilies gaan daar dagen achtereen hun eten vragen!
Aan de Achelse kluis zijn thans ± 55 paters, 5 fraters en 40 broeders. Daar is het moederhuis van deze tak der trappisten; voorloopig worden er geen novicen meer aangenomen omdat men er geen weg meer mede weet; onder dit moederhuis ressorteeren de huizen te Echt (Limburg), Diepenveen (Overijssel) en Rochefort (op de grens van Frankrijk).
Het drinkwater in Borkel is slecht; daar moesten reeds verscheiden nortonpompen geslagen worden. Enkele menschen werken buiten de gemeente, nl. 3 op de zinkfabriek te Neerpelt, 6 aan de Achelse kluis, en eenigen in Duitschland; op de moraliteit heeft dat geen merkbaar verkeerden invloed. Broodsgebrek wordt door niemand geleden.
De weg naar de Belgische grens vorderde tot heden f. 250 ’s jaars aan onderhoud; thans komt men voor groote uitgaven te staan, omdat men in het groot keien zal moeten aankoopen. Er is nog geen staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen, zoo dat men niet juist weet, wat men heeft, en nog veel minder, welke de finantieele uitkomsten zijn van wat men doet. Voor staatsboschbeheer voelt men niets. De jacht brengt f. 600 op, waarvan f. 200 wordt afgestaan aan de boeren, zoo dat gemeente f. 400 over houdt. Gewezen op het belang van den aanleg van fietspaden.
Den 10 Juni 1916 bezocht ik per auto vanuit Eindhoven de gemeenten Borkel en Valkenswaard. De oud-burgemeester Van Hout (82 jr oud) is thans wethouder van Borkel. De man is zóó doof, dat men niet meer met hem kan praten. Burgemeester Baken doet erg zijn best; hij is dikwijls verward en maakt soms den indruk, dat hij de vijf niet bij elkaar heeft. Zijn verhouding tot de beide wethouders schijnt mij uitstekend.
Met buitengewoon rijkssubsidie is er een nieuwe school gebouwd. Van de oude school heeft men twee lokalen, gescheiden door een breeden gang, tot Raadhuis ingericht. Eene groote verbetering, nu men het oude vochtige Raadhuis heeft kunnen verlaten. Op de secretarie heeft men het doozenstelsel ingevoerd; de burgemeester maakt die doozen zelf; ze kosten dan 7½ cent. De staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen was niet bijgewerkt. Baken maakt daarvan anders veel werk.
Gemeente heeft 10 H.A. vloeiweiden; 32 H.A. natuurweiden en 52 H.A. dennenbosch; vooral nu alles zoo duur is, maakt gemeente met een en ander goede zaken. Van woonwagens heeft men sinds den oorlog heel geen last meer; de menschen kunnen België niet meer in. De Duitschers zijn bezig de grenzen af te sluiten; 20 M langs Hollandsche zijde blijft vrij; dan komt een draadafsluiting (5 rijen draad aan paaltjes); daarachter een tweede draadafsluiting, waardoor electrische stroom gedreven wordt; daarachter een derde draadafsluiting. Daarachter komt dan een breede weg. Alles, wat in den weg staat, huizen, hout enz. wordt afgebroken of weggekapt.
Het nieuwe schoolhoofd heeft landbouwakte; geeft geregeld een landbouwcursus; ook een voor vrouwen en meisjes. Hij is gehuwd met een meisje uit Borkel, en won daardoor gemakkelijk het vertrouwen der bevolking. Groote wild- en konijnenschade. Geraden, dat men de konijnen toch zou fretteeren.
Den 13 Augustus 1920 kwam ik weer in Borkel. De verkiezingen 1919 brachten drie andere leden van den Raad; een nieuwen wethouder. Toch schijnen de verhoudingen in de gemeente goed. De toestand van den weg Borkel-Schaft-Grens is slecht; de gemeente heeft geen geld om keien te koopen. De Dommel is niet, wat die zijn moest; er wordt nog al waterschade geleden.
 Zuivelfabriek, gebouwd in 1916 (Collectie PNB, 1981) |
Den burgemeester hard gevallen, dat hij agiteert tegen het nieuwe waterschap van de Dommel; bezwaren moeten ondervangen worden door behoorlijk toegelichte amendementen op het ontwerp; die moeten bij de Staten worden ingebracht. Agitatie, opzweepen van menschen die niet op de hoogte zijn, is geen kunst; men bereikt daarmede, dat de menschen wantrouwend werden; dat moet worden vermeden.
Er wordt nog steeds met veel succes landbouwonderwijs gegeven; het hoofd der school v.d. Heyden is vertrokken naar Mierlo-Hout; zijn opvolger, Goevaerts gaat een cursus voor meisjes geven in veevoeding en zuivelbereiding; en eene voor volwassenen in bedrijfsleer (boekhouden).
Er wordt nogal werk gemaakt van verbetering van het veeslag; men wenscht algemeen het roode IJsselvee; de stieren komen uit Cuijk.
Stoomzuivelfabriek heeft f. 42.000 gekost; f. 9.000 afgeschreven; 300 koeien. Gemeente exploiteert 10 H.A. vloeiweiden, 53 natuurweiden, 60 dennenbosch. Nog 1.000 H.A. heide. Voor Staatsboschbeheer voelt men nog niets. De spoorweghalte te Schaft is thans voor goederenvervoer ingericht; men hoopt, dat op den duur ook het personenverkeer daar langs zal kunnen geleid worden; de burgemeester is daarover nog in correspondentie met S.S.
Wanneer Borkel met eenige andere gemeente zou moeten vereenigd worden, zou men het liefst eene vereeniging zien met Dommelen, Riethoven en Westerhoven. Voor eene vereeniging met Valkenswaard voelt men niets. Voor de grensbewaking zijn 9 buitengewone commiezen in Borkel gestationeerd.
Den 16 Juli 1924 kwam ik weer in Borkel. Gemeente bouwde 4 woningen: 2 aan de grens bij paal 180; bewoond door commiezen; en 2 bij wachtpost 28, op den weg naar het Trappistenklooster, een is een café, en levert door het druk bezoek aan het Trappistenklooster een goed bestaan op; de andere is ook bewoond door een commies. Er zijn geen partijschappen in gemeente; desniettegenstaande werden bij de laatste Raadsverkiezing twee leden afgestemd. Alle Raadsleden zijn landbouwer.
Klerk ter secretarie, een Borkelsche jongen, krijgt f. 25 salaris! Hij moet in 1925 op gaan voor gemeentesecretaris. Het nieuwe gemeentehuis is goed ingericht; het oude vochtige Raadhuis staat ledig; men kon daarvoor geen huurder vinden. Men hoopte het te verhuren aan de Zusters van Herlaar, maar dat liep mis. De Heer Koster uit Aalst huurde de jacht op de gemeente-eigendommen voor f. 600; voor de rest van de gemeente betaalt hij aan het Bestuur van den Boerenbond f. 300; dat Bestuur moet daarvoor het een of andere nuttige werk tot stand brengen; zoo werd daarvoor de weegbrug aan wachtpost 28 tot stand gebracht, kosten f. 1.100. Thans is er weer f. 1.800 in kas, waarvoor eene nuttige bestemming gezocht wordt.
In 1923 langs de Dommel groote schade geleden; in 1924 geen schade. Gemeente veegt op kosten van het Waterschap van de Dommel. In het voorjaar en in het najaar komt de heele gemeente helpen vegen. Verder zijn er enkele arbeiders aan het werk. De kosten van reinigen zullen in 1924 ongeveer f. 900,- bedragen. De vele kronkels zullen later afgegraven moeten worden; dan eerst krijgt de rivier voldoende verval.
 Het raadhuis in het oude schoolgebouw (foto: J.A. Baken, bron: RHCe) |
Het onderhoud van den keiweg Borkel-Schaft-grens is erg duur. Men heeft in de gemeente een bekwamen stratenmaker, die bij werkbaar weer voortdurend aan het repareeren is. Er is in Borkel geen veldwachter; als zoodanig doet een onbezoldigd gemeenteveldwachter dienst op een weekloon van f. 27,50 (= f. 1.430,-). Met het oog op de plannen tot vereeniging van Borkel met andere gemeenten geeft men hem geene vaste aanstelling; hij mocht eens overbodig blijken. Geen brandspuiten; men denkt er hard over, eenige kleine handbrandspuiten van f. 35 het stuk aan te schaffen.
Landbouwonderwijs valt bijzonder in den smaak; er zijn boeren, die 4-maal een tweejarigen cursus volgden, en daarvoor vier keer een diploma verwierven. Geen last meer van woonwagens. Langs de grens van Westerhoven wordt konijnenschade ondervonden. De nijverheidsonderwijswet kost aan gemeente nogal geld voor jongens, die de ambachtsschool te Eindhoven bezochten; f. 86 per leerling.
Herberg 'De Valk' van Bots, 1912 (bron: 
Dr. B. Dagevos, 1925 (bron: 
Achelse Kluis, 1914 (bron: 
Achelse Kluis, 1914-1915 (bron: 
Bouw van de lagere school, ca. 1915 (bron: 
De lagere school, ca. 1920 (bron: 
Draadversperring bij de Achelse Kluis (bron: 
De halte te Schaft, ca. 1921 (bron: 
Café 'De Ploeg', nabij de Achelse Kluis, ca. 1930 (bron: 
