De Commissaris van de Koningin over Capelle

Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.

Capelle

Den 5den Augustus 1896 bezocht ik de gemeente Capelle; om 12 ½  van Waspik vertrokken, kwam ik te ongeveer 1 uur aan het Raadhuis te Capelle. Heel veel drukte om mij te ontvangen was er niet gemaakt; aan de meeste huizen hingen vlaggen, terwijl de Raadszaal versierd was. In die Raadszaal vond ik den heelen gemeenteraad.

Ik zat met de Heeren wat te praten; verleende audientie aan notaris Middelkoop, tevens lid der Provinciale Staten; ik las den gemeenteveldwachter eens de les, op verzoek van den burgemeester en van de leden van den Raad. De veldwachter was nl. wel bekwaam als politieman - hij is vroeger Marechaussee geweest - maar hij was lui in het doen van zijn dienst.

Daarna onderhield ik mij weer met de raadsleden tot het moment dat ik vertrekken moest; om althans iets te doen, werd toen vanuit de woning van een wethouder, juist tegenover het raadhuis, bij een piano een “hij leve lang” gezongen. Ik reed langs den provincialen weg tot Labbegat, en vandaar langs de Hooge Vaart naar Vrijhoeve-Capelle. Aan het kasteel Zuidewijn stonden Jhr en Mevrouw de Roij van Zuidewijn met hunne beide jongens mij op te wachten; van Frans de Roij – het jongste kereltje – kreeg ik een bouquet; een zeer aardige attentie. Zuidewijn is een aardig kasteeltje; witte muren, grootendeels met klimop begroeid. Wandeling is er weinig of niet bij; wél een mooien moestuin; er moet ± 40 H.A. land bij hooren.

De heele bevolking van Capelle is protestant; er zijn geen 20 katholieken. Behalve eene aanmerking op het bijhouden van de bevolkingsregisters, was de administratie te Capelle (zoowel die van den secretaris als die van den ontvanger) in zeer goeden toestan.

Den 18 Mei 1900 kwam ik weer in deze gemeente, komende van Besoyen vond ik op het Raadhuis het Dagelijksch Bestuur, zijnde dezelfde Heeren, die ik ook in 1896 had ontmoet. De wethouder Rijken is landbouwer; de wethouder Verheyden was dat vroeger ook, maar schijnt het landbouwbedrijf nu niet meer uit te oefenen; Verheyden had relaties (een zwager) in Brummen en sprak over Carolinenburg.

Het archief van de gemeente is vrij goed in orde; jaarlijks wordt (sinds mijn vorig bezoek) f. 40,- beschikbaar gesteld, om oude stukken in te binden, ofwel in portefeuilles te verzamelen. Voor het herbinden van de oude registers van den burgerlijken stand liet men een binder te Capelle komen; omdat men ze niet uit handen durfde geven; op het raadhuis volbracht hij zijn taak.

De weg Besoyen-Capelle-Waspik is een provinciale weg; de overige harde wegen zijn in onderhoud bij de gemeente of bij den polder; de gemeente heeft een vasten wegwerker, en behoeft ’s jaars 300 à 400 M3 grint; die grint wordt gewoonlijk aan het Spijk, of nog hooger op den Rijn gebaggerd.

Door de Capelsche haven heeft de gemeente een uitstekenden waterweg; het onderhoud van die haven kost nogal geld; in 1900 rekende men f. 1.800 noodig te hebben om een stukje nieuw te beschoeien. De brandweer bestaat uit een vast corps van 110 mannen; betaald met 15 cent per uur; deze regeling werkt slecht; er zijn vaak onwilligen bij, die de spuiten vernielen. B. en W. roemden ten zeerste hun secretaris Verhoeven (een bultje), sinds de volkstelling, d.i. sinds December had hij geregeld ’s avonds gewerkt tot precies 9 uur; van 12-2, en van 5-6 was hij tehuis; overigens zat hij van ’s ochtends 9 tot ’s avonds 9 op de secretarie.

De veemarkten te Capelle beteekenen niet veel; toen Belgie en Duitschland nog niet gesloten waren, gingen de boeren met hun vee naar de markt te Rotterdam; nu gaan ze naar die te Waalwijk. Te Capelle komen geen vreemde kooplui. Men had eerste te Capelle twee vrij goede markten; toen heeft men het getal markten met 2 vermeerderd, en nu waren geen van de 4 markten iets meer.

Er zijn te Capelle twee openbare scholen: een te Capelle en een aan de Heistraat; aan de Heistraat gaan de meeste kinderen. Er liep vroeger een tram van Capelle langs de Heistraat naar Kaatsheuvel, in verbinding met de tram Tilburg-Waalwijk; omdat die lijn geen voordeel afwierp, heeft men er de exploitatie van gestaakt. Voor het spoorwegverkeer heeft men een station Kaatsheuvel Capelle; later verkreeg men niet zonder moeite nog eene halte Capelle Nieuwvaart. Deze halte vormt de kortste spoorverbinding voor de bewoners van Capelle niet alleen, maar ook voor hen, die over den nieuwen Maasmond wonen en van het Capelsche veer gebruik maken.

De burgemeester Vermeulen, die eene villa bewoont dicht bij de halte Capelle Nieuwvaart, schijnt mij een goedmoedig man. Hij heet nogal fortuin te hebben; van den rijken Vermeulen uit Loon op Zand zou hij ± f. 40.000 geërfd hebben. De notarissen Middelkoop te Capelle, Rant te Waalwijk en Mulier te Kaatsheuvel beredderden samen den nagelaten boedel van Vermeulen; zij hadden als hun verdiensten geconditioneerd 1%, en genoten f. 28.000, Middelkoop kreeg de helft, de twee anderen ieder een vierde.

Op mijne audientie verscheen de plaatsvervangende districtsveearts De Jong; hij vertelde dat er geen voldoende toezicht werd gehouden tegen consumptie van aan besmettelijke ziekten gestorven paarden; ik verzocht hem, mij dit schriftelijk mede te deelen; dan zou ik er werk van maken.

Den 27 Mei 1904 kwam ik weer in Capelle; vanuit Waalwijk bezocht ik dienzelfden dag nog Eethen en Sprang. Volgens B. en W. neemt het getal socialisten in Capelle niet toe. In het najaar van 1903 hield de afgescheiden dominee Brummelkamp uit Capelle aldaar eene openbare voordracht, en gaf gelegenheid tot debat. Een bekend socialist uit Tilburg (hij wordt mij beschreven als de man met den grooten rooden baard) was daarvoor overgekomen, geëscorteerd door de onderwijzers De Bye uit Kaatsheuvel, Ebels uit Sprang en Neutenboom uit Capelle. In het debat behield dominee Brummelkamp de overhand.

Van de 7 toenmalige raadsleden erfden er zes mede van den schatrijken Vermeulen uit Kaatsheuvel. Er is veel ruzie in de gemeente. Vooral bij raadsverkiezingen blijkt dat. Bij laatste raadsverkiezing werd het aftredende raadslid Heymans uitgeworpen en vervangen door Oerlemans. Heymans was een uitstekend raadslid; voor hem had echter niemand bijzonder gewerkt; voor Oerlemans was hard gewerkt, en waren vele stemmen gekocht. Nog dezer dagen hebben Heymans en Oerlemans in een herberg over die verkiezing groote ruzie gehad; het ging op slaan af. Er blijft na de stemming dus wel rancune.

Gemeente heeft enkele bezittingen; uitgestrekte eigendommen heeft gemeente nooit bezeten. In Capelle wordt de arbeid aan het onderhoud der wegen publiek aanbesteed; een stelsel, dat bijzonder slecht werkt. Er is in Capelle geen algemeene begraafplaats; alles wordt begraven op kerkhof van de hervormden. De gemeente is echter wel in het bezit van een eigen lijkenhuisje, naast het kerkhof. Dr de Rooy en Dr v.d. Meulen worden beurtelings, ieder voor een jaar, belast met den geneeskundigen dienst van de armen. Drinkwater laat alles te wenschen over: men drinkt regenwater, of gefiltreerd water.

Grotestraat (bron: SALHA)

Er is weinig schoolverzuim; de Roomsche meisjes uit de kom bezoeken de bijzondere school te Waspik. Er wordt herhalingsonderwijs gegeven; daarvoor is echter weinig liefhebberij. Broodsgebrek wordt in Capelle niet geleden; men zou echter zeer gaarne zien, dat er zich eenige industrie vestigde, het liefst een scheepstimmerwerf. Het naburige Waspik bestaat daarvan bijna heelemaal; vele menschen uit Capelle gaan op de werven in Waspik werken. Langs de Capelsche vaart zou zoo’n mooie gelegenheid zijn om een scheepstimmerwerf te bouwen.

De eenige groote schoenfabrikant is Vos in Nieuwstraat. Hij werkt met 70 tehuis werkende knechts; heeft gedwongen winkelnering en durfde toch te reclameeren, toen hij in den hoofdelijken omslag naar een inkomen van f. 800 werd aangeslagen. Ik vond in Capelle nog denzelfden secretaris: den bult Verhoeven; hij had zijne secretarie uitstekend in orde. Voor eenige oude rekeningen moeten nog portefeuilles worden aangeschaft.

Op de secretarie te Capelle zat als volontair een jongentje van ± 20 jr, … genaamd; deze erfde, als erfgenaam in den zesden graad van bovengenoemden Vermeulen, ruim f. 70.000. Genoemde erfenis werd verdeeld in 2 staken; in de eene staak was die jongen gerechtigd in een 17de gedeelte.

Den 15 April 1908 kwam ik weer in Capelle. Mijn gesprek met B. en W. liep vooral over den toestand van de arbeidende klasse. Wethouder Rijken deed zich kennen als een echt conservatief; wethouder Wachter (= de candidaat-notaris van het statenlid, notaris Middelkoop) voelde veel voor de nieuwere richting, en wilde gaarne, dat de gemeente steun verleende bij woningbouw, verschaffing van goed drinkwater enz.

Wat het drinkwater betreft, men had onderhandeld met de Waterleidingmaatschappij te Waalwijk, om eene leiding door de gemeente te krijgen; die maatschappij wilde gaarne water leveren, maar dan moest de gemeente de leiding leggen. Aangezien daarmede een kapitaal van ± f. 15.000 zou gemoeid zijn, en de finantieele toestand van de Maatschappij niet rooskleurig heet, zoodat men de kans liep, bij déconfiture der Mij. zijn geld kwijt te zijn en geen water te hebben, besloot men voorloopig op de zaak niet in te gaan. Het drinkwater te Capelle moet afschuwelijk zijn, terwijl er ook geen beter water aan te boren is, omdat op 30 M diepte een oerbank zit, waar men niet door kan boren; in tegenstelling met het water te Heistraat, alwaar men behoorlijk goed drinkwater kan aanboren.

De Hoofdelijke omslag in Capelle is zeer zwaar; men zit voor zware aflossingen van geldleeningen; in 1911 zijn die leeningen afgelost, en krijgt de gemeente de beschikking over een drieduizend gulden ’s jaars meer. Vele nuttige verbeteringen wachten daarop. De Vicinaux liep vroeger met een zijtak van Kaatsheuvel naar Capelle. Men heeft het die tram zóó moeielijk gemaakt, haar tot zooveel uitgaven gedwongen, haar den strijd om het bestaan zoo zwaar gemaakt, dat zij ten slotte den strijd heeft opgegeven. Wel jammer voor Capelle! Het drukke vervoer, dat nu via de Waalwijksche haven plaats heeft, geschiedde vroeger via het Capelsche veer, dat daarvoor veel beter gelegen lag; men heeft echter in Capelle de kip, die de gouden eieren legde, geslacht.

De Spoorweg (bron: SALHA)

Den 27 April 1912 kwam ik weer in de gemeente; te voren was ik in Vrijhoeve Capelle geweest; ik maakte den tocht vanuit Den Bosch. Ik verleende audientie aan notaris Middelkoop; hij kwam eenvoudig zijne opwachting maken en bleek zeer onder den indruk van de déconfiture van notaris De Vocht te Waalwijk. Ruim een jaar geleden was hij door De Vocht slecht behandeld; deze was toen deswege door de kamer van toezicht berispt; Middelkoop had gewild, dat hij geschorst was geworden. Jammer, dat zulks toen niet gebeurd is, want dan zouden velen de oogen zijn open gegaan, en zij bewaard zijn gebleven voor de groote schade, welke zij nu beloopen.

Wethouder Middelkoop, een zoon van den notaris, is ziek; met den burgemeester en den wethouder Rijken moest ik dus den tijd vol praten. Wethouder Rijken maakt mij een beteren indruk dan vroeger; hij richtte eene coöperatieve stoomzuivelfabriek op, staande aan de Hooge Vaart, vlak bij Vrijhoeve; dagelijks wordt daar op het moment 6.000 Liter melk verwerkt.

Een landbouwcursus in den afgeloopen winter volgde hij van het begin tot het einde; hij had zulks, om het voorbeeld te geven, en om de andere leerlingen tot volhouden en volharden aan te sporen; hij wist ook gedaan te krijgen, dat tal van leerlingen de gelegenheid kregen, om hetgeen zij geleerd hadden aan de practijk te toetsen.

Het gaat den boeren in Capelle over het algemeen niet goed; zij zijn zeer achterlijk en niet meer op de hoogte van hun bedrijf. Vooral de boeren die in de Heistraat wonen, zijn in de laatste 25 jaren sterk achteruit gegaan; de Heistraat is thans de minst welvarende wijk in de gemeente.

Het zielental van Capelle gaat langzaam achteruit; vooral daardoor is er geen gebrek aan goede arbeiderswoningen; de woninghuur bedraagt ± f. 1,10 per week. Maar de helft van de menschen wonen op hun eigen. De boerenarbeiders verdienen ± f. 8,- in de week; de boerenknechts tot f. 200, maar die zijn haast niet meer te krijgen; meiden zijn er heelemaal niet; die gaan liever dienen in Den Haag of Rotterdam; dan worden ze “dames”.

Naast de schoenfabriek van Vos, met ± 70 arbeiders, is er nog een tweede verrezen van Kerst, met ± 35 arbeiders. De gedwongen winkelnering tiert er helaas zeer welig. De geest van de bevolking is zeer goed; van socialisme merkt men niets meer. Het drinkwater is en blijft slecht; men ziet echter geen kans, om daarin verbetering te brengen; gemeente kan dat niet betalen.

De Capelsche haven wordt door de schipperij veel beter gevonden dan de Waalwijksche; jammer, dat er zoo weinig vertier is. De haven is zeer duur in onderhoud; nog kostbaarder is het onderhoud van den weg naar het veer; met stormweer inundeert de weg, en woelt de bestrating los; men heeft een zwaren steenslag weg aangelegd, en dien met de stoomwals vastgewalst; desniettegenstaande heeft men nog veel moeite, om den weg goed te houden.

Burgemeester Vermeulen heeft zijn mooie villa tegenover het station verkocht; hij woont thans met een getrouwden zoon samen, schuin tegenover zijn vroeger woonhuis.

Den 1 Augustus 1917 kwam ik weer in Capelle; dienzelfden dag bezocht ik nog Vrijhoeve Capelle en Waspik. Van Vrijhoeve Capelle had ik burgemeester Valter in mijn rijtuig meegenomen naar Capelle; hij vertelde mij toen van zijn wethouder Rijken, dat hij een vrek was voor de gemeente en voor zich zelven. Rijken had voor eenigen tijd eene groote erfenis gekregen; burgemeester had toen gehoopt, dat hij wat minder gierig zou worden; maar het was toen eerder erger geworden. Burgemeester meende, dat Rijken alle vooruitgang van gemeente tegen hield, uit vrees, om middelen te moeten beschikbaar stellen, welke dien vooruitgang zouden kunnen bevorderen.

Wethouder Middelkoop is een zoon van den notaris; hij is candidaat-notaris, en hoopt later zijn vader op te volgen. Volgens Valter is de jonge Middelkoop een verkapte socialist; hij is een trouw lezer van “Het Volk” en maakt daarvoor propaganda. Toen Middelkoop “Het Volk” ter lezing bood aan de jonge secretarie-ambtenaren, heeft Valter daarvoor een stokje gestoken, en verboden, dat “het Volk” op het gemeentehuis kwam. De oude Middelkoop is gewoon liberaal; volgens Valter is hij echter een heftig tegenstander van alle leerstellig geloof. Valter zelf rekent zich tot de uiterste rechterzijde.

De Roomboterfabriek aan de Hooge Vaart verwerkt thans 12.000 L. melk daags; werkt gunstig; uitstekende directeur; leerling van de Zuivelschool te Bolsward; aan bouw en inrichting kostte fabriek sinds oprichting voor ± 8 jaren ± f. 45.000. Industrie floreert. Op het moment is er weer eene groote schoenfabriek in aanbouw voor de Heeren Kerst en Oerlemans. Gedwongen winkelnering is er in de gemeente niet. Er zijn enkele socialisten in de gemeente; georganiseerd zijn ze nog niet. De landbouw blijft achterlijk; voor ontwikkeling hebben de boeren geen belangstelling.

Den 9den Mei 1921 bezocht ik Capelle, Vrijhoeve Capelle en Sprang. Om in den woningnood te voorzien werden 20 woningen gebouwd. Eene aanvrage om Rijkssteun in den bouw van 4 woningen is nog in behandeling. Gemeente zal ook water krijgen van de Waterleiding Mij. Noord-West Brabant; aandeelen en obligaties f. 122.000. In 1922 zou al water geleverd worden. Burgemeester Valter zit in den Raad van Beheer.

Het electriciteitsnet aanbesteed voor f. 70.000. Het had reeds December 1920 gereed moeten zijn. Is nog niet gereed. Aangenomen door Mijnssen en Co te Amsterdam. Volgens de rentabiliteitsrekening moet het bedrijf zich na drie jaar dekken: deficit geraamd op f. 5.000,- f. 3.000,- en f. 1.000,-. Er zijn 200 aansluitingen, waaronder 3 fabrieken en 1 molen. Volgens den burgemeester valt het getal aansluitingen erg mede, en zal men binnen drie jr geld overhouden.

Hoofdelijke omslag f. 24.000 = 6½ %; de invoering van de lager onderwijswet zal bovendien aan gemeente nog al geld kosten. Tegen de vereeniging van Capelle met Vrijhoeve Capelle en Sprang verklaarde zich wethouder Michael; hij gaf geen andere motieven, dan deze, dat het denkbeeld in Capelle niet populair was. Burgemeester Valter is er blijkbaar voor; wethouder Sneep was afwezig. De landbouw gaat nog goed; aan de coöperatieve Roomboterfabriek aan de Hooge Vaart wordt dagelijks 17.000 L. melk verwerkt.

De landbouw cursus wordt goed gevolgd; de boeren uit de Heistraat zijn niet meer zóó achterlijk.

Enkele socialisten in gemeente; de bevolking, vooral de mindere klasse, over het algemeen zeer orthodox. De capaciteit van het Zuider Afwateringskanaal schoot den voorlaatsten winter te kort; langdurige Noord Westen wind was oorzaak, dat het water bij ebbestand te hoog bleef; er werd toen veel nadeel geleden aan bouw- en weilanden. Men meent, dat er noodzakelijk een centrifugaal pomp (evenals aan het Noorder Afwateringskanaal) bij moet komen, om den waterstand te kunnen beheerschen.