De Commissaris van de Koningin over Heesbeen, Eethen en Genderen

Ben je nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier over Heesbeen en hier over Eethen.

Heesbeen c.a.

Den 4 December 1894 bracht ik mijn eerste bezoek aan de gemeente Heesbeen; de 5 October 1900 kwam ik daar terug, en vond ik op het Raadhuis, dat te Genderen staat, B. en W.

Ik vernam van hen, dat Heesbeen ±120, Genderen ±620, en Eethen ±280 zielen heeft; dat de bevolking van Eethen en Genderen vrijwel dezelfde blijft, maar dat Heesbeen in zielental achteruitgaat, gevolg van de Maasmondwerken; nu die ongeveer gereed zijn, trekt het volk, dat daarbij werkzaam was, naar elders.

Gemeente heeft het aan burgemeester Boll te danken, dat er te Genderen een haven kwam: toen de Maasmond gemaakt zou worden, vroeg Boll een haven voor Genderen; de waterstaat weigerde die; Boll beweerde toen, dat Genderen zijn haven verloor, welke het vroeger bezat aan het Oude Maasje te Gansoijen; daarop gaf de Waterstaat toe.

Die haven kan voor Genderen van belang worden; er kwam toen een hooipers, die vrij druk werkt; er vestigde zich een steenkolenhandel; dient verder tot aanvoer en afvoer van landbouwproducten, bieten, pulp, enz.

In 1899 waren in de gemeente 8 huwelijken voltrokken; volgens B. en W. is het, bij huwelijken in den minderen stand, eene hooge uitzondering, als het geen “moeten trouwen” is. Gemiddelde leeftijd van de vrouwen is 25 tot 26 jr.; zij huwen dus niet op jeugdigen leeftijd.

Van de leden van den Raad wonen de burgemeester en wethouder Branderhorst te Eethen; wethouder Brune en 3 andere raadsleden wonen in Genderen; 1 raadslid woont in Heesbeen. Wethouder Brune verhuist tegen Mei 1901 naar Eethen; hij was sleeper te Rotterdam; kon om zijne gezondheid zijn sleepdienst (met wagens) niet voldoende behartigen, en vestigde zich te Genderen; nam les bij van Eggelen te Heusden en haalde in 4 maanden het diploma van aspirant gemeentesecretaris; op het moment studeert hij om de akte middelbaar staatsinrichting te halen. Bij de gewone raadsverkiezing in 1899 bracht men andere elementen in den raad; de wethouder Van der Beek was overleden; het raadslid Van den Heuvel was naar Amerika vertrokken; de zoon van den ontvanger Branderhorst werd uit den Raad geworpen; Brune werd raadslid en wethouder. Zelfs een Katholiek werd in den Raad gebracht.

Deze raadsverkiezing had niets met godsdienst te maken; zij bedoelde slechts een einde te maken aan de bestaande familieregeering. De ontvanger Gerrit Branderhorst regeerde feitelijk de gemeente; zijn zoon was lid van den raad; zijn broer was het ook. Als er vergadering was, ging men eerst bij Gerrit Br. Instructies halen. Dat alles is nu uit. Deze raadsverkiezing heeft geen kwaad bloed gezet in de gemeente; bij de stemming werd er door de candidaten geen drank geschonken aan de kiezers; wel werden de kiezers met rijtuigen gehaald en weer tehuis gebracht.

Bij invoering van leerplicht behoeft gemeente niet te bouwen; de nieuwe school te Eethen komt met 1 November onder dak. De waterleidingen worden allen door de polders onderhouden; de polders lieten de leggers der waterleidingen opmaken; B. en W. schouwen de leidingen niet.

De algemeene begraafplaats te Eethen is feitelijk de begraafplaats der hervormden van Genderen, al heet het daar al Eethen. Genderen had vroeger een eigen begraafplaats bij de Hervormde Kerk, behoorende aan de hervormde gemeente, toen die te vol werd en gesloten moest worden legde de gemeente in 1876 deze algemeene begraafplaats aan.

Er wordt in de gemeente geene armoede geleden; de fondsen der instellingen van weldadigheid voldoen aan de behoefte; de gemeente behoeft nooit bij te springen. Te Heesbeen behoeft op het moment niet bedeeld te worden, omdat er geen armen zijn; daar legt de diaconie dus over; Eethen is ook zeer goed; Genderen zit er het hardste voor maar kan zich toch redden. De verschillende armbesturen der gemeente werken goed samen; maandelijks wordt er eene gecombineerde vergadering van de besturen gehouden om elkander in te lichten en voor te lichten.

De geneeskundige armenverzorging wordt - zonder vast accoord - door de armeninstellingen bezorgd; er komen geen klachten in; de armen zijn blijkbaar tevreden.

Er vertrokken in 1900 enkele arbeidersgezinnen uit de gemeente, deels naar Amerika, deels naar de Haarlemmermeer. Zij vertrokken niet uit armoede; maar ze hadden geene geschikte huisvrouwen; vandaar, dat ze ook elders tevergeefs naar lotsverbetering zouden zoeken.

Veldwachter heeft slechts f. 324 tractement; heeft eene oppassende vrouw en geen kinderen; is heelemaal drankvrij. B. en W. zijn over hem zeer tevreden; woont op zijn eigen.

Er is in Heesbeen heel geen oud archief; er is ook nooit een oud archief geweest, volgens den burgemeester.

Den 27 Mei 1904 kwam ik weer in Heesbeen. Dienzelfden dag bezocht ik van uit Waalwijk ook nog de gemeenten Sprang en Capelle. Behalve B. en W. waren nog de raadsleden Wagenmaekers van Gorkum en Vos gekomen om mij te ontvangen. De gemeenteontvanger (tevens lid der Staten) G. Branderhorst kwam nog zijne opwachting maken en had niets bijzonders te vertellen.

Brune, voormalig wethouder, is naar Transvaal gegaan, en liet zijne familie voorloopig nog in Eethen. Hij was veranderlijk van karakter; hij werkte successievelijk op de secretarie te Bemmel, te Rotterdam, en te Nederhemert; in deze laatste gemeente werd hij secretaris; van daar vertrok hij naar Transvaal.

Gezondheidscommissie te Heusden eischt van Heesbeen voorziening in drinkwater. Blijkens rapport van dienzelfde commissie is Heesbeen wat sterftecijfer betreft de gezondste gemeente van haar heele ressort: ruim 14 overlijdens per 1000 inwoners. Men is niet voornemens, aan het drinkwater iets te doen.

Gemeente heeft geen bezittingen van eenige betekenis; ook nooit gehad.

De doctoren Alma en v. Rossum uit Heusden, en Millenaar uit Dussen voorzien in den geneeskundigen dienst bij de armen; zij worden per visite betaald door de betrokken armbesturen.

Verhagen, griffier kantongerecht te Heusden, kocht van zijne zuster, Mevrouw Bosch-Verhagen, het kasteel te Meeuwen en kreeg daardoor de heerlijkheid Meeuwen en Eethen.

Schoolverzuim is er weinig of niet. Van herhalingsonderwijs wordt bijna geen gebruik gemaakt.

Er wordt in de gemeente geen armoede geleden.

In 1903 bezochten 123 schepen de haven te Genderen.

Onze gesprekken liepen vooral over de plannen tot grenswijziging der gemeente in verband met de verlegging van den Maasmond. Volgens allen was het zeer gewenscht, dat Meeuwen vereenigd werd met Eethen en Drongelen. De bevolking van die drie gemeenten had gelijke belangen, omdat die economisch een zelfde bestaan leidde. Volgens een pr. raadsleden (een van hen was de wethouder Branderhorst) zou men in Meeuwen ook naar deze vereeniging verlangen, vooral omdat de bestuurskosten dan zooveel minder zouden worden. Raadsleden uit Meeuwen zouden zich in dien zin hebben uitgelaten.

Den 30 Maart 1908 kwam ik weer in Heesbeen. De secretarie-raadszaal is overgebracht naar de woning van burgemeester Brune, in Genderen. Eene groote verbetering! De woning is wat verbouwd, zoodat men langs een afzonderlijken ingang op de secretarie komt, zonder door de woning van den burgemeester te moeten gaan.

De oude veldwachter, wiens gedrag te wenschen overliet, kreeg zijn demissie, en werd in Sept. 1907 vervangen door een broer van den veldwachter van Drongelen. De burgemeester is over den nieuwen titularis zeer tevreden.

Men is thans bezig eene tweede drinkwaterput te slaan; de eerste werd ten vorigen jare geslagen, is 33 M. diep en kostte f. 250,-; deze geeft wel goed drinkwater, maar het is te veel ijzerhoudend.

Van de haven te Genderen wordt een vrij druk gebruik gemaakt; men is zeer dankbaar, dat die haven is aangelegd.

Bij verkiezingen wordt niet met drank gewerkt; ook niet bij verkiezingen van de Staten. Wel echter met geld, volgens den burgemeester; de wethouders wilden dat niet zoo grif toegeven.

De toren te Eethen staat ten name van de burgerlijke gemeente; deze bemoeit zich echter heelemaal niet met het onderhoud. Is er iets aan den toren te doen, dan zorgt daarvoor de kerkelijke gemeente; deze betaalt dan de helft van de kosten. De wederhelft der kosten komt uit de opbrengst van 4 H.A. land te Eethen. Zijn er geen reparaties te doen, dan wordt de opbrengst van dat land verdeeld tusschen de ingezetenen van Eethen; Roomsch en Protestant, het doet er niet toe wat men is, ieder krijgt zijn deel. Over de opbrengst van dat land begon burgemeester Brune, kort na zijn optreden als zoodanig, een strijd, die gelukkig nog juist bijtijds door mij kon worden bezworen.

De gemeenteontvanger en één wethouder zijn zoons van het Statenlid Branderhorst. De andere wethouder Branderhorst is de man, die over de verdeeling van die gelden uit Eethen, met den burgemeester moeielijkheden kreeg.

Men is er juist in geslaagd in Steenwijk eene zeer goede tweedehandsch brandspuit te koopen voor f. 250; de spuit werd geplaatst te Heesbeen. De Raad besloot om, zoodra er zich eene goede gelegenheid mocht voordoen, ook nog een spuit te koopen voor het dorp Eethen; er later een gekocht te Vleuten voor f. 100,-.

Te Heesbeen is nog steeds een zeer weinig voldoend schoolgebouw. Men wacht nog steeds op de wettelijke grenswijziging in verband met de Maasmond verlegging om aan dien verkeerden toestand een einde te maken.

Genderen, Hoofdstraat 34, gebouwd in ca. 1905

Den 1 April 1910 kwam ik weer in Genderen - zooals het thans heet, sinds de wet van 1908. Ik reed er van uit Waalwijk heen; bezocht vervolgens Wijk en Veen, en keerde toen naar Waalwijk terug. 95% der menschen woont in een eigen huis. Ook hier weer de klacht dat de bouwverordeningen het bouwen zooveel duurder maken. Vroeger kostte een woning f. 250 à f. 300; thans f. 500 à f. 600. Er wordt minder gebouwd; er wordt minder getrouwd; de menschen kunnen geen onderdak krijgen. De Gezondheids Commissie te Heusden heeft twee deskundigen, die de handhaving der bouwverordening controleert: De Graaf te Sleeuwijk en Van Stokkum te Vlijmen.

Wethouder Branderhorst woont in Eethen; wethouder De Graaf in Genderen. Van de 7 raadsleden wonen er 4 in Genderen, twee in Eethen, en een in Heesbeen.

Voor een pr. jaren is Mr. Ebell eenige malen in Heesbeen geweest om het archief te ordenen; van wat hij medenam naar Den Bosch is door hem een inventaris gemaakt. Alles is nu goed geordend in portefeuille met rugopschrift, geplaatst in goed gesloten kasten.

Als de Maasmond er niet geweest was, zou in den afgeloopen winter het binnendijksche land er treurig aan toe geweest zijn. Thans was de algemeene toestand goed geweest. De polder van Eethen is niet voldoende geholpen; voor dien polder zal eene afzonderlijke tijdelijke bemaling worden ingericht, door middel van een petroleummotor. Het scheprad van de machine aan de Peereboomsluis zal verbreed worden, om daardoor de hoeveelheid water, die afgemalen wordt, te vergrooten; helpt dat niet voldoende, dan zal de voorloopige bemaling van den Eethenschen polder wel eene definitieve worden.

De gronden onder Heesbeen (ten Zuiden van de Berghsche Maas) hadden vroeger nooit last van water; sinds de opening van den Maasmond wordt daar voortdurend waterbezwaar ondervonden; daar zal wel niet veel aan te doen zijn.

In Heesbeen waren geen Joden; de daar gelegen Israëlitische begraafplaats dient voor de Joden uit Heusden.

Er komen drie doctoren in Genderen, Oerlemans uit Heusden (voor gemeentelijke armen), Millenaar uit Dussen en Erckelens uit Heusden voor de diaconiën der verschillende kerkdorpen.

Haven te Genderen is van belang voor afvoer van bieten, voor aanvoer van schuimaarde en pulpe.

De polder van Eethen heeft van het Rijk f. 25.000 gekregen; f. 13000 voor eene machine enz. en f. 12.000 voor onderhoud en bemalingskosten; een en ander werd in Juli 1911 te werk gesteld. Van eene verandering van de bemalingsinrichting aan de Peereboomsluis komt nu natuurlijk niets.

Den 4 Augustus 1915 kwam ik weer in Genderen. Ik reed er van uit Den Bosch per auto heen; dienzelfden dag ging ik ook naar Veen. Raadhuis en secretarie zijn weer verplaatst. Een metselaar, die een eigen nieuw huis bouwde, richtte dat zoo in, dat hij twee geschikte kamers overhield; deze verhuurde hij voor 25 jaar aan de gemeente voor f. 120,- per jaar. De inrichting zooals die thans bestaat, is voor eene gemeente als Genderen werkelijk zeer voldoende.

De Raadsleden wonen thans zeer slecht over de gemeente verdeeld: 6 wonen er te Genderen en 1 te Eethen; Doeveren en Heesbeen zijn thans niet meer in den Raad vertegenwoordigd. Toch zijn er geen partijschappen in de gemeente; de laatste raadsverkiezing liep zonder stemming af.

Er wordt nog steeds weinig gebouwd; dat is volgens de bouwverordening te duur. Zeker 99% van de bevolking woont in eene eigen woning.

Het getal kleine boeren neemt toe; zij krijgen gaandeweg de beschikking over meer land; het aantal groote boeren neemt af. Ongeveer 65% van de gronden behoort aan ingezetenen van de gemeente; als er grond te koop komt, wordt die zeker voor 90% door ingezetenen gekocht. Het gaat den arbeiders goed; armoede wordt niet geleden. Er is genoeg werk in de gemeente. Slechts twee gaan nog tijdelijk in de Haarlemmermeer werken.

Gedwongen winkelnering bestaat er niet. Herhalingsonderwijs wordt er wel gegeven, maar trekt niet erg; de meisjes krijger er les in de nuttige handwerken. Vier scholen: drie openbare, en eene bijzondere te Genderen. Landbouwonderwijs wordt jaarlijks verstrekt en valt nogal in de smaak.

Fruitteelt (peren en appels) neemt de laatste jaren sterk toe, en levert goede winsten af. Alle gemeenteambtenaren zijn thans in het Rijks pensioenfonds opgenomen.

Den 18 Augustus 1919 bezocht ik per auto de gemeenten Giessen, Andel en Genderen. Bij de laatste raadsverkiezing kwamen drie nieuwe leden in den Raad; deze bestaat thans uit 4 antirevolutionairen, 2 liberalen, 1 Roomsch Katholiek.

Er komen 10 woningen te kort; bouwen te duur; bij eene weekhuur van f. 3,30 - welk bedrag geen enkel arbeider kan verwonen - zouden Rijk en Gemeente jaarlijks per woning f. 50,- moeten suppleeren; ingenieurs woningbouwbureau Van Veen (te Breda en Utrecht) adviseerde, voorloopig nog niet te bouwen.

Het onderwijs aan de school te Eethen is bijzonder slecht; hoofd der school H. Bos is 72 jr. oud; hij wil nog niet met pensioen gaan; wordt daarin gesteund door het schooltoezicht!

Te Eethen ligt ongeveer 4 ½ H.A. land, waarvan de opbrengst moet strekken tot onderhoud van den gemeentetoren; wat jaarlijks daarvan overblijft, wordt onder de inwoners van Eethen verdeeld; men moet dan zijn hoofd van een gezin; 1 jr. en 6 weken een eigen schoorsteen hebben gestookt en tien jr. ingezetene zijn; in 1918 werd per gezin f. 18,- uitgekeerd.

Geen klachten over het drinkwater; enkele pompen werden vanwege de gezondheidscommissie onderzocht. Loonen f.2,50 à f. 3,-. Voldoende werkgelegenheid in de gemeente. Er wordt geen armoede geleden; zonder hulp van de gemeente kunnen burgerlijk armbesturen + de diaconiën in de behoefte voorzien.

Stoomzuivelfabriek “Op hoop van Zegen”; voorzitter is gemeenteontvanger Branderhorst; verwerkt de melk van 400 koeien; kaasmakerij; van de ondermelk wordt ook kaas gemaakt. Wanneer de boeren de ondermelk terug willen hebben, dan kunnen ze die terugkoopen tegen 4 à 5 cnt. Fabriek bestaat 12 jr.; in goedkoopen tijd gebouwd; heeft f. 20.000 gekost; de helft is afgelost. Slechts een klein gedeelte van de landbouwers is er bij aangesloten; jammer genoeg! Veel fruitteelt; 115 H.A. boomgaard; alle fruit wordt afgevoerd naar de veiling te Drunen, of het spoorwegstation te Waalwijk.

B. en W. gepolst over de vraag of het niet wenschelijk zou zijn om Meeuwen, Drongelen en Genderen tot eene gemeente te vereenigen. De bestuurskosten zijn reeds hoog, en zullen in de naaste toekomst nog beduidend verhoogd moeten worden. Wethouder Branderhorst verklaarde er zich ten slotte voor; wethouder De Graaf behield zich voorloopig zijn oordeel nog voor. Burgemeester Brune meende, dat de nieuwe gemeente slechts 2.400 zielen zou tellen; hij zou desniettegenstaande een Raad van elf raadsleden willen hebben, ten einde alle gehuchten: Eethen, Babilonienbroek, Meeuwen, Hangoort, Drongelen, Doeveren, Heesbeen en Genderen in den Raad te kunnen laten vertegenwoordigen.

Eethen

Genderen, Familieportret van de familie Van de Beek, 1915 (bron: SALHA)

Den 1 Augustus 1923 bezocht ik Eethen en Vlijmen. Sinds 1 Mei 1923 zijn de gemeenten Genderen, Meeuwen en Drongelen tot ééne gemeente vereenigd, dragende den naam Eethen. De Raad van de nieuwe gemeente had den 31 Juli 1923 voor de eerste maal vergaderd. In dien Raad zijn de oude gemeenten vrij goed vertegenwoordigd; hij is samengesteld als volgt:

Straver, oud wethouder, Babilonienbroek; v. Buuren, oud wethouder, Meeuwen; v.d. Schans, oud wethouder, Drongelen; Smits, oud wethouder, Genderen (Eethen); v.d. Heuvel, oud wethouder, Genderen; Branderhorst, oud raadslid Eethen; v.d. Beek, oud raadslid Genderen.

Benoemd werden tot wethouders Branderhorst en v.d. Beek; tot secretaris en ontvanger v.d. Schans, secretaris-ontvanger Van Drongelen.

Besloten werd, het nieuwe Raadhuis te vestigen te Eethen; zoo lang men daar nog geen Raadhuis heeft, zal het gevestigd blijven in Genderen; daar heeft gemeente nog 13 jaar huur aan. Voor een f. 500.- zal men die huur wel kunnen afkoopen.

Er is geen woningnood; op het moment staat zelfs eene goede woning ledig. Met Rijkspremie werden 12 woningen gebouwd. Voor vleeschkeuring voelt men niets; als er een beest dood gaat moet het ter keuring naar Waalwijk vervoerd. Men heeft dan kosten van keuring en die van vervoer te betalen. Er gaan thans meer beesten stil den grond in dan vroeger.

Door de autobussen wordt deze gemeente aardig geholpen; er is een dienst, vanuit Meeuwen: Meeuwen-Sleeuwijk; Sleeuwijk-Den Bosch-Sleeuwijk; Sleeuwijk-Heusden-Meeuwen. Men heeft thans geen reden meer om de tram Drunen-Heusden finantieel te steunen. Men zou gaarne een provinciaal subsidie hebben in de kosten van verharding van den Genderenschen Dijk, ter verbinding van Genderen met Biesheuvel.

Men hoopt zeer, dat het waterschap voor het Land van Heusden en Altena, thans in behandeling bij de bijzondere Commissie voor de Waterschappen, werkelijk tot stand komt.

De vereeniging van de 3 gemeenten maakt de opheffing van een pr. scholen mogelijk. Gedep. Staten schreven daarover aan den gemeenteraad. Naar ik heden ervoer, zullen daarover groote moeielijkheden rijzen: wethouder Branderhorst vond het jammer, dat de quaestie door G.S. geëntameerd was.

Stoomzuivelfabriek gaat heel best; jammer, dat niet alle groote boeren er bij zijn. Zoo betreurde wethouder v.d. Beek (die in het bestuur zit) het, dat zijn collega wethouder Branderhorst, die 16 koeien melkt, er niet bij is.