Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Heeswijk
Den 19den Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente; ik reed van ’s Bosch over Berlicum naar Heeswijk, vandaar naar Dinther, en vervolgens weer terug naar Den Bosch. Op de grens van Berlicum en Heeswijk vond ik eene eerewacht, kort voor de kom van de gemeente kwam mij de harmonie tegemoet; op het kwistig met “schoone” planten (afkomstig uit de serres van het kasteel) versierde Raadhuis vond ik Burgemeester en Wethouders.
Op mijne audientie verschenen drie “witheeren” uit de abdij van Berne, thans gevestigd te Heeswijk, nl. de prelaat (staat in rang ongeveer gelijk met den bisschop), de prior en de pastoor. Daarna volgde het hoofd der school Festen; vervolgens Keeser, de “slotvoogd” van Heeswijk en eindelijk Van Aspert, een bierhuishouder, die met de Kroningsfeesten gaarne vergunning had.
Van de uitnodiging van den burgemeester om bij hem te ontbijten, maakte ik geen gebruik; zonder onbeleefd te zijn, kon ik echter een glas champagne niet weigeren; ik nam dat dus maar in vredesnaam aan.
Van B. en W. vernam ik, wat de Heeren Van den Bogaerde indertijd een invloed hadden gehad in de gemeente, en hoe verkeerd zij van dien invloed hadden gebruik gemaakt. Ook, dat zij zoo harteloos waren voor de menschen, in de eerste plaats voor hunne pachters; deze werden nooit gemaand om hunne pacht te betalen. Maar als zij, om welke reden ook, een eenigszins beduidend bedrag ten achteren waren; dan werden zij meedogenloos uitverkocht en op straat gesmeten. Verder schijnen zijn, - moreel gesprolen - meer als beesten dan als menschen te hebben geleefd. De woningen der pachters van gronden, bij het kasteel behoorende, werden heel niet onderhouden.
 Het kasteel te Heeswijk (Collectie Abdij van Berne) |
De tegenwoordige administrateur - Mr. Bergmann - volgde dienaangaande gelukkig niet de traditie van de Heeren Van den Bogaerde; hij had reeds welgedaan om de pachthoeven weer bewoonbaar te maken.
Toen ik de gemeente verliet, deden harmonie en eerewacht mij weer uitgeleide; B. en W. wandelden achter mijn rijtuig mede tot de grens van Dinther. Toen ik eenige uren later van Dinther terugkomende nogmaals Heeswijk passeerde, vond ik de harmonie weder opgesteld! Wel eene verrassing!
Het bestuur van Heeswijk schijnt mij in geene slechte handen; Lambert van der Heijden, koffiehuishouder in het café bij Heeswijk, opzichter over de gronden van het kasteel, en wethouder der gemeente, schijnt mij een zeer geschikte man.
Administratie van den ontvanger. De rechten wegens verrichtingen van den ambtenaar van den burgerlijken stand worden om het jaar verantwoord.
Administratie ter secretarie. Eene verordening op de afkondiging, als bedoeld in art. 172 Gemeentewet, kon niet vertoond worden. De stukken betrekkelijk de hinderwet waren in ééne portefeuille verzameld; een register van beslissingen van B. en W. te dier zake was niet aanwezig. Evenzeer ontbrak een register van aanteekeningen van opgaaf omtrent in werking gebrachte fabrieken of werkplaatsen (art. 14 der veiligheidswet). Bijboeking der huwelijken in het bevolkingsregister geschiedt eerst aan het einde van het jaar. Verhuizingen binnen de gemeente worden niet bijgewerkt. De bijwerking der bevolkingsregisters was over het algemeen achter. In de dubbelen der akten van den burgerlijken stand waren de witte vakken niet dadelijk aangevuld.
De witheeren van Heeswijk bedienen in het geheel 9 parochies: Heeswijk, Berlicum, Lithoijen, Vlijmen, Elshout, Engelen, Bokhoven, Haarsteeg en Hedikhuizen. Het klooster der witheeren stond aanvankelijk te Bern bij Heusden; omstreeks 1500 overgebracht naar Heeswijk. Aan het hoofd der witheeren staat een prelaat (een gemijterde abt). Voor wat de parochies betreft, staan ze onder den bisschop van ’s Bosch; vacaturen van pastoor enz. worden, op voordracht van den prelaat, door een bisschop vervuld.
Den 2den. Mei 1903 kwam ik weer in de gemeente; ik reed er van uit Den Bosch heen en bezocht dienzelfden dag ook nog de gemeente Den Dungen. De leden van den Raad wonen goed over de gemeente verdeeld: de wethouder Van der Heijden woont bij het kasteel; Van Oorschot, een graanhandelaar, woont in de kom; Van den Boom en Sigmans wonen aan de Zandkant; wethouder Dobbelsteen woont aan de Lorisstraat; Van Lieshout woont te Rukven; en Van Zutphen aan de Heeswijksche brug. Sinds de nieuwe Kieswet heeft voor den Raad nog nooit eene stemming plaatsgehad; de menschen werden steeds bij candidaatstelling gekozen.
Gedwongen huwelijken zouden nooit voorkomen; in 25 jr. zouden er twee onwettige geboorten geweest zijn. Er wordt geen herhalingsonderwijs gegeven; er meldden zich geene liefhebbers voor aan. Schoolverzuim komt bijna niet voor; er werd ééns geverbaliseerd; dat eindigde met een ontslag van rechtsvervolging, omdat het kind meer dan 4 K.M. van de school woonde. De schoolcommissie vergaderde in 1902 twaalf keer. Het meeste schoolverzuim komt toch voor onder de meisjes.
Er is een Boerenleenbank; daar staat nogal wat geld op; daar wordt weinig geld aangevraagd. Die leenbank geeft 3%, neemt 4% en krijgt in Eindhoven 3 ¾ %. Er is eene nieuwe school gebouwd voor een pr. jaar; men heeft nu nog het plan de onderwijzerswoning - met het raadhuis onder één dak - wat op te knappen. De plannen om het zeer bekrompen raadhuis te verbouwen, en daarvoor te gebruiken het terrein, waar het oude schoolgebouw staat, heeft men om de kosten laten varen.
De burgemeester - die tevens secretaris is - schijnt het zich niet erg druk te maken; toen ik er bij hem op aandrong, om het oude archief wat in orde te maken, trok hij een erg leelijk gezicht. Het zat, volgens hem, goed en wel opgeborgen hoog boven in de kasten en hij wilde het daar blijkbaar voorloopig gaarne laten zitten.
Gemeentedoctor is de Heer v.d. Voort uit Veghel; men is over zijne diensten zeer tevreden. Ik had juist voor een maand ongeveer den veldwachter gedwongen ontslag te nemen. Zijn opvolger, een gepensioneerd Marechaussee (Koster genaamd) maakte op mij een goeden indruk. Er is in Heeswijk geen liefdehuis; de meisjes bezoeken de bijzondere school te Dinther. Tot voor korten tijd betaalde de gemeente daarvoor ruim f. 100 aan dat liefdehuis; toen G.S. daaraan een einde maakten wegens strijd met de wet, wist men geen raad. Pastoor Maas kwam nu in Heeswijk over deze aangelegenheid met mij praten; ik gaf hem te verstaan, dat G.S. wel geen bezwaar zouden maken om een raadsbesluit goed te keuren, waarbij aan zijn bewaarschool eene gemeentelijke subsidie van ± f. 100 wordt gegeven. Wilde het Kerkbestuur zijnerzijds deze tegemoetkoming geven aan het liefdehuis te Dinther, wanneer meisjes uit de parochie Heeswijk werden toegelaten op de zustersschool te Dinther, dat moest het Kerkbestuur dan maar weten; de gemeenteraad van Heeswijk en Gedep. Stat. hadden daarmede niets te maken.
Behalve de firma Van Oorschot, die een groothandel in granen drijft, en een 7-tal menschen in het werkt heeft, en een houthandel van v. Lith, die ook enkele menschen werk geeft, bestaat de heele gemeente vrijwel uit landbouwers. De gemeente heeft nogal eigendommen ± 160 H.A. aan één stuk gelegen, het Heeswijksche Broek ± 80 H.A., en even zooveel heide met slechte dennenbosschen. Heel veel om die gronden productief te maken, schijnt Heeswijk niet te doen.
De boerenbond kocht vóór 3 jaren voor f. 21.000 van de familie Speelman te Leeuwarden de tiend af, met het doel om uit de opbrengst renten en aflossing te vinden, en op die manier de tiend te doen tenietgaan. Hard avanceert die zaak niet, doordat de boeren tegen f. 6 de H.A. hun vruchten zelve mogen behouden; dat is volgens B. en W. veel minder dan die vruchten waard zijn. Dientengevolge kan er op het kapitaal jaarlijks niet meer dan een f. 400 worden afgelegd, en zal het lang duren, voor de tiend weg is.
Men betreurde het zeer, dat de collectie Heeswijk verkocht werd; v.d. Heijden, die bij het kasteel woont, beweerde, dat er thans 80% minder bezoekers kwamen dan vroeger; in het najaar 1903 zou de laatste verkoop plaatshebben van de prullen, die er nu nog zijn; dan kwam het heele kasteel leeg. Als de erven v.d. Bogaerde hun zin krijgen, dan wordt het kasteel met alle gronden verkocht. De oude Heer Van den Bogaerde kocht in 1833 het kasteel van den Heer Speelman te Leeuwarden; er behoorde niet meer dan ± 50 H.A.. grond bij, om en bij het kasteel. Na dien tijd werd er veel grond bijgekocht, zoodat er nu onder Heeswijk 450 H.A. bij behoort; er staan 16 boerderijen op, terwijl er nog 2 burgerwoningen in de kom bij behooren. In de laatste 25 jaren werden er geene gronden meer aangekocht. De laatste Van den Bogaerde liet een zeer uitgebreid grondgebied na aan zijne erven; het ligt verspreid over 37 gemeenten!
Ik moest van den burgemeester een glas Champagne aannemen. Later hoorde ik van Verdijk, dat de burgemeester eene agentuur in wijnen heeft.
Den 6den April 1906 kwam ik weer in Heeswijk; ik had per rijtuig eerst Berlicum bezocht; later ging ik nog naar Dinther. Per stoomtram keerde ik vandaar naar Den Bosch terug. Ik verleende audientie aan den Prior der Abdij van Heeswijk, den Heer v.d. Oever, en aan Pater Nouwens.
 Abdij van Berne, foto van vóór 1927 (Collectie Abdij van Berne) |
Van die heeren vernam ik, dat hun abdij aanvankelijk in Bern had gestaan; dat die later vandaar naar Den Bosch werd overgebracht; doch, toen Den Bosch in 1629 door Frederik Hendrik was ingenomen, zij de wijk hadden genomen naar Vilvoorde bij Brussel. Vandaar werden zij tijdens de Fransche Revolutie weer verjaagd; zij hadden toen geen abdij meer, en verdeelden zich over de verschillende (9) pastoriën in Noordbrabant. Ook terwijl zij in Vilvorde zaten, mochten zij, met uitdrukkelijke toestemming van de Oranjes, al hadden ze dan hier geen Abdij meer, in de 9 parochies de cura blijven uitoefenen. Voor een kleine 50 jaren, terwijl de Heer Neefs prelaat was, werd de Abdij te Heeswijk gesticht, en vereenigden zij zich daar weer, als in een moederhuis, terwijl van daaruit voor de bedienaren der parochie wordt gezorgd. Ook terwijl zij in Vilvorde zaten (1629-Fransche Revolutie) namen zij nooit anderen dan Noord Nederlanders in hunne orde op. Zij bezitten thans ook een missiehuis in Noord Amerika; dat wordt vanuit de Abdij van professoren enz. voorzien, terwijl dat weer zorgt voor de opleiding van de Amerikaansche priesters.
Van B. en W. vernam ik, dat de firma Van Oorschot de rijkste menschen uit Heeswijk zijn; aanvankelijk met 7 broers en zusters, traden 2 jongens als priester in de Abdij van Heeswijk, terwijl een meisje Religieuze is in Loon op Zand. B. en W. meenden dat die 4, die nog samenwonen en samen zaken doen, wel 2 ½ ton konden bezitten; voor 30 jaar hadden ze nog niets.
Het schoolhoofd Festen is gepensioneerd; hij werd vervangen door Van Empel, die reeds drie jr. hoofd der school te Neerloon was geweest; een knap man, met akten Fransch, Duitsch en Engelsch, tevens een goed onderwijzer. Tijdens Festen meldde zich nooit een jongen voor het herhalingsonderwijs aan; Van Empel wist voor dat onderwijs belangstelling te wekken, en had in den eersten winter acht leerlingen. Schoolverzuim is in Heeswijk niet erg; komt meer onder de meisjes voor dan onder de jongens, omdat de meisjes naar Dinther moeten naar het liefdehuis, en haar weg dus langer is en moeilijker. Processen verbaal behoeven niet te worden opgemaakt.
Mr. Bondam haalde voor een pr. jr. het oud archief naar D en Bosch; uit een pr. registers, welke ik toevallig in handen kreeg, bewees ik B. en W. dat, wat er nog aan oud archief was, hoogst belangrijk moest heeten. Aan den burgemeester opgedragen te zorgen, dat er een uitvoerige gedetailleerde staat der gemeentelijke bezittingen wordt aangelegd en bijgehouden.
Den 17 Maart 1910 kwam ik weer in Heeswijk; dienzelfden dag bezocht ik nog Dinther en Veghel; van Veghel keerde ik per trein naar Den Bosch terug. Aan B. en W. ontlokte ik de erkenning, dat de woningwet slecht wordt uitgevoerd, en dat het toezicht van B. en W. bij nieuwbouw zich uitsluitend bepaalt tot de privaten. De burgemeester beloofde voor de toekomst eene betere controle.
Een staat omtrent de exploitatie der gemeentelijke bezittingen was er nog niet gemaakt, ook daarvoor zal de burgemeester zorgen. Een inventaris op het oud archief was er wel, maar kon niet vertoond worden; burgemeester zal het stuk opzoeken en mij ter inzage zenden.
Van de verbetering van de Aa wil men niets hooren; die is in Heeswijk zeer goed; men wil zelfs niet op eene vergadering komen, waar daarover beraadslaagd zal worden; zelfs in den natten zomer van 1909 geen last van water; het winterwater heeft men gaarne; dat is altijd voor 15 April weg.
 Klas van de Zustersschool te Heeswijk (1908) |
De meisjes uit Heeswijk gingen vroeger naar de Zustersschool in Dinther; thans is er eene zustersschool in Heeswijk gekomen, en zal op datzelfde terrein nog een klooster gebouwd worden, waar de oude en invalide zusters van het Gezelschap J.M.J. (Mariënburg) hare laatste levensdagen zullen doorbrengen.
Op de Boerenleenbank staat 50 à 60 mille; sinds een jr. staat er geen geld meer op de Centrale Bank te Eindhoven; pater Van den Elzen vertrouwde de Centrale Bank te Eindhoven niet meer, en gaf daarom den raad, het geld uit Eindhoven terug te vragen. De boekhouder - Van de Pas - die het zeer druk heeft, geniet f. 60 belooning. Het gaat den boeren buitengewoon goed; in geen 30 jaren is alles zoo duur geweest, als nu; de laatste 5 jaren waren ongekend goede jaren.
Toen er in 1909 erg geklaagd werd over wildschade, vooral door de konijnen, werd die schade opgenomen in de heele gemeente voor Jurgens door v.d. Elzen uit Oss; voor de leden van den Boerenbond door Van de Pas, beheerder van de Boerenleenbank; de totale schade voor de geheele gemeente werd toen getaxeerd op f. 60! De Heer Jurgens gaf toen f. 100 om daarmede alle wildschade te vergoeden!
Ik duidde het den burgemeester euvel, dat er nu al sinds anderhalf jaar een waarnemend gemeenteontvanger was, en eischte dat aan dien toestand een einde zoude komen. De burgemeester verdedigde zich met de bewering, dat er een jonge man was, die den gevorderden leeftijd nog niet had; dezen zou de Raad gaarne benoemen; totdat hij de jaren had, werd de plaats voor hem door een ander open gehouden. Ik gaf den burgemeester te kennen, dat het niet te pas kwam op die manier te handelen.
 Raadhuis gebouwd in 1915, foto 1983 (Collectie PNB) |
Den 21 Mei 1915 kwam ik weer in Heeswijk; vanuit Den Bosch reed ik er per auto heen; dienzelfden dag bezocht ik ook nog Dinther. Er wordt een nieuw Raadhuis gebouwd; het is zoowat onder de kap. De burgemeester ontving mij met de Wethouders in zijne nette eigen woning. Het nieuwe Raadhuis kost f. 7.975; een nieuw schoolhuis, mede in aanbouw, werd besteed voor f. 3.997. Gemeente krijgt het benoodigde geld tegen 4% van de Boerenleenbank.
Gemeentebroek voor f. 1.640 verpacht aan Hollandsche boeren; protestanten die blijkbaar in Heeswijk niet tehuis behooren. Toen ze geen huur betaalden, zijn ze bij deurwaardersexploit gesommeerd; dat heeft geholpen, want in 1915 hebben ze zelfs vóór den vervaldag betaald!
Stierhouders. Gemeente geeft f. 100 premie; die som wordt door B. en W. tusschen de stierhouders verdeeld naar verhouding van het aantal gedekte koeien, die in gemeente tehuis behooren.
Drankbestrijding: subsidie Mariavereeniging: sinds de drankbestrijding begon, is het drankgebruik in gemeente zeker met 50% verminderd.
Harde wegen. Weg van het Kanaal naar de Abdij is de enige harde weg, welke door gemeente onderhouden wordt; de harde weg van het Kanaal naar het Kasteel wordt door eigenaar van het Kasteel onderhouden.
Waterleidingen. De Aa is dikwijls hooger dan de Leygraaf; als de Leygraaf verbeterd wordt, dan zal het water van de Aa op de Leygraaf komen, terwijl de Leygraaf in de Aa uitmondt!!
Genees- en verloskundige hulp: dr. Van der Voort uit Veghel; daar is geen vroedvrouw. Gemeentepolitie: gepensioneerd marechaussee; oud en versleten; doet weinig dienst; niet veel waard.
Gedwongen winkelnering. Ja en neen; bij Van Oorschot.
Gemeenteontvanger is de oude Van Aspert, de vader van het jonge mensch, voor wien in der tijd die betrekking werd opengehouden. Bedoeld jongmensch is thans zenuwlijder. Boeken worden bijgehouden door eene dochter, een meisje dat voor onderwijzeres opging, maar niet slaagde.
Ik dronk even voor mijn vertrek een kopje thee bij Mevr. Wagenaar; zij schijnt niet tegen het buitenleven te kunnen, en klaagde bitter, dat er in heel Heeswijk geen burgerij is, zoodat zij met niemand kan converseren!
 Burgemeester G.J.M. Wagenaar, 1913-1934 (Het Zuiden, BHIC) |
Den 31 Juli 1919 bezocht ik per auto van uit Den Bosch de gemeenten Heeswijk, Berlicum en Cromvoirt. In het door hem nieuw gebouwde Raadhuis werd ik door burgemeester Wagenaar ontvangen; het was zijn glorie, het mij te wijzen; het heeft ± f. 8.500 gekost, en ziet er werkelijk heel goed uit.
Er is gebrek aan woningen, vooral doordat de mandenfabriek van Swanenberg met 65 thuiswerkers werkt, en alle woningen die leeg komen, huurt en daarin vreemde mandenmakers post. Van der Ven, Wagenberg en Swanenberg zijn de zaak samen begonnen; toen alles goed en wel marcheerde, heeft Swanenberg de Heeren Van der Ven (Statenlid) en Wagenberg uitgekocht.
De gemeenteraadsverkiezingen brachten geen verandering in de samenstelling van den Raad; er is dus gelukkig geen partijschap. Voor den tram ’s Bosch-Helmond draagt Heeswijk f. 2.400 bij. Veel waterschade; het winterwater was dit jaar eerst half Mei weg. Salaris veldwachter veel te laag: f. 550 + vrije woning; veldwachter is een oude man, gepensioneerd marechaussee met een pensioen van f. 400. De hele distributie kostte tot nu toe ± f. 3.500.
Er komen weer meer konijnen; de jacht wordt sterk besurveilleerd, door 2 jachtopzieners van de pachters der jacht, de Heeren Bolsius uit Schijndel en Vermolen uit Amsterdam; zij betalen voor de jacht f. 4.000. Burgemeester mag aan 4 menschen eene groote machtiging tot het schieten van schadelijk gedierte uitreiken.
Den 11 Juni 1923 bezocht ik Heeswijk, Dinther en Engelen. De Raadsverkiezing liep bij enkele candidaatstelling af; in de kiesvereeniging was tevoren de strijd uitgevochten. Een geschikt raadslid - Van Zeeland - werd afgestemd; in zijn plaats komt een Van Oorschot in den Raad, een 25-jarige jonge man, die aan den invloed van zijn geld zijne verkiezing dankt. Hun aanslagen in den hoofdelijken omslag zitten aan de familie Van Oorschot dwars. Daarom moest die jonge v. Oorschot in den Raad, om oppositie te voeren. Bij de van Oorschot’s bestaat feitelijk nog gewongen winkelnering!
Wethouder Dobbelsteen was 43 jaar wethouder van Heeswijk; hij treedt met September in het private leven terug. Ik hoop, dat de Regeering hem den 31 Augustus aanst. het Ridderkruis der O.N. zal verlenen; de man heeft het wel verdiend.
Er zijn in Heeswijk 90 boerderijen met 4 à 5 koeien en een paard. Er worden veel biggen gefokt; aan varkens mesten doet men weinig. Electriciteitsbedrijf gaf in de eerste 14 maanden (tot 1 Jan. 1922) een verlies van f. 570. Het verlies in 1922 bedroeg f. 780, dus f. 210 meer! Veldwachter is een bijzonder geschikte man; zonder te vitten zorgt hij dat hij gerespecteerd wordt. Ook de bevolking houdt veel van hem.
Niettegenstaande den hoogen waterstand wordt in Heeswijk geen waterschade geleden, noch langs de Aa, noch langs de Leygraaf, noch langs de Groote Wetering. Geen werkeloosheid. Behalve de tram rijden er twee autobussen; zij doen de tram nog veel concurrentie aan, evenwel niet meer zoo veel als in het begin: de tram heeft zijne dienstregeling gewijzigd, en een sneltram ingelegd. Bovendien hebben er enkele ongelukken met de autobussen plaats gehad, zoodat het publiek er zich niet meer zoo gaarne aan toevertrouwt.
Boerenleenbank is thans weer aangesloten bij Eindhoven. Er zal een dikke twee ton op staan. In 1922 f. 15.000 voorschot gegeven; de voorschotten moeten in tien jaar afgelost zijn. Men hoopt, dat het heerlijk jachtrecht spoedig tot het verleden moge behooren; er is vooral veel konijnenschade.
Het gemeentebroek was aanvankelijk voor f. 1.600 verhuurd aan Protestantsche Hollandsche boeren. Deze werden van de pacht ontslagen, omdat ze het niet konden houden. Thans is het Broek verhuurd voor f. 1.900 aan jonge Roomsche boeren (twee broers en een zuster) uit Rumpt. De menschen zijn zeer vlijtig en geschikt; ze zullen het wel volhouden.
Er wordt landbouwonderwijs gegeven: een repetitiecursus benevens een cursus in het landbouwboekhouden. Het vervolgonderwijs zal wel te niet gaan; het is jammer, dat daarvoor zoo weinig belangstelling is.
Graanhandel van v. Oorschot 
