Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Nieuw-Vossemeer
Den elfden Mei 1896 bezocht ik de gemeente Nieuw-Vossemeer. Van Steenbergen komende arriveerde ik aldaar omstreeks 4 uur. Burg. en Wethouders ontvingen mij op het Raadhuis. De houding van heel de bevolking was bijzonder sympathiek. Voor het Raadhuis was de harmonie opgesteld; ook dat trok natuurlijk veel menschen. Een zangvereeniging uit Steenbergen was vooruitgereden naar Nieuw-Vossemeer, en voerde nog een paar nummers uit in den gang van het Raadhuis.
Om half vijf verleende ik audiëntie; aldaar verschenen pastoor en kapelaan, dominee, en hoofd der school. De dominee (Van Gendt genaamd) was eerst sinds een half jaar te Nieuw-Vossemeer; hij kwam uit Friesland; hij vertelde mij, dat de geest van de bevolking hier en in Friesland zoo hemelsbreed verschilde: terwijl de algemeene toestand van de boeren, zoowel als van de arbeiders niet verschilde met dien in Friesland, had hij op zijne standplaats in Friesland niemand (geen boer en geen arbeider) ontmoet, die tevreden was met zijn lot. In Nieuw-Vossemeer was iedereen tevreden; hij had in het half jaar, dat hij in deze gemeente was, nog niemand ontmoet, die niet tevreden was; ééne klacht had hij vernomen; nu juist in de allerlaatste dagen, nl. dat het te droog was, en dat men naar regen verlangde!
Van Nieuw-Vossemeer reed ik ’s avonds over Lepelstraat en Halsteren naar Bergen op Zoom. De secretaris van Nieuw Vossemeer kreeg van mij een uitbrander, om de verregaande slordige wijze, waarop het verslag van de gemeente door hem was bewerkt; ik had daarover eerst mijne ontevredenheid betuigd aan den burgemeesterl deze verzocht mij deswege den secretaris te onderhouden. De secretaris van Nieuw-Vossemeer is daar tevens ontvanger. Terwijl, blijkens het deswege door den Heer Klasens uitgebrachte verslag, de administratie van den ontvanger nogal veel te wenschen overliet, was die van den secretaris redelijk goed in orde.
Den 30 Augustus 1900 kwam ik weer in de gemeente. Ik moest opnieuw tot den secretaris (Buijsen) een ernstig verwijt richten, over de verregaand slordige wijze, waarop door hem het gemeenteverslag over 1899 was bewerkt; de secretaris verontschuldigde zich met te zeggen, dat hij zooveel te doen had, en de bewerking had overgelaten aan een klerk. Ik zeide hem toen, dat dit geen excuus was; dat de gemeente slechts 1.200 zielen had, en hij zijn werk best af kon; ik was daags tevoren in Wouw geweest; Wouw heeft ruim 4.000 zielen; daar was alles uitstekend in orde; alles wordt daar, zonder hulp, persoonlijk bewerkt door den 26-jarigen secretaris.
De algemeene begraafplaats van Nieuw Vossemeer, 90 centiare groot, ligt ten oosten van Steenbergen!!! Als keurmeester van bedorven vleesch en spek treedt de veldwachter op!
Ambachtsheeren van Nieuw Vossemeer zijn Tak van Poortvliet en een groot aantal andere Heeren. De ambachtsheeren hebben jaarlijks eene vergadering en een diner in het Hotel de Hollande te Bergen op Zoom, eigenaar de Heer Daun. Zij laten hunne belangen behartigen door den Heer De Graaf, burgemeester van Oud Vossemeer. Zij hebben o.a. het heerlijk jachtrecht dat zij laten uitkoopen; daarvoor wordt van f. 7 tot f. 15 per H.A. besteed. In die jacht, voor f. 300 gehuurd door Belgische heeren, worden jaarlijks 600 patrijzen en 400 hazen geschoten. In 1835 zou door 4 eigenaren met succes gepleit zijn tegen de ambachtsheeren over het heerlijk jachtrecht. De tegenwoordige eigenaren schijnen geen proces te durven wagen.
De vette, vieze burgemeester Martelmans, zoowel als zijn secretaris Buijsen, maken een onaangenamen indruk. Als ik weer eens in Nieuw-Vossemeer kom moet er om gedacht worden, dat het aanbeveling verdient over Oud-Vossemeer en Tholen naar Halsteren te rijden; dan kan ik de beide veren over de Eendracht zien.
Den 22 April 1904 kwam ik weer in Nieuw Vossemeer; ik ging per tram naar Vogelenzang (Halsteren); vandaar per tram naar Steenbergen; vervolgens per tram naar Nieuw Vossemeer. Langs denzelfden weg keerde ik op dezelfde wijze naar Bergen op Zoom terug. Er had zich niemand voor de audientie aangemeld; daardoor had ik veel tijd, om met B. en W. te praten. Van hen vernam ik, dat de ambachtsheerlijkheid bestaat uit Nieuw Vossemeer, Oud Vossemeer en Vrijberghe. Door verkoop, door vererving enz. is het getal van de gerechtigden in de ambachtsheerlijkheid zeer talrijk geworden; B. en W. meenden zelfs, dat de ambachtsheerlijkheid in eene naamlooze vennootschap op aandeelen was ingebracht.
De rechten van de ambachtsheeren zijn vierderlei:
1e. de tienden, voor zooverre die nog niet zijn uitgekocht;
2e. de aanvragen binnendijks. Toen de polder ingedijkt werd, bleven de bestaande kreken te laag, om er goed land van te maken; wat vroeger kreken waren werd laag land, rietgors, water. Naarmate dat daarvan land werd gemaakt, naarmate dat er aanwas was, lieten de ambachtsheeren hunne rechten gelden. Ze staken stokken in den grond, ten bewijze, dat hunne rechten tot aan die stokken gingen, omdat er tot aan die stokken aanwas had plaats gehad. Daarover ontstonden natuurlijk honderd en een quaesties.
Alles te samen, laagland, rietgors, water zal er ± 100 gemet zijn. waarop de ambachtsheeren aanspraak maken; van deze zullen er ± 40 gemet zijn, die eene kapitaalwaarde van f. 150 per gemet vertegenwoordigen; de rest heeft geen waarde.
3e. het heerlijk jacht- en vischrecht. Daar zijn ook konijnen, wel niet veel, maar toch altijd te veel; men heeft ze nooit geheel kunnen uitroeien; ze doen vooral kwaad aan de dijken van den Heerenpolder en van den Beciuspolder. Van enkele gronden is het heerlijk jachtrecht afgekocht; de eigenaren van sommige andere gronden hebben met succes aan de ambachtsheeren het heerlijk jachtrecht op sommige gronden in rechten betwist;
4e. het grasgewas langs alle dijken en wegen in de ambachtsheerlijkheid benevens het recht, om de dijken met boomen te beplanten.
Op het kadaster staat de eigendom van de aanwassen ten name van de eigenaren van de ambachtsheerlijkheid. 60% gedwongen huwelijken; 1 à 2 onwettige geboorten per jaar. Zoowel de mannen als de vrouwen trouwen op rijperen leeftijd; ze zijn, als ze trouwen, van 25 tot 35 jaren oud.
De helft van de arbeiders woont in eigen woningen; de andere helft woont gehuurd, en betaalt voor eene woning, meestal zonder tuin, van f. 0,50 tot f. 0,70 per week; daarvoor hebben de menschen dan eene weinig geriefelijke woning, zonder wc, zonder regenbak, één kamer met een pr bedsteden, soms nog met een klein keukentje, een keldertje, een zolder met een pr slaapplaatsen.
De arbeiders hebben allen een pr geiten; 90% slacht een varken voor eigen gebruik; hoornvee hebben ze niet, behalve dat sommigen een kalf koopen, opfokken, en later aan een boer overdoen. Sommigen koopen in het najaar een varken, een zoogenaamd loopvarken, dat ze in het voorjaar weer verkoopen. Zoowel kalf als loopvarken moeten dienen, om op een bepaald moment een sommetje geld in handen te krijgen.
Behalve eene enkele weduwe zijn er geen echte armen in de gemeente. Ook ’s winters is er nogal werk, vooral doordat de arbeiders zeker nogal land pachtten; er zijn 5 boerenstellingen afgebroken; het land (± 400 gemet) vooral door arbeiders gehuurd.
Eerste klasse land zal f. 1.500 de H.A. waard zijn; tweede klasse land f. 300 minder. Land, dat bij een boerenstelling hoort, brengt 1/3 minder op, dan zoogenaamd los land; het laatste wordt door de arbeiders gehuurd; die pachten gewoonlijk veel te duur; tegen hen kan men niet opbieden. De helft van de boeren wonen op hun eigen, de helft woont gehuurd. De boerderijen zijn over het algemeen van 40 tot 50 H.A. groot. Alles bouwland, geen weiland. Geen koeien, dan voor eigen gerief; doordat alles bouwland is, worden er veel paarden gehouden en worden er veel volens gefokt.
Van de bevolking zijn er 1.100 Katholiek, 125 Protestant. Toen ik in de gemeente kwam, en toen ik die verliet, werd op de Roomsche kerk en op die van de Protestanten de klok geluid; het gaf geheel den indruk van eene begrafenis.
Den 13 Juni 1908 kwam ik weer in de gemeente. Burgemeester Martelmans was lijdende aan zijn voet, en kon daarom niet op het Raadhuis komen; hij was er in geen drie maanden geweest. Aangezien er zich niemand voor de audientie had aangemeld, en ik met de twee wethouders moeielijk het gemeenteverslag kon bespreken, stelde ik aan de Heeren voor om naar de Slaakdam te gaan, en den nieuwe polder te gaan bezichtigen, die door het Rijk pas is ingepolderd, en binnen enkele weken zal verkocht worden.
Een bezwaar was de groote distantie ± een uur; de beide wethouders zijn 82 en 72 jr oud. De jongste, De Wit, stelde toen voor, dat hij met zijn rijtuig er ons zou brengen. We gingen den burgemeester even goedendag zeggen, en wachtten te diens huize op het rijtuig van De Wit. In dat rijtuig - een tweewielig karretje - reden we naar de Slaakdam, en daarover tot St. Philipsland.
De nieuwe polder ligt in verschillende vakken afgedeeld, langs de Slaakdam; twee met grint verharde wegen, verdeelden den polder in drie deelen. Naar men zeide, was het geen beste poldergrond; de schorren waren niet voldoende dik; de aanwas met slik lang niet overal voldoende. Groote kudden schapen weidden het jonge gras af. Naar men mij zeide, was niet alleen in de behoefte aan harde wegen behoorlijk voorzien, maar was ook voor de afwatering voldoende gezorgd, door den bouw van eene sluis in den dijk, en het graven van enkele hoofdwaterleidingen; vanaf den Slaakdam was dat echter niet met juistheid te zien, terwijl de tijd ontbrak om den heelen polderdijk om te rijden. De nieuwe polder zou 258 H.A. groot zijn.
Aangezien de tram, die over den Slaakdam naar de eilanden voert, nog in geen anderhalf uur te wachten was, reed ik met hetzelfde tweewielig rijtuigje weer terug naar Nieuw Vossemeer. We passeerden de hofsteden van den wethouder Swagemakers; op diens verzoek reden we even bij hem aan, en bezichtigden zijne nette woning. Zijn huishouden bestaat uit zijne vrouw – een knap oud vrouwtje en twee zoons, die nog tehuis zijn.
Een zoon is kapelaan te Etten, en drie dochters gingen in het klooster; eene van die meisjes was juist gestorven; ik moest daarvan alle détails aanhooren. Met De Wit – want Swagemakers bleef tehuis op zijne hofstede – reed ik ten slotte naar Nieuw Vossemeer terug. Ten huize van den burgemeester, die dicht bij de tram woont, wachtte ik het vertrek van den tram af en keerde naar Steenbergen terug, om vandaar naar Dinteloord te rijden.
Vanuit hotel De Zwaan te Roosendaal bezocht ik den 10de. April 1912 per auto deze gemeente; ik reed er via Wouw en Steenbergen heen; later bezocht ik nog Halsteren en Wouw, en keerde vandaar naar Roosendaal terug. Wethouder De Wit is overleden, en vervangen door Looyen, een flinke uitgeslapen boer. Het werk ter secretarie is thans vrij goed in orde; redenen tot groote aanmerkingen leverde het niet op.
De menschen wonen tegenwoordig vrij goed; meestal op hun eigen. Gemiddelde verdiensten f.1,25 daags; die werken wil kan werk vinden; men behoeft niet naar Duitschland te gaan; die daar heen gaan, willen wel zoo; houden er van “vrij” te zijn, en niet voortdurend onder toezicht te staan.
De arbeiders hebben veelal nogal land in huur, van ½ tot 1 Hectare, soms nog meer; hebben geiten, een koe; houden varkens. De varkens worden ingeënt tegen vlekziekte; het middel is probaat; in 1911 stierven echter tal van varken ná het inenten; de schade – bijna f. 600 – werd door het Rijk vergoed.
In 1911 geen gebrek aan drinkwater; wel waren de regenbakken ledig, maar het welwater was bruikbaar, en in voldoende hoeveelheid aanwezig. Geen verloskundige hulp; geraden zich deswege met Steenbergen te verstaan; ééne verloskundige voor de Heen en Nieuw Vossemeer samen kon wellicht, met subsidie van Rijk en provincie, een bestaan hebben als gemeente ook eenig tractement verstrekte.
In Steenbergen zijn drie veeartsen; veeartsenijkundige hulp is dus in voldoende mate aanwezig. Door het openen eener bijzondere meisjesschool is er op de openbare een onderwijzer minder noodig; een finantieel voordeeltje voor de gemeente. De storm op 30 September 1911 sloeg in den dijk van den Eendrachtspolder drie gaten; voor het dichten moest men f. 10.000 betalen; bovendien kreeg men van den ambachtsheer voor het steken van klei uit diens gorzen eene rekening van f. 3.700; dat bedrag eerste betaald, na daartoe te zijn gedwongen door een vonnis der Rechtbank; in uitspraak berust, na advies van Mr. Knottenbelt te Rotterdam.
De 17 Augustus 1917 kwam ik weer in Nieuw Vossemeer; later ging ik nog naar Wouw. Wethouder Swagemakers is thans 92 jr; nog een flinke krasse oude Heer, die onder geen enkel opzicht den last der jaren schijnt te ondervinden; hij is nog heel goed bij. Wethouder Looyen gaat ook al naar de tachtig; de man kan wel 100 jr worden, zoo flink is hij nog.
Van de locaalspoorwegplannen is aan gemeentebestuur niets officieel bekend; geraden, om, wanneer men meent dat het belang van de gemeente vordert, dat de lijn door de gemeente komt, zich dan nog zoo spoedig mogelijk met het Comité in verbinding te stellen; anders vischt men zeker achter het net. Gemeente is niet opgenomen in drinkwaterleiding van Dr Jenny Weyerman.
Door een vijftal inwoners wordt druk gesmokkeld; ze zijn sinds ze daarmede begonnen echte dronkaards geworden. De boeren maakten een pr jaar schitterende zaken; sinds zij gerantsoeneerd werden, en, tegen vaste prijzen het grootste gedeelte van de producten aan de Regeering moeten afstaan, is het vet van de ketel. Aan veehouderij wordt niet veel gedaan; de paardenhandel is bijzonder traag; men zag kans, om, wanneer ik met mijn auto wilde rondrijden, mij op één dag 100 volens te laten koopen tegen de halve prijzen van verleden jaar.
De arbeidende klasse gaat het goed; de verdiensten zijn groot; de komende winter behoeft geen zorg te baren; armoede wordt er niet geleden. Er is wel gebrek aan goede arbeiderswoningen. Van woningnood kan echter niet gesproken worden. Zoowel de boeren als de arbeiders wonen veelal op hun eigen. In de laatste 15 jaren werden er nogal enkele boerderijen door Belgische eigenaren verkocht; die werden dan door de boeren ingekocht.
Er is geen dokter, geen vroedvrouw, geen veearts. Zoodra de tijdsomstandigheden wat gunstiger zijn, zal er een nieuw Raadhuis gebouwd worden. Wanneer daarvoor geen ander geschikt terrein mocht te krijgen zijn, is de burgemeester bereid een hem toebehoorend perceel daarvoor beschikbaar te stellen. Het belastbaar inkomen bedraagt op het moment 6 ton; de hoofdelijke omslag f. 3.500. Het archief, boven de school tijdelijk opgeborgen, is goed verzorgd en verpakt; het kan daar geen kwaad.
Er wordt herhalingsonderwijs gegeven, maar daarvoor is, gelijk overal elders, weinig belangstelling. Het schoolverzuim is schrikbarend; van de 36 kinderen uit de hoogste klasse zijn er 32 absent. De schoolopziener (Juten) vervolgt niet; daardoor kunnen er geen veroordeelingen volgen. Gevraagd, zulks officieel in Den Bosch mede te deelen.
De Eendrachtspolder moet 4.500 M1 zeedijk onderhouden; hoewel aan die dijk veel verbeterd is, zou er nog f. 80.000 moeten besteed worden, alvorens die dijk zou zijn, wat zij moet wezen. Er is helaas geen geld voor; er worden nu reeds f. 29,- polderlasten per Hectare geheven.
Den 8 Juni 1921 kwam ik weer in Nieuw Vossemeer. Door B. en W. werd ik in het nieuw gebouwde Raadhuis ontvangen. Het Raadhuis is vrij ruim; het heeft f. 15.500 gekost; het ziet er goed uit. De evenredige vertegenwoordiging bracht hier drie nieuwe raadsleden, twee nieuwe wethouders. Met wethouder Moors viel heel goed te praten. Wethouder Ooms stonk naar jenever; hij beweerde niet veel.
Er is hier weer groote behoefte aan drinkwater; thans wordt water uit Bergen op Zoom aangevoerd; dat kost daar f. 0,50 de M3. Het vervoer geschiedt per schuit, waarvoor den schipper f. 65 in de week wordt betaald. Vervolgens wordt het rondgevent langs de huizen tegen f. 0,05 de emmer; om de beurt leveren de groote boeren daarvoor gratis paard en koetsier. Men verlangt hard naar de waterleiding van Jenny Weyerman.
Het oud gemeentelijk archief ligt als een ordelooze hoop op zolder; het moet noodzakelijk verzorgd worden. De nieuwe 4-klassige school is pas aanbesteed voor f. 31.890.- Men hoopt van het Rijk 25% terug te krijgen, niettegenstaande de school bestemd is voor R.K. bijzonder onderwijs. Men wil later de openbare school sluiten, en de 12 Protestantsche kinderen naar de openbare school te Steenbergen zenden. Gemeente zal dan de tramkosten betalen, omdat Steenbergen meer dan 4 K.M. van Nieuw Vossemeer ligt. Het veer naar Oud Vosmeer wordt nog slecht bediend. De slechte klinkerwegen worden langzamerhand herstraat met midden in een klinkerpaardenpad, met aan weerszijden een breede strook van Quenast keien.
Geen eigen vroedvrouw; minstens 50% van de bevallingen geschiedt met uitsluitende hulp van de buurvrouw. Voor f. 300 per jaar neemt de dokter uit Oud Vosmeer de geneeskundige armenpraktijk waar.
Om electrisch licht te verkrijgen, zal gemeente eene zekere stroomafname moeten garandeeren; tot nu toe heeft men er nog geen werk van gemaakt. Hoofd. omslag f. 19.000; hoogste aanslag 4.6%. Voor paardenfokkerij heeft men veel geld over; verleden jaar kocht men een hengst voor f. 110.000,- Op de keuring werd het dier wegens cornage afgekeurd; bij de herkeuring te Dordt werd de afkeuring gehandhaafd. Thans procedeert men tegen de Verzekering Mij. om die f. 110.000. In eersten aanleg heeft de associatie het proces gewonnen. Inmiddels werd een andere hengst door dezelfde associatie gekocht voor f. 25.000.
Het Bestuur van de Eendrachtspolder wacht nog met de herstelling van een gedeelte zeedijk, totdat beslist zal zijn over de plannen Bongaerts; wanneer het water van Kruisland voor een gedeelte in de Eendracht moet uitloozen, dan moet dat juist gebeuren, daar waar de dijk nog versterkt moet worden. Dan gaat alles in ééne moeite door en heeft men geen dubbele kosten. De polderlasten bedragen thans f. 20,- per H.A.
Er is in gemeente geen voldoende arbeidsgelegenheid, vooral des winters niet; de geest van het werkvolk is maar zoo zoo. De Heeren hebben een collectief arbeidscontract: ’s winters f. 0,33 en ’s zomers f. 0,36 per uur. Vrijgestelde Loerakkers uit Haarlem komt de actie van de arbeiders geregeld leiden. Er is thans minder schoolverzuim; de processen-verbaal worden thans vervolgd.
Na tevoren in Dinteloord te zijn geweest, bezocht ik den 3 Juni 1925 wederom Nieuw Vossemeer. Woningnood bestaat hier niet. Aan woningbouw heeft de gemeente niets gedaan. Maar in den laatsten tijd werden door particulieren 8 woningen gebouwd; kosten ± f. 2.300. Van de ambachtsheeren werd voor iedere woning een terrein van ± 6 aren verkregen, waarvoor hun jaarlijks ± f. 6 moet worden betaald.
In den gemeenteraad zitten 7 boeren; van een arbeiderslijst werden successievelijk vier arbeiders tot Raadslid verkozen verklaard; maar zij bedankten alle. De vleeschkeuringswet was noodzakelijk; is eene nuttige wet. Men is doodgelukkig, dat de Waterleiding West Brabant tot stand kwam, en dat daarmede aan alle drinkwatermisère een einde kwam. Het oude archief is nog niet geheel geordend; burgemeester en klerk, die er zich mede onledig hielden, werden ernstig gebeten door allerlei beestjes, die in dien ouden papier rommel zitten. Wandluizen? Geraden, die beestjes door het een of ander giftig gas te dooden.
Veel moeiten met de Heeren van de ambachtsheerlijkheid; niettegenstaande de nieuwe jachtwet hebben die heeren het heerlijk jacht- en vischrecht weer verpacht; op advies van den Boerenbond zal Mr. Witlox een proces tegen hen inspannen. De bediening van het veer naar Oud-Vossemeer, dat ook aan die Heeren behoort, laat alles te wenschen over. De klinkerwegen worden gaandeweg omgebouwd in keiwegen met een paardenpad van klinkers; die soort wegen schijnt zich goed te houden.
Gemeentedokter is de Heer Vermet uit Oud-Vossemeer; hij heeft in Nieuw Vossemeer eene kamer gehuurd, en komt om den anderen dag in de gemeente. De vroedvrouw woont ook in Oud Vosmeer. De veearts v.d. Sande in Steenbergen.
’s Winters is er veel werkeloosheid; in den afgeloopen winter waren er 84 werkeloozen. Alle arbeiders hebben een stuk land, soms tot 2 H.A. toe; zij verbouwen aardappels, bruine boonen, bieten en tarwe, met de bieten betalen zij hun pacht. De gemeente trekt er zich niets van aan; de menschen moeten ’s zomers maar sparen.
Sinds 1 Januari 1925 heeft een autobusdienst Sijpe-Nieuw Vosmeer-Bergen op Zoom de gemeente uit haar isolement verlost. Niet gesubsidieerd. De dijk langs de Eendracht is voldoende versterkt; op sommige plaatsen is hij niet hoog genoeg; daarin wordt nog voorzien. Het gaat den boeren tamelijk goed. Het proces over dien hengst van f. 110.000,- werd verloren; thans is het dier goedgekeurd, en staat ter dekking.
Broodsgebrek wordt nergens geleden. De geest der arbeiders is kalm en rustig; ’s winters verdienen de menschen 25 cnt per uur, ’s zomers 27 cnt. Doordat er een landelijk contract tot stand kwam met medewerking van een van de twee Loerakker’s, beide vrijgestelden, kwam er rust in het boerenbedrijf. Landbouwonderwijs wordt niet meer gegeven; schoolhoofd, in het bezit der landbouwakte, is vertrokken. Een jongen gaat naar de middelbare landbouwschool te Roosendaal.
