Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Ossendrecht
Den vierden Mei 1896 bezocht ik de gemeente Ossendrecht. Van Huybergen komende, kwam ik op het vastgestelde uur aan; de wethouders waren nog niet aanwezig, een gevolg van de omstandigheid, dat de gemeente Ossendrecht den tijd van Greenwich heeft en men mij dus 20 minuten later verwachtte.
De harmonie, die mij blijkbaar tegemoet had willen gaan, was nog onvolledig, toen ik de leden voorbijreed. Later kwam zij voor het gemeentehuis een paar stukken ten beste geven. De burgemeester maakt geen gunstigen indruk; uit de beide wethouders was geen woord te halen; de secretaris houdt met zijn broeder samen een groot zaakwaarnemerskantoor; zelfs de notaris heeft zich met hen moeten associëeren. Evenals te Woensdrecht bestaat ook te Ossendrecht het gros van de bevolking uit polderjongens.
Op mijn audiëntie verscheen de pastoor met den kapelaan benevens een gegageerd O.I. soldaat. Om den tijd te dooden bracht ik een bezoek aan de school; voor een dorpsschool scheen mij het onderwijs bijzonder goed. Geschiedenis en aardrijkskunde vallen blijkbaar zeer in de smaak van de kinderen; verder was hun te mijner eer het Wien Neerlands bloed en het oude Wilhelmus geleerd.
Na de school verlaten te hebben kwam de burgemeester mij vertellen, dat er een fabrikant was, die er hoogen prijs op zou stellen, dat ik een bezoek aan zijne cichoreifabriek zou brengen; zeer tot mijn leedwezen moest ik voor het bezoeken van die fabriek bedanken. Ik deelde den fabriekseigenaar mede dat ik niet kon komen, omdat ik op tijd te Putte moest zijn; bij een volgend bezoek aan Ossendrecht hoopte ik zijne fabriek te bezoeken. Hij heet Mattheeussens. In Ossendrecht is verder niets te zien, en blijft alles daar bij het oude.
Ik droeg den burgemeester op, er voor te zorgen, dat in het vervolg het jaarverslag van de gemeente aan den gemeenteraad nauwkeurig ingevuld wordt! Nu (in het verslag over 1894) werd omtrent zeer vele zaken naar vorige verslagen verwezen.
Ik schreef den 8e mei nog aan den fabrikant C. Mattheeussens om hem nogmaals aan het verstand te brengen dat het niet mijne schuld was dat ik zijne fabriek niet was komen bezichtigen; deze antwoordde mij den elfden Mei dat hij de zaak volkomen begreep en dat hij zich bij een eventueel volgend bezoek aan Ossendrecht aanbevolen hield voor eene bezichtiging zijner fabriek.
De heer Klasens rapporteert, dat de administratie van den secretaris-ontvanger met netheid werd gevoerd, en goed in orde was. Slechts enkele opmerkingen waren te maken.
Den 28 augustus 1900 kwam ik weer in de gemeente Ossendrecht; sinds mijn vorig bezoek was daar een nieuwe Roomsche kerk gekomen; met B. en W. ging ik die even kijken. Vervolgens ging ik met B. en W. kijken naar de fabriek van peekoffie van de weduwe C. Mattheeussens en Zonen en zag daar de bereiding der cichoreiwortels. Ik werd door een zoon rondgeleid en vernam dat de concurrentie zoo hevig was doordat een andere zoon uit de zaak getreden was, zich als fabrikant gevestigd had naast de zaak zijner moeder en nu scherp concurreerde.
Door de wet van 1897 werden de inkomsten ± f. 2.500 beter; de 70 opcenten op het personeel werden toen afgeschaft, en een bestaande grintweg veranderde in een keiweg, wat aan de gemeente f. 26.000,- kostte. Op mijne audientie verscheen niemand. De laatste periodieke raadsverkiezingen liep zonder stemming af met herkiezing der aftredende leden. De burgemeester maakte nu een goede indruk.
Van de 2.600 zielen zijn er ± 50 Protestant; er is een Protestant raadslid. De Protestanten betalen 1/7 van den heelen hoofdelijken omslag.
Den 20 April 1904 bracht ik weer een bezoek aan Ossendrecht. Ik ging per tram van Bergen op Zoom tot Ossendrecht en liep toen naar het Raadhuis, dat op ± 10 minuten van de halteplaats van de tram ligt. Per rijtuig ging ik later naar Putte en daarna naar Woensdrecht, vanwaar ik per rijtuig naar Bergen op Zoom terugkeerde.
De bevolking is zeer welvarend en gaat zeer vooruit; in 1903 werden 43 huwelijken gesloten, van welke 5 gedwongen. Op ruim 100 geboorten kwamen 4 onwettige kinderen voor. Bijna alle arbeiders wonen op hun eigen: huisjes die aan bouwen f. 600 à f. 700 kosten; 20 à 40 aren land, ad ± f. 400 – f. 600. Als een gezin trouwt is er gewoonlijk zoveel overgespaard, dat men met een hypotheek van ± f. 400 kan volstaan. Het geld wordt verschaft door den secretaris Adan.
Het is moeilijk om aan meiden en knechts te komen; voor een meid wordt van f. 100 tot f. 120 betaald. De knechts worden meestal gehuurd voor 9 maanden van 1 Maart tot St. Andries (1 December). Zij verdienen dan hoog loon tot f. 250 toe; bovendien dikwijls nog 50 roeden aardappelland voor hunne familie. Geen ruzie met verkiezingen.
Bondam nam voor een jr of zes oud archief mede en zou dat inventariseeren en catalogus zenden. Catalogus moet nog komen. Audientie verleend aan Pastoor Wijtvliet, die niets bijzonders te vertellen had; en aan hoofd der school Swering, die kwam vragen om bij een eventueele vacature van districtsschoolopziener in aanmerking te mogen komen. Hem geraden te trachten eerst arrondissementsschoolopziener te worden, dan is de overgang tot districtsschoolopziener later gemakkelijker.
Er is in Ossendrecht geene bijzondere begraafplaats; op de algemeene begraafplaats, waar alle lijken worden bijgezet, wordt geene begrafenisrechten geheven; ook niet door den pastoor. Geneeskundige hulp wordt verleend door een Belgische doctor; er zijn geen armen dat naam heeft; voor medicamenten, doodschouw, vaccinatie enz. krijgt hij te samen f. 175,- en is daarmede ruim betaald.
Over de veldwachter is men zeer tevreden; hij heeft. f. 500,- + f. 50,- voor kleding + vrije woning en tuin. Met het oog op zijn groot gezin wil men hem eene nieuwe woning bouwen. Rijkspolitie bestaat uit 4 marechaussee te voet, over wie men zeer tevreden is.
Vroeger werd kosteloos herhalingsonderwijs gegeven aan gemiddeld 70 jongens. Sinds daarvoor na de wijziging der onderwijswet schoolgeld geheven moet worden, wordt daarvan bijna geen gebruik meer gemaakt. Veel menschen werken buiten de gemeente, vooral in België en Frankrijk, - nu er in Duitschland niet meer zulke hoge loonen worden gegeven. Een boerenarbeider verdient gemiddeld f. 0,90 gemiddeld daags, een fabrieksarbeider ± f. 1,-. Er wordt vooral cichoreikoffie gefabriceerd; nu er in België eene belasting op den invoer van peekoffie is aangenomen, gaat een der cichoreifabrieken - die van de firma de Beukelaar - een gedeelte harer zaak naar Antwerpen overbrengen.
Den 24 Juni 1908 kwam ik weer in Ossendrecht; ik ging er per tram heen; en reed vandaar later naar Putte, vanwaar ik later naar Bergen op Zoom terugreed. Ik verleende audientie aan pastoor en kapelaan, die niets bijzonders te vertellen hadden en aan Swering hoofd der school, die kwam bedanken voor de medewerking van Gedep. Staten om de wet Brink overeenkomstig hare bedoeling = verbetering van het lot der onderwijzers, te doen uitvoeren.
Er was juist Kermis geweest in Ossendrecht; in 1907 waren Belgen gekomen om de boel op te scheppen en was er groote moeite geweest met de marechaussee; de veldwachter van Ossendrecht redde bij die gelegenheid den brigadier - die anders vermoord had geworden - het leven en kreeg deswege een dankbetuiging van de Regeering. Bij die gelegenheid werd er een Belg door de marechaussee doodgeschoten. Om baas te blijven was dit jaar de brigade met 5 man versterkt, zoo dat er nu 9 man waren + de gemeenteveldwachter; gelukkig behoefden ze niet handelend op te treden.
Ik heb er B. en W. op gewezen dat ze geen recht meer hebben om de waterleidingen te schouwen en dat gemeenten de waterleidingen voortaan zelve moet onderhouden. Sinds een paar jaren is er een gemeentedoctor, dr. Van der Lek; een protestant, daar was geen Roomsche te krijgen. Zijn salaris op het moment f. 600; het klimt jaarlijks met f. 50,- tot een maximum van f. 1.000,-.
In 1907 waren er zes branden geweest; oorzaak onbekend; de Heeren geraden, om, wanneer er ernstig vermoeden van brandstichting is, te zorgen dat de assurantiepenningen niet uitbetaald worden; dan is het met brand stichten spoedig gedaan. Sinds het herhalingsonderwijs niet meer kosteloos gegeven wordt, valt het niet meer in de smaak der menschen en wordt er slechts door een minimum aantal kinderen gebruik van gemaakt.
De peekoffiefabricage verschaft aan tal van menschen geregeld een stuk brood; de ± 25 meisjes, die de koffie moeten verpakken, verdienen winter en zomer ongeveer f. 0,75 daags. Er moet echter hard gewerkt worden, want het is alles aangenomen werk. De cichoreiwortels komen uit Frankrijk en België; ze worden in gedroogden toestand vandaar naar Ossendrecht verzonden. Men zou ze even goed in Ossendrecht kunnen verbouwen, maar de grond en de arbeidskrachten zijn daar wat duur; ze groeien er echter uitstekend.
Het oud archief zit nog steeds in de kasten; van tijd tot tijd komt de rommel er uit om schoon gemaakt te worden; men weet echter niet wat men heeft. Gemeente heft begrafenisrechten op algemeene begraafplaats: f. 2 voor een groot lijk enz.
Met B. en W. in mijn rijtuig een eindweegs den dijk opgereden tusschen den Noord- en den Zuidpolder. Die dijk werd door gemeente bestraat; ik meen in 1898; de bestrating zag er zeer goed uit. Bij mijn vertrek naar Putte nam ik wethouder Melsen, een oud man, die in 1907 zijn gouden bruiloft vierde, in mijn rijtuig mede tot zijne woning; hij woont nl. in de buurt van ‘huis Molentje’ aan den weg van Hoogerheide naar Putte, juist aan de vereeniging met den weg van Ossendrecht. Hij had het druk over een zoon in dienst bij het Ned. O.I. leger; over 9 jaar kwam die terug en dan had hij f. 1.500 pensioen.
Den 12 April 1912 kwam ik weer in Ossendrecht; ik was tevoren in Huybergen geweest, en bezocht later nog Putte. Ik maakte den tocht per auto vanuit Roosendaal. Ik verleende audientie aan pastoor Wijtvliet; de man is pas hard ziek geweest; hij zou 27 kg in gewicht verloren hebben! Later ontving ik nog het hoofd der school, den Heer Swering. Van hem vernam ik, dat de pastoor van plan is eene bijzondere jongensschool te stichten en meent dat hij dan de openbare school met onderwijzerswoning kan overnemen, omdat die dan toch niet meer noodig zou zijn.
Ik heb Swering gewaarschuwd dat het plan van den pastoor niet kan uitgevoerd; G.S. kunnen nooit hunne goedkeuring hechten aan een raadsbesluit tot opheffing der school, vóórdat die school daadwerkelijk leeg gepompt is en daardoor het bewijs geleverd is dat die niet meer nodig is.
Adan heeft ontslag genomen als gemeentesecretaris met ingang van 1 juli aanstaande; hij was dat 35 jaren en maakte zich jegens Ossendrecht zeer verdienstelijk. In de laatste tijd werd hij ter secretarie bijgestaan door zijne dochter; dat meisje hielp Verdijk bij het onderzoek van de administratie! Adan wordt vervangen door Van de Ven, een zoon van den Rijksontvanger te Roosendaal; ze zijn met 10 zoons allen in verschillende betrekkingen; de aanstaande gemeentesecretaris is verloofd met juffr. Binck uit de Leur.
 Boerderij in Ossendrecht, gebouwd tussen 1850 en 1900, foto uit 1981 (Foto: collectie BHIC) |
De arbeiders wonen nog meestal op hun eigen; het geld om te bouwen wordt hen ook nu nog gewoonlijk door Adan verschaft tegen matige rente. Er is weinig armoede in gemeente; de menschen werken gaarne, en hard; als er geen werk in gemeente is, gaat men het elders zoeken; in Duitschland werken wel 300 menschen. Ouden van dagen en derg. worden door Roomsch armbestuur bedeeld. 50% gedwongen huwelijken; tamelijk veel ontwettige geboorten; in drie maanden van 1912 vier. De menschen houden hunne kerkelijke plichten.
Het karakter is Belgisch; men zit gaarne in de herberg; de jongeren houden veel van muziek en dansen graag; in gemeente hebben zeker 100 gelegenheden “verlof”; er zijn 14 vergunningen. Al het oud archief is in Den Bosch; door Bondam medegenomen; sinds hoorde men er niets meer van.
Dr. Van der Lek is nog gemeentedokter; men is over hem zeer tevreden; hij is protestant. Eene vroedvrouw is er niet; voor vermogenden doet Dr. v.d. Lek de verlossingen tegen f. 12; voor minder vermogenden tegen f. 5. – Onvermogenden hebben gewoonlijk geen verloskundigen bijstand. Men heeft er tegenwoordig geen last meer van, dat de Belgen den boel komen opscheppen. Politie heeft weinig moeite meer. Er is in geen 2 jaar brand geweest.
Wethouder Melsen woont niet meer op “Molentje”; hij heeft gebouwd in de kom, recht tegenover het huis van den burgemeester. Peekoffiefabrikanten werken druk; in 1911 werd een groot deel der cichoreiwortels in Ossendrecht geteeld; die wortels waren buitengewoon goed. Het volk in Ossendrecht wil vrij zijn; omdat ze geen dienstmeiden konden krijgen hebben heel wat boeren hunne koeien moeten afschaffen.
Gemeente maakte een harden weg naar de Ossendrechtsche haven; de Zuidpolder betaalt jaarlijks f. 136 aan de gemeente voor onderhoudskosten; van de havengelden aan de Ossendrechtsche haven geniet de havenmeester 20% perceptiegelden; van wat er dan overschiet krijgt de Noordpolder f. 131; wat er dan nog overblijft is voor de gemeente, als bijdrage in de onderhoudskosten van den weg; het eene jaar is dat iets, het andere jaar niets.
De Zuid Bevelandsche Waterleiding Maatschappij is bezig eene waterleiding te maken voor 20 dorpen = heel Zuid Beveland. De prise d’eau ligt in Ossendrecht tegen de zandheuvels aan. Het heele werk (de heele waterleiding) werd aangenomen door Carl Francken te Bremen voor ruim 12 ton. Van de prise d’eau te Ossendrecht tot den watertoren te Goes is 40 km. In 1912 moet het heele werk opgeleverd. Met B. en W. even naar die prise d’eau gaan kijken; die aanleg was nog al interessant om te zien.
Den 16 Augustus 1917 kwam ik weer in Ossendrecht. Ik vond daar een geheel nieuw bestuur; zelfs de secretaris en de ontvanger waren door andere titularissen vervangen. Ik zou ook in een nieuw Raadhuis moeten ontvangen zijn; het werd besteed maar door de tijdsomstandigheden liep het zoo ver boven de raming dat het niet gegund werd. De bouw wordt nu uitgesteld tot dat de tijden weer meer normaal zullen geworden zijn.
De peekoffiefabrieken werken bijzonder druk; er is nooit zoveel vraag naar peekoffie geweest. De fabrikanten werken alle zonder uitzondering met verlies; de grondstof is te duur; de steenkolen dito; de Minister zal andere prijzen voor het product moeten vaststellen; anders zal het niet kunnen blijven gaan.
Er wordt veel gesmokkeld; veel geld verdiend; de jongeren maken dat geld veelal op; de ouderen bewaren het veelal. Er zijn nog ± 350 Belgische vluchtelingen; geen hunner wordt meer door ons Gouvernement gesteund. Die vluchtelingen nemen veel woonruimte in beslag daardoor groot gebrek aan woningen; men kan van woningnood spreken! Het bouwen is tegenwoordig zoo duur, dat men er niet aan durft te beginnen. De levensmiddelendistributie loopt goed; kost ± f. 12.000 per jaar. Geen armoede; de vooruitzichten voor dezen winter zijn goed.
De voortdurende regens worden een nationale ramp; nog nooit stond zoo’n mooie oogst te velde; en daar van komt nu niets terecht; alles verregent! Veehouderij gaat slecht. Op het gebied der paardenfokkerij is men de laatste jaren kolossaal vooruitgegaan; de maatregelen van de provinciale commissie werken bijzonder gunstig. In korte jaren zou men België op zijde zijn gestreefd; door de oorlog zijn in België zoo goed als alle paarden voor het Duitsche leger gerequireerd.
Wethouder Withaegen vertelde dat zijn schoonvader eene boerderij in België beboert; hij had 12 paarden; successievelijk werden er elf gerequireerd en het twaalfde zou ook wel gerequireerd zijn geworden wanneer het maar een goed paard was geweest.
Den 11 Juni 1921 kwam ik weer in Ossendrecht; tevoren was ik in Halsteren en Woensdrecht geweest. Er kwamen na de gemeenteraadsverkiezingen twee nieuwe wethouders en 5 nieuwe raadsleden. De menschen waren ontevreden over de distributie en meenden dat het gemeentebestuur niet zuinig genoeg was. Thans is de vrede hersteld en gaat het heel best in den Raad.
De vroedvrouw krijgt f. 600 van de gemeente, f. 500 van Rijk + Provincie en verdient f. 500. f. 1.400 geeft een pover bestaan. Het burgerlijk armbestuur heeft f. 1.500 eigen inkomen; behoefde vroeger niet gesubsidieerd te worden; kreeg in 1920 f. 250 en in 1921 f. 400 van gemeente. Het Roomsche armbestuur kan jaarlijks ± f. 1.000 bedeelen.
Gemeente heeft ruim 10 K.M. keiweg te onderhouden; heeft gelukkig een uitstekende stratenmaker; kocht in 1920 60.000 nieuwe straatkeien en in 1921 40.000. Deze laatste tegen f. 85 de duizend. De cichoreiwortels voor de peekoffie komen weer uit België; in Ossendrecht worden er geene meer geteeld.
Het distributienet voor de electrificatie was door de PNEM begroot op f. 95.000; het werd juist heden besteed; laagste inschrijver f. 39.998! Gemeente moet eene stroomafname van f. 6.000 garandeeren. Er zijn teveel arbeiders in Ossendrecht; de helft van de menschen moet buiten de gemeente den kost verdienen.
Het Raadhuis is gedeeltelijk vernieuwd; de raadszaal en de burgemeesterskamer zijn goed; ook de secretarie is wat verbeterd. Het oud archief staat op zolder; daaraan is nog veel te doen. Aan paardenfokkerij wordt veel gedaan; dit jaar 125 volens. Twee hengstenhouders; de hengsten worden in gemeente en in naburige gemeenten rondgeleid, evenals in Zuidholland, om merries te beslaan. De varkensfokkerij neemt toe; de melk is niet duur.
Er zijn nog 49 dansgelegenheden in gemeente benevens 14 vergunningen. De verboden strook langs de grens wordt te streng gehandhaafd; moest met meer soepelheid worden toegepast. Boeren, die daar geen eigen gronden hebben, mogen er niet komen; kunnen daar dus niet gaan buurten.
 Woonhuis, gebouwd in ca. 1900-1910, foto uit 1981 (Foto: collectie BHIC) |
Den 13 Juni 1925 kwam ik - na Oud en Nieuw Gastel te hebben bezocht - weer in Ossendrecht. 50 à 60% der bevolking verdient buiten de gemeente het levensonderhoud, meest allen in België, sommigen in Frankrijk. Enkelen zijn weggetrokken met hunne gezinnen; daardoor is er geen woningnood. In den Raad zitten 5 landbouwers, 2 burgers en 4 arbeiders.
Elektriciteit kostte in 1923 70 en 35 cnt; gaf toen een verlies van f. 2.000. Sinds Juli 1921 tarief verlaagd tot 50 en 35 cnt; gaf in 1924 een verlies van f. 2.200. Sinds 1 Januari 1925 tarief gebracht op 50 en 25 cnt. De oud-secretaris Adan kan zich met die tariefregeling niet vereenigen; hij nam om die reden ontslag als lid van den Raad; erg jammer want hij was een goed Raadslid.
Burgemeester is druk bezig met de ordening van het archief; de pakketten moeten nog geordend en daarvan een lijst gemaakt. Men hoopt er dit jaar mede gereed te komen. Het dak van het Raadhuis is erg slecht; op de begrooting van 1926 hoopt men de middelen te vinden om het te herstellen.
Ernstige klachten over den toestand van den provincialen weg van Putsmolentje naar Putten; de auto’s moeten over het fietspad rijden; breken anders de veren. De warenkeuring en de vleeschkeuring zijn nuttig en noodzakelijk. De Drinkwaterleiding Mij. Zuid Beveland heeft haar prise d’eau onder Ossendrecht; doordat het buizennet niet door de gemeente loopt slechts vier aansluitingen.
De cichoreifabrieken gaan slecht; veel ruzie tusschen de leiders; daardoor slechte zaken. Vier ondernemers van autobussen; de gemeente subsidieert niet. De tram naar Antwerpen kan het op den duur niet houden; te grootscheeps ingericht; alleen aan bestuurskosten gaat jaarlijks f. 10.000 weg!
Promotiegroep van stoompeekoffiefabriek Gebroeders de Beukelaar (Foto: 
Landmeterskaart van Abraham Bollaert van de polder van Ossendrecht, 1654 (Foto: 
"Koffiemeisjes" die in 1929 met mandjes Noord Brabantse peekoffieproducten deelnamen aan de carnavalsoptocht in reclamegroep "De Beukelaars" (Foto: 
Duitse militairen aan de grens bij Huijbergen, 1916 (Foto: 
