Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Riethoven
Den 14 Augustus 1899 bezocht ik deze gemeente (het volk spreekt van Raithoven; de naam zou afkomstig zijn van hoeve aan de Rijt). Ik reed eerst naar Waalre; vandaar over Aalst en Valkenswaard naar Westerhoven; en vervolgens langs den zandweg naar Riethoven. We hadden een verkeerden zandweg genomen, en konden bijna niet te Riethoven komen. Men had in Riethoven gevreesd, dat ik langs den zandweg van Waalre uit naar Riethoven zou hebben willen rijden; men meende, dat ik dan onderweg in het zand zou zijn blijven zitten. In Riethoven is geen enkele harde weg.
Op het vrij goed ingerichte Raadhuis vond ik B. en W.; terwijl de burgemeester-secretaris in de eene kamer aan Klasens de gemeentelijke administratie vertoonde, gaf ik in de andere kamer audientie; daarvan maakten gebruik a. het raadslid Van Lieshout, een wasbleeker te Riethoven, die zijn métier in der tijd geleerd had bij het Statenlid Bolsius te Schijndel, en nu voor zich zelven in Riethoven - zijne geboorteplaats - begonnen was; hij had niets bijzonders te vertellen; en b. het hoofd der school, iemand die al 25 jr. in Riethoven werkt, en daar zeer tevreden schijnt; over schoolverzuim had hij niet te klagen; met den pastoor werkte hij in deze samen, en met het beste resultaat.
 Het raadhuis uit 1874, afgebroken in 1937 (bron: RHCe) |
Zoowel de wethouder Tops als Van Dooren zijn eenvoudige boerenmenschen; het schijnt, dat ze met den burgemeester goed kunnen. Burgemeester Verhoeven zit er hard voor; hij heeft 10 kinderen, wier opvoeding nog moet gemaakt worden; de oudste jongen is op de kweekschool te ’s Bosch.
Riethoven is eene doodarme gemeente; als de gemeente geene inkomsten uit bezittingen had, was er geen raad; nu weet de burgemeester al niet, hoe hij aan zijn hoofdelijke omslag van f. 400,- moet komen. De burgemeester had een flesch wijn bij den pastoor geleend, om mij te schenken; toen ik bedankte en om een glas water vroeg, liep men overal, om dat te halen, maar toen ik wegging was het water er nog niet!
Den 3 Juli [1903] kwam ik weer in Riethoven; dienzelfden dag was ik al in Bergeyk en in Westerhoven geweest; ik reed langs den zandweg van Westerhoven naar Riethoven, en later vandaar naar Steensel; vooral dat laatste gedeelte was heel slecht; Verdijk en ik gingen te voet, drie kwartier ver, om in de heisporen de veren van het rijtuig niet in gevaar te brengen.
 De zandwegen in Riethoven (bron: RHCe) |
Geen overtredingen politieuur; geen openbare dronkenschap; geen onwettige kinderen (2 in 27 jaren); geen gedwongen huwelijken.
Bij de periodieke verkiezing in 1903 zijn de aftredende leden bij candidaatstelling herkozen. Van de raadsleden woont de wethouder Van Dooren te Voort; de wethouder Tops, en het raadslid Vervest te Waalwijk; de leden Gabriels en Van Lieshout in de kom; Verhoeven op Boshoven, en van Herk op Broekhoven. De burgemeester Verhoeven is geen lid van den Raad en is dat ook nooit geweest.
De gemeente betaalde f. 1.761 voor aankoop van grond voor de baan Westerhoven-Steensel, voor zooverre die baan in Riethoven ligt. Juist zij, van wie men gemeend had, dat ze de gronden voor weinig geld of om niet zouden afstaan, vond men bij den aankoop der gronden tegenwerking: Van Deyck, sigarenfabrikant, winkelier, handelaar in meststoffen, grootboer liet zich zijne gronden betalen tegen f. 4.680 de H.A.; die gronden hadden eene reëele waarde van hoogstens f. 400.- de H.A. Men verlangt er zeer naar, dat de weg besteed wordt.
De gemeente heeft veel eigendommen, maar was daarmede zeer ongelukkig; omstreeks 1870 bevroren ± 80 H.A. grove mast; de schade werd geschat op f. 12.000. In 1880/81 bevroor weer alle grove mast; de bosschen waren toen natuurlijk hoogstens 10 jr. oud. Sinds legt men bosschen aan van fijne mast; die groeit echter niet zoo erg goed; daarom durft men bij den aanleg geene groote onkosten te maken; het wordt toch niet meer dan brandhout; maar men plant alle jaren toch wel 400.000 stuks plukmast.
Armoede wordt in Riethoven niet geleden. De toestand van de behoeftige klasse is over het algemeen zeer goed. Het is maar goed ook, want het algemeen armbestuur heeft bijna geen inkomsten, jaarlijks niet meer dan ± f. 100 (in de toekomst wordt dat beter door de opbrengst van bosschen enz.) terwijl het voor verplegingskosten van drie bestedelingen ten huize van inwoners van Riethoven ± f. 250 ’s jaars moet betalen. Er is een armbestuur van 3 menschen, waarvan de regeerende armmeester f. 12 tractement krijgt; de armmeesters worden voor vast benoemd en wisselen niet van “regeerend” tot “bijzittend”.
Gedwongen winkelnering bij H. van Deyck; zijn sigarenmakers worden door hem gedwongen in zijn winkel kruidenierswaren en manufacturen te koopen. Zij schijnen niet al te onbillijk te worden behandeld; men hoort daarover althans in de gemeente niet praten.
De zoon van den burgemeester, die eerst op de kweekschool te ’s Bosch was, werkt nu bij zijn vader op secretarie, en haalt te ’s Bosch les bij den Heer Rath, voor het candidaat gemeentesecretaris examen. Volgens Verdijk is hij stomp en onmogelijk. Audientie verleend aan Pastoor Kloppenburg; hij had niets bijzonders te vertellen.
Den 9 Maart 1907 kwam ik weer in de gemeente; ik had tevoren Bergeyk bezocht. Via Valkenswaard gekomen, nam ik daar ’s avonds weer den trein naar Den Bosch. De Heer Verdijk is ziek en kan mij niet vergezellen; dientengevolge bleef het onderzoek naar de administratie van den secretaris en den ontvanger achterwege. Voor de audientie had zich niemand aangemeld.
B. en W. deelden mij mede, dat het schoolhoofd Martinus Vughts niet meer in staat was behoorlijk onderwijs te geven, doordat hij niet voldoende meer zien kan. Hoewel hij 40 dienstjaren heeft, wil hij geen pensioen vragen zonder daartoe gedwongen te worden. Gaat die dwang van het gemeentebestuur uit, dan geeft dat onaangename verhoudingen in de gemeente; daarom roepen B. en W. mijne tusschenkomst in om die zaak te laten onderzoeken, opdat het onderwijs onder een jong en bekwaam hoofd, weer kunnen worden, wat het zijn moet.
De gemeente heeft nog steeds geene politieverordening; ik heb er op aangedrongen, dat er eene wordt vastgesteld. Oudste zoon van burgemeester behaalde voor ± 3 jr. het diploma als candidaat gemeentesecretaris; hij is thans 1ste ambtenaar ter secretarie van Boxtel op een salaris van f. 550,-.
Men zag zeer op tegen de kosten van het onderhoud der waterleidingen, niettegenstaande er niet zoo heel veel waren. Sterk aangedrongen op het aanleggen van een uitvoerigen staat van wat men met de gemeente bezittingen doet. Men heeft 3 H.A. kortelings aangelegd tot natuurweide; deze werden voor 1907 verhuurd voor f. 210. Bovendien had men 4 H.A. in den afgeloopen winter vergraven en gelijk gemaakt, om er ook weer natuurweide van te maken; binnenkort werd alles bezaaid; in het aanstaande najaar hoopt men daarvan voor f. 100 gras te kunnen verkoopen.
Burgemeester had zich in contact gesteld met Van Dissel, inzake eene rationeele bebossching der inculte gronden; de opzichter van het Staatsboschbeheer, de Heer Moorman had met Burgemeester reeds een pr. malen een onderzoek in loco ingesteld, maar men had nog geen gronden kunnen vinden, die voor bebossching waarde hadden.
De gemeenteontvanger H. van Deyck, een zwager van den sigarenfabrikant H. v. Deijck, beweerde, dat bij zijn zwager geen gedwongen winkelnering was; aan den burgemeester meende ik te begrijpen, dat die bewering onjuist was.
Den 10 Mei 1911 bezocht ik vanuit Eindhoven de gemeenten Riethoven, Westerhoven en Dommelen. ’s Avonds nam ik te Valkenswaard de trein naar Den Bosch. De goede verhoudingen te Riethoven zijn verstoord; de burgemeester drong er in der tijd op aan, dat het schoolhoofd Vughts zijn ontslag zou nemen toen hij 40 dienstjaren = vol pensioen had; burgemeester deed dat in het belang van het onderwijs, omdat Vughts zeer bijziende was en daardoor slecht orde kon houden in de klasse. Vughts was daar zeer boos om, en strooide uit, dat burgemeester zulks uit eigen belang deed, omdat de hulponderwijzer Knoops dan schoolhoofd kon worden; die hulponderwijzer vrijt met de dochter van den burgemeester; dat meisje zou van hem moeten bevallen! Van daar natuurlijk groote onaangenaamheden; van dat moeten bevallen was natuurlijk niets waar!
 Het gemeentebestuur in 1918, met (o.a.) vlnr Van Doren, Tops, Van Lieshout, pastoor Kloppenburg en de latere burgemeester Baken (foto: J. Tops, RHCe) |
Nadat Vughts ontslag had gekregen, moest er een nieuw schoolhoofd benoemd worden; de pastoor ijverde zeer voor genoemde hulponderwijzer Knoops, omdat die kerkmeester was; de burgemeester wilde hem niet, omdat hij hem verdacht van het crimen infandum met schooljongens. Geheime raadsvergaderingen enz.; het einde was, dat de hulponderwijzer schoolhoofd werd. Schoolhoofd Knoops trouwde voor eenigen tijd met een net meisje uit Luyksgestel; sindsdien wordt zijn gedrag niet meer besproken.
Groote klachten over waterschade; geraden, dat alle belangstellende gemeenten zich zullen vereenigen, om afdoende verbetering aan te brengen. Er is nog geen volledige staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen; burgemeester heeft mij bepaald beloofd, er een te zullen maken. Gemeente heeft 10 H.A. natuurweide aangelegd sinds 1906; gaf daaraan in het geheel f. 3.510 uit, en ontving sindsdien aan weipacht f. 1.681. Het gaat dus zeer goed! Men is weer bezig met eene nieuwe ontginning, thans van 1 ½ H.A. In het afgeloopen voorjaar werden bovendien 100.000 mastenplanten uitgezet; de grond wordt afgeploegd, opdat die schoon zal zijn; dan worden de plantjes gezet; het schaap wordt dus wél geschoren.
Rechts van den weg Steensel-Riethoven ligt een Engelsch aarden buizenfabriek van v. Vroonhooven, burgemeester van Veldhoven. De zaak schijnt goed te marcheeren; het product is goed; de menschen (= 10 arbeiders) worden goed betaald. Bij sigarenfabrikant Van Deyck is gedwongen winkelnering; er wordt door het volk over geklaagd; drie kinderen van een zekeren Heuvelmans werkten bij Van Deyck; om de gedwongen winkelnering kwam er ongenoegen en verhuisde Heuvelmans naar Valkenswaard, alwaar zijne kinderen thans op de sigarenfabriek werken.
Den 27 Juni 1916 bezocht ik per auto van uit Eindhoven de gemeenten Riethoven, Dommelen en Aalst. Het ex-schoolhoofd Vughts is overleden. Het tegenwoordige hoofd der school, de Heer Knoops, gedraagt zich goed. Hij heeft de landbouwakte, en geeft overal in de buurt landbouwcursussen, die goed bezocht worden. In Riethoven geeft hij thans den derden landbouwcursus. De vrede is thans in de gemeente weergekeerd; er zijn geen partijschappen meer.
 De zuivelfabriek St. Bernardus te Bergeyk, ca. 1920 (bron: RHCe) |
De burgemeester heeft eene beschrijving van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen aangelegd; hij houdt die echter niet bij, terwijl er ook geen kaart is. Aangedrongen op aanvulling van het ontbrekende. Gemeente heeft ± 150 H.A. dennenbosch en 21 H.A. natuurweide. Omtrent de finantieele resultaten kon men geen inlichtingen geven; men meende, dat men gemiddeld ± 7% maakte van het kapitaal, dat in de natuurweiden is vastgelegd. Naar men mij mededeelde, willen de boeren die natuurweiden nog slecht pachten.
Het gaat den boeren goed; er zijn 300 koeien verbonden aan de stoomzuivelfabriek te Bergeyk. Bij B. en W. sterk aangedrongen om mede te werken dat de Waalwijksche Heide, welke sinds 5 eeuwen het gemeenschappelijk bezit is van de bewoners van Schadewijk, Hoogstraat, Boevenheuvel en Waalwijk, verdeeld wordt tusschen de 58 gezinnen, die er op gerechtigd zijn. Burgemeester Panken had mij dat gevraagd; hij meende, dat de burgemeester van Riethoven er tegen was, omdat hij die ± 500 H.A. heide mocht bejagen. Zoo lang die grond gemeenschappelijk bezit is, kan hij niet gecultiveerd worden, terwijl er groote behoefte is aan goeden grond. Ma lang heen en weer praten hebben B. en W. mij onvoorwaardelijk toegezegd, in deze hun stem te zullen verleenen. De burgemeester had eerst bezwaren; hij meende dat het niet kon, dat het niet mocht enz. Maar om de jacht gaf hij niets; die was er niets waard enz. Ten slotte ging ook hij over stag, en beloofde onvoorwaardelijk zijn steun.
Den 18 Augustus 1920 kwam ik weer in Riethoven. Geen partijschappen meer in de gemeente; ik kreeg den indruk, dat Baken het best kan stellen; dat zijne verhouding tot de wethouders zeer goed is.
 School, gebouwd in ca. 1920 (Collectie PNB, 1981) |
Met zeer groot buitengewoon subsidie zal er eene nieuwe school gebouwd worden; het daarvoor benoodigde terrein is bereids aangekocht. Schoolhoofd Knoops kwam op audientie, ten einde mij voor den verleenden steun te bedanken.
Men weet niet, hoe groot het grondbezit van de gemeente is; op het kadaster is dat niet aangegeven. De “Grondmij” te Boxtel heeft die gronden opgemeten en is bezig daarvan eene kaart te maken. Er is 25 H.A. weiland, 5 H.A. bouwland en aan dennenbosschen van 60-120 H.A.; de juiste grootte weet men niet. De bosschen, zoowel oude als jonge groeien zeer goed. Men blijft voortdurend bosch aanleggen; in 1920 zette men 250.000 dennenplantjes uit; 12000 per H.A.
Dr. Dagevos uit Valkenswaard heeft bedankt voor de armenpraktijk; zal waarschijnlijk vervangen worden door Dr. Hoynk van Papendrecht uit Bergeyk. Er is in Riethoven geen brandspuit; B. en W. er op gewezen, dat Eindhoven de brandweer gaat reorganiseeren; daar kan later wellicht eene goede oude brandspuit voor betrekkelijk weinig geld gekocht worden.
De kleine sigarenfabriek ging slecht; elf “uitgetrokken” sigarenmakers; allen hebben gelukkig elders werk gevonden.
Riethoven hoopt voorloopig zelfstandig te kunnen blijven; het heeft geen schulden, maar ook weinig inkomsten; bevolking heeft weinig draagkracht; f. 1.500,- hoofd. omslag = 3 ½%.
Op Boerenleenbank staat 70 à 80 mille; voor een pr. jr. was dat 140 mille; de boeren hebben veel geld gehaald, en weer in hun bedrijf gestoken. Alles werkt samen om te komen tot eene verdeeling van de Waalwijksche heide; men heeft goede hoop, dat het er thans van zal komen.
 Burgemeester J.A. Baken, 1918-1941 (foto: J.A. Baken, ca. 1910, RHCe) |
Schoolhoofd Knoops maakt zich met zijne landbouwakte zeer verdienstelijk; hij geeft ook een cursus bedrijfsleer om de boeren boekhouden te leeren. Voor de boeren is het een groot nadeel, dat zij geen boekhouden; de belastingadministratie sloeg hen voor hooge bedragen Rijksinkomstenbelasting en Oorlogswinst aan. Knoops ontwierp nu - in overleg met de belastingadministratie - formulieren voor de aangifte van Rijksinkomstenbelasting; die zullen nu in 13 gemeenten in gebruik genomen worden.
Den 6den Augustus 1924 kwam ik weer in Riethoven. Geen partijschappen. Bij laatste Raadsverkiezing viel één lid uit; persoonlijke voorliefde voor dezen of genen; geen rancune. Mijn gesprek met B. en W. liep vooral over de verdeeling van de Waalwijker heide, die in 1923 haar beslag kreeg.
Aanvankelijk - in 1920 - werd die verdeeling beproefd door den Boerenbond; Dr. Deckers en Jhr. Mr. V. Sasse van IJsselt willen geen verdeeling volgens de Markenwet; dat kan niet; rechterlijke macht heeft uitgemaakt, dat er in Noordbrabant geen marken hebbem bestaan! Langs anderen weg beproefd; er kwam niets van terecht. Door mij in 1922 de bepalingen van de Markenwet toch toegepast. Er waren 500 H.A. waarop 61 woningen, met 59 deelgerechtigden, van welke er 11 recht hadden op 2 porties.
De heide lag onder Bergeyk, Riethoven en Eersel. De 3 betrokken burgemeesters spanden zich er voor. Voioral de burgemeester van Riethoven. De Heide Mij. bracht de heide in kaart, verdeelde de gronden in 250 stukken; traceerde de wegen, de waterleidingen enz. Voor dat plan werd f. 1.700.- betaald. Toen men - na ontzettend veel moeite - de deelgerechtigden er toe had gebracht om zich met de verdeeling volgens de ontworpen kaart te vereenigen, werd tot een publieken verkoop onder de deelgerechtigden over gegaan. Bepaald werd, dat iedere kooper niet meer dan 3 perceelen tegelijk mocht koopen. Zoodoende kreeg ieder deelgerechtigde het recht om zes H.A. te koopen. Toen men eens zoover was, dat de deelgerechtigden allen een behoorlijk hun passend terrein in eigendom hadden verkregen, werden achtereenvolgens de nog overblijvende perceelen geveild. Koopers moesten direct 10% betalen; later nog 50%. De heele heide bracht ruim f. 40.000 op.
 Ontginningen door Heidemij, ca. 1909 |
Aan de Heide Maatschappij werd toen opgedragen om de ontworpen wegen aan te leggen, en de waterleidingen te graven; een reuzenwerk, dat misschien f. 25.000 gekost heeft - den juisten prijs weet men niet, want er is nog niet afgerekend - en dat nu zoo goed als geheel gereed is. De heele heide is thans in volle ontginning; over twee jaren is alle grond aangemaakt. De opbrengst van de heide f. 40.000,- wordt, na aftrek van alle kosten van de Heide Mij. enz. gelijkelijk verdeeld tusschen de rechthebbenden op de 70 parten, en kunnen deze daarmede de nog verschuldigde 40% van de koopsom betalen, terwijl bovendien het werk, dat de Heide Mij. liet verrichten, meestal door de doelgerechtigden werd uitgevoerd, zoodat deze 60% van de koopsom grootendeels door goed betaald werk verdienden. De verdeeling van die heide is een zegen voor de betrokkenen, die daardoor in korte jaren van arme tobbers gezeten boeren zullen worden.
Zoodra het Rijk weer nieuwe gemeenten aanneemt, komen Borkel, Westerhoven en Riethoven waarschijnlijk bij het Staatsboschbedrijf. Winkelman heeft dat bewerkt; hij is een geschikte man, met wie gemakkelijk te praten is; veel geschikter dan zijn voorganger, die thans in Nijmegen is (Sanders?). Zoo pas besloten om het boschbestand te verzekeren tegen brandschade; 145 H.A. Nog geen brandspuit; men zal een kleine dito koopen.
