Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Rijswijk
Den 23n Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente; ik liet mij halen aan het “hotel van Andel” te Gorinchem door een rijtuig van Sprengers uit Sleeuwijk. Met de boot voer ik over naar Woudrichem; vandaar reed ik naar Rijswijk; vervolgens naar Giessen; waarna ik langs denzelfden weg, dien ik gekomen was, naar Gorinchem terugkeerde. Op het Gemeentehuis vond ik den burgemeester met den wethouder Smits; de wethouder in ’t Veld was ziek. Op mijne audientie verscheen niemand.
Van B. en W. vernam ik, dat de Heer Tulleken uit Nijmegen ambachtsheer is van Rijswijk. De burgemeester Van Ouwerkerk is de derde Van Ouwerkerk (het derde geslacht), die burgemeester van Rijswijk is. Hij is liberaal (ik meen, dat hij vrijmetselaar is); de heele gemeente is fijn orthodox. Hij schijnt mij een ruw, lastig heer, die niet gemakkelijk is voor de eenvoudige boeren van Rijswijk.
Hij bewoont eene heerenhuizing “het Slot” genaamd; hij is gehuwd met eene Arnhemsche juffrouw, die meende Westerveld te kennen, en Voorburg voor Westerveld aanzag. Ik ging bij den burgemeester ontbijten (brood en koffie); hij had, naar ik meen, zeer tegen mijne komst opgezien, na de verschillende quaesties, welke ik vroeger met hem gehad had, o.a. de onderwijzersvacature te Giessen en te Rijswijk.
De toestand van de armen schijnt te Rijswijk zeer voldoende; er zijn daar twee diaconiën, die beide over voldoende fondsen beschikken; de gemeente behoeft nooit bij te springen. Administratie van den ontvanger. Zonder gezegeld hulpregister wordt het schoolgeld collectief geboekt. Administratie ter secretarie. Er zijn geen notulen der vergaderingen van B. en W.! Er is zelfs geen presentielijst der vergaderingen van B. en W.!! Bij het alphabetisch ingerichte bevolkingsregister ontbrak het huizenregister.
Den 26 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed van Gorinchem via het veer te Sleeuwijk naar Werkendam; daarna naar Woudrichem en vervolgens naar Rijswijk; om vervolgens via Sleeuwijk naar Gorinchem terug te keeren. Wethouder “in ’t Veld” is nog steeds ziek; hij heeft kanker in zijn mond en zal het wel niet lang meer maken. Het moreel van de bevolking is maar zóó zóó; er trouwt bijna nooit een meisje, dat niet vooraf bezwangerd is; maar er blijft nooit een zwanger meisje zitten.
Rijswijk, met zijn prachtige Maasgronden, heeft een arme bevolking; op een 5- of 6-tal boeren na behoort alles tot de arbeidende klasse. De gronden behooren voor een groot gedeelte aan Mr. P. Scheers, en aan Tulleken, beiden te Nijmegen; verder aan andere uitwonende eigenaren, als v.d. Colff (uit Fijnaart), De Naeyer en Den Dekker (uit Andel). Gemeente behoeft niet heel veel wegen te onderhouden; met 100 M3 grint per jaar heeft men genoeg; f. 1,20 de M3 op de loswal; dan nog f. 0,40 voor oprijden op den weg.
De zoogen. paardenpaden voldoen best; de aanleg daarvan zal ± f. 1.\,60 de M1 kosten. Gemeentedoctor is doctor Van Geytenbeek uit Woudrichem; maar die valt niet in de smaak, ook niet van de niet-betalenden. Men loopt naar Dr Van Torenbergen.
Er was eertijds geene algemeene begraafplaats; toen de wet kwam, dat er overal eene zoodanige moest zijn, toen droeg de kerkelijke gemeente haar begraafplaats aan de gemeente over. Dat was goedkoop voor de kerkelijke gemeente, die zich op die wijze van het onderhoud ontlast zag. Ze kon dat gerust doen, omdat allen in Rijswijk van ééne kerkelijke kleur zijn: er is daar slechts één Roomsch huishouden (in Giessen en Andel zijn heel geen Roomschen).
De burgemeester deelde mij mede, dat de school te klein werd en vroeg mijn steun, om eene buitengewone Rijkssubsidie te verkrijgen bij den bouw van eene nieuwe school. Ik ging met hem naar het bestaande schoolgebouw, waarvan ik moet zeggen, dat het te klein is voor de 91 kinderen, die er in moeten, terwijl er geen ruimte is, dáár, buitendijks, om de localiteit te vergrooten door bijbouw van een locaal. Op mijne audientie verscheen niemand.
De burgemeester wist het zoo te draaien, dat ik met hem naar zijne woning, “het Slot” moest. Zijne vrouw zat me daar op te wachten; poesmooi aangekleed; ik moest er een vleeschpasteitje gebruiken en een glas port drinken.
Den 17 April 1906 kwam ik weer in Rijswijk; vanuit Gorinchem had ik eerst Giessen bezocht; vervolgens Rijswijk en toen Woudrichem; vandaar keerde ik naar Gorinchem (hotel van Andel) terug. Ik had in den brief, waarin ik mijn bezoek aan Giessen aankondigde, gezegd, dat men niet voor een ontbijt voor mij moest zorgen; desniettegenstaande had Van Ouwerkerk dat toch gedaan; echter niet in Giessen, maar in Rijswijk, waar hij woont!
Van Giessen komende reed ik – omdat ik van dat dejeuner niet af kon – direct naar de woning van den burgemeester; een eenvoudig dejeuner stond daar klaar; het was oorzaak, dat ik een uur te laat kwam op de secretarie van Rijswijk, en later op die van Woudrichem; het bewees dus een keer te meer, dat die dejeuners mijn heele dagverdeeling in de war sturen, en daarom absoluut vermeden moeten worden!
Met den burgemeester ging ik de nieuwe school bekijken, waarvoor de gemeente een extra rijkssubsidie kreeg van f. 11.550. De heele bouw + de grond kostte ongeveer f. 20.000; de gemeente betaalde daarin ± f. 2.500. Op het Raadhuis vond ik den 86 -jarigen wethouder Smits, benevens den wethouder Verschoor, een broer van den voormaligen wethouder Verschoor uit Dussen, die failliet ging en daardoor zijn raadszetel verloor.
Dr Van Torenbergen verhuisde van Woudrichem naar Stad in het Haringvliet; diens opvolger, dr Giesbers te Woudrichem, werd onder juist dezelfde voorwaarden als weleer dr v. Torenbergen, belast met de geneeskundige armenpraktijk van Rijswijk. Overtreding der leerplichtwet komt niet voor; proces-verbaal behoeft deswege niet te worden opgemaakt. Het herhalingsonderwijs valt nogal in den smaak; tijdens den afgeloopen cursus werd het door twaalf leerlingen trouw gevolgd.
De toestand der mindere klasse is beter dan vroeger; vooral doordat ze met hare producten (vooral aardappelen) de groote markten te ’s Bosch, Utrecht en Amsterdam bezocht, en daardoor de tusschenhand overbodig maakt. De winkelnering heeft weinig meer te beteekenen; ontvanger Struick uit Woudrichem laat wekelijks nog drie karren loopen, waarmede alle winkels in Rijswijk worden dood gemaakt.
Den 31 Maart 1910 kwam ik weer in Rijswijk. Ik was van Gorinchem gekomen; bezocht vervolgens Almkerk; en reed toen over Muilkerk en Dussen over het Capelsche veer naar het station Capelle, alwaar ik den trein nam naar Waalwijk. De gezondheidscommissie te Heusden heeft twee door haar gesalarieerde deskundigen, een te Heusden en een te Sleeuwijk. Deze houden toezicht bij den bouw van woningen, dat aan de eischen der bouwverordening voldaan wordt. Het gemeentebestuur bemoeit er zich heelemaal niet meer mede, wanneer de plannen tot bouw of verbouw eenmaal zijn goedgekeurd.
Men gevoelt niets voor het streven van het woningtoezicht, om eene groote drinkwaterleiding aan te leggen, welke alle gemeenten in het Noord Westen van de provincie van drinkwater moet voorzien; dat drinkwater is niet zoo hard noodig; veel meer noodzakelijk zou het zijn, dat alom voldoende genees- en verloskundige hulp kan verschaft worden; daaraan is groote behoefte.
Gemeente verkeert in groote moeielijkheden, doordat Rijkssubsidie onderwijs voor 1907 en 1908 verloren ging, en er groote kans bestaat, dat het subsidie voor 1909 ook niet uitbetaald wordt. Aan burgemeester geraden, persoonlijk zijn zaak in Den Haag te gaan bepleiten; hem te verstaan gegeven, dat ik wel bereid was, persoonlijk over deze zaak aan Binnenlandsche Zaken te gaan spreken, wanneer dat, ná des burgemeesters bezoek, nog noodig zijn mocht.
De aanlegplaats aan de Nol, langs de rivier de Maas, voldoet aan eene groote behoefte, niet alleen van Rijswijk, maar ook van de menschen, die dieper, dan Rijswijk zich uitstrekt, het land in wonen. De aanlegplaats met veer wordt goed bediend, en kost niet veel; de kosten van aanroeien enz. worden door de betrokken stoombootondernemingen vergoed.
Heg blijft den arbeiders over het algemeen goed gaan; de menschen zijn eenvoudig gebleven, en kunnen zich daardoor over het algemeen beter redden. Ook de winkeliers klagen niet. Er bestaat in Rijswijk alleen eene algemeene begraafplaats; met den burgemeester daar eeven gaan kijken, in verband met het voornemen, om die wat op te hoogen, en om er voor een hek op steenen voet langs te plaatsen, ter vervanging van een zeer onooglijke groene heg, waarvan de gaten met pikkeldraad zijn dicht gemaakt. Wethouder Smits is thans 91 jaar; hij is vrijwel aan het verkindschen.
Den 9 Augustus 1915 kwam ik weer in Rijswijk; per auto was ik langs den provincialen weg in anderhalf uur van Den Bosch naar Werkendam gereden. Vandaar ging ik over den Maasdijk (achter Woudrichem om) naar Rijswijk. Later ging ik vandaar over den dijk langs Giessen naar Andel; daar den dijk af en langs den Biesheuvel naar Eethen. Sinds de mobilisatie wordt het autoverkeer over den dijk toegelaten. Waarschijnlijk zullen in deze streek menschen en paarden wel zooveel aan de auto’s gewennen, dat deze dijk ook ná de mobilisatie voor het autoverkeer geopend blijft.
Burgemeester Van der Schans is sinds anderhalf jaar in functie; hij is tevens tot gemeentesecretaris benoemd. Hij is nog ongehuwd, en woont ten huize van wethouder Verschoor. Er valt omtrent hem nog niet veel te zeggen; wel viel het mij op, dat, in tegenstelling met vroeger, wethouder Verschoor thans een vrij hoog woord voerde.
De Weduwe van den vroegeren burgemeester is op “het Slot” blijven wonen, Zij moet veel verdriet hebben van hare kinderen; een zoon, die met groote geldelijke opofferingen naar Indië werd gezonden, bleef daar slechts tien dagen, en kwam toen weer naar Holland terug. Zijn moeder heeft de deur thans voorgoed voor hem gesloten: voor korten tijd kwam hij bij wethouder Verschoor bedelen om een boterham!
 Familie van Heukelom in Rijswijk tijdens de mobilisatie, 1914 (foto: collectie Salha) |
Het drinkwater moet redelijk zijn; nu Rijswijk tijdens de mobilisatie zoo sterk met militairen belegd is, werd het water vanwege de militairen geneeskundigen dienst onderzocht; verbod om het te gebruiken was niet noodig. 80% der arbeiders wonen in eigen woningen; een 25-tal moet buiten de gemeente het brood gaan verdienen (Biesbosch, Haarlemmermeer, Duitschland).
Den 11 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit Waalwijk de gemeenten Dussen, Rijswijk en Heusden. De ingezetenen gaan sterk mede met de tegenwoordige democratische richting. Drie raadsleden werden uitgeworpen en vervangen door den brievengaarder (arbeiderspartij), door een arbeider, Kooiman, en door een polderwerker (S.D.A.P.; bolschewist).
Er is een tekort aan woningen; voorloopig deed men daar aan nog niets. Sterk aangedrongen op medewerking tot verbetering. Eén veldwachter voor Rijswijk en Giessen; tractement f. 745. Veel te weinig; men belooft mij daarin verbetering te brengen. Een losse arbeider verdient f. 2,50 per dag. Geen armoede; armbesturen beschikken slechts over geringe fondsen.
Het markten van aardappelen te ’s Bosch, Utrecht en Amsterdam is veel minder geworden; er worden minder aardappelen verbouwd. Distributiebedrijf kostte jaarlijks van f. 2,25 tot f. 2,75 per hoofd. Het drinkwater laat nog steeds veel te wenschen over; de menschen moeten veelal opperwater drinken.
Familie van Oud-burgemeester Van Ouwerkerk woont nog steeds op “het Slot”; de menschen schijnen er erg hard voor te zitten; een zoon is volontair ter secretarie. Burgemeester Van der Schans woont nog ten huize van wethouder Verschoor; hij wil gaan trouwen, en is in onderhandeling over den aankoop van “het Slot” = huis met 1½ H.A. boomgaard, waarvoor f. 25.000 gevraagd wordt.
Er wordt weinig misbruik gemaakt van sterken drank; veel arbeiders moeten buiten de gemeente gaan werken, vooral in den Biesbosch. Geen herhalings-, landbouw- of tuinbouwonderwijs; daarvoor is geen belangstelling te wekken. Finantiën van de gemeente zijn zeer zorg eischend. Men hoopt zeer op aansluiting van Rijswijk aan den locaal spoorweg.
Den 6den Augustus 1923 bezocht ik Rijswijk en Woudrichem. Drie noodwoningen (3 x f. 600) gebouwd; eene woning werd gebouwd met Rijkspremie (f. 1.200). Met een voorschot van f. 2.000 kwam eene woning volgens de landarbeiderswet tot stand. Geen woningnood. Maar bijna alle huwelijken zijn gedwongen; daardoor komt het nogal eens voor, dat er geen woning te krijgen is, tegen den tijd, dat men trouwen moet, en moeten de jonggetrouwden dan nog wel eens bij hunne respectieve ouders eenigen tijd blijven inwonen. De woningen zijn te klein, dan dat daarin twee gezinnen zouden kunnen wonen.
Sinds de mobilisatie is de moraliteit sterk achter uit gegaan. De nieuwe Raad bestaat uit 4 antirevolutionairen en 3 Christ. Historischen. Vermoedelijk blijven de 2 wethouders, hoewel ze beiden antirevolutionair zijn. De warenkeuringsdienst is nuttig, zoowel voor de melk als voor de goederen in de winkels. Men ressorteert onder Breda.
Veel werkeloosheid; het grootste aantal in den afgeloopen winter was 61. De belastingen zijn zeer zwaar. Wanneer Rijswijk en Giessen vereenigd worden, dan steekt wethouder Westerlaken de vlag uit! Hij is – met f. 6.000 – de hoogst aangeslagene in de plaatselijke inkomstenbelasting. Men hoort onder den veekring Almkerk; men zou er gaarne onder uit. Over den veearts Koopmans die f. 3.000 tractement heeft, is men slecht te spreken!
Gemeentelijk bezit is 5½ H.A. groot, waarvan 1 H.A. water; het bracht in 1922 ± f. 972 op. Rijswijk heeft met Giessen samen éénen veldwachter. Electriciteitsbedrijf gaat slecht. De berekeningen van de PNEM omtrent het vermoedelijk stroomverbruik door 70 lichtpunten komen heelemaal niet uit. Twee diverse autobusdiensten voorzien zeer goed in de verkeersbehoeften. Bij de laatste Raadsverkiezing verkregen de socialisten 29 stemmen, de communisten 1 stem. De weduwe Van Ouwerkerk is overleden; het Slotje is verkocht; enkele van hare kinderen kwamen goed terecht.
De Hervormde Kerk te Rijswijk, ca. 1900 (foto: 
'Het Slot' (foto: 
Aan het werk op het land (foto: 
Grienwerkers in de Biesbosch, ca. 1920 (foto: 
