De Commissaris van de Koningin over Veldhoven en Meerveldhoven

Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.

Veldhoven en Meerveldhoven

Bezoek aan Veldhoven op 9 Augustus 1895; te ontbijten of te eten gevraagd door het Statenlid de Wit; bedankt.

Den 24 Augustus 1899 bezocht ik deze gemeente; ik reed van mijn logement te Eersel (bij de kinderen van Mol) naar Veldhoven; vandaar over Gestel naar Eindhoven, alwaar ik een ontbijt besteld had in het logement “het Posthuis”, vandaar naar Strijp; daarna over Eindhoven naar Gestel; en ten slotte vandaar terug naar het station te Eindhoven.

Van B. en W. vernam ik, dat werkelijke armoede in Veldhoven onbekend was. Over het algemeen slacht ieder gezin een varken tot eigen gebruik; sommigen hebben twee of drie varkens, om op die wijze een spaarpotje te maken en tegelijkertijd eenig geld bij elkaar te krijgen.

Ongeveer de helft van de arbeidende klasse zal gehuurd wonen; de huur van een heel huis met 5 tot 10 aren land loopt van f. 20 tot f. 35. De woning bestaat dan uit drie kamers, met gelegenheid tot het houden van een varken en het stallen van een geit. Te Veldhoven zijn vooral veel schoenmakers en linnenwevers; voor zooverre deze menschen in huis werken, zullen ze ± f. 5 per week verdienen. Ze hebben dan genoeg vrijen tijd aan zich, om hun land te bewerken, en daardoor voor eigen mondkost te zorgen. De sigarenmakers, en de linnenwevers welke op de fabriek werken, verdienen iets meer, maar hebben geen tijd, om hun eigen land te bewerken, of om tehuis veel te doen.

De geest van de bevolking van Veldhoven is goed; voor een jr of drie liet dat veel te wenschen over; toen waren er een stuk of vijf opstokers, die zich telkens en telkens lieten gelden. Sinds er een nieuwe veldwachter kwam is de toestand veel verbeterd; hij houdt geen omgang met de bevolking; heeft daardoor veel prestige. Op enkele door hem opgemaakte processen-verbaal volgde eene veroordeeling door de Rechtbank te ’s Bosch; daarmede is zeer veel gewonnen; nu laat de toestand te Veldhoven weinig meer te wenschen over.

Steenfabriek De Heibloem (foto: collectie Jacq. Bijnen/SHEV)

In 1899 werd door de Heeren Klaessen en Casteleyns uit Tilburg, en de wed. Hersel, W.H. van Nuenen, J.A. Louwers, P. van Mensvoort en J.C. van Nuenen (burg.) uit Veldhoven aldaar de steenfabriek De Heybloem geopend; ± 30 H.A. heide werd door hen van de gemeente in publieke veiling gekocht voor f. 6.000; men rekent 5 millioen steenen per jaar te maken, nl. ± 15.000 daags; de steenen vallen niet mede; de kleur deugt niet.

Aan het hoofd der onderneming staat Van Mensvoort, maar deze heeft van de zaak geen verstand, volgens den burgemeester; de ondervinding zal hem veel moeten leeren. Aan deze fabriek werken winter en zomer geregeld ± 40 man; zij hebben zwaren arbeid; ’s winters kunnen ze f. 1,-, ’s zomers f. 1,25 daags maken.

Van de raadsleden woont er één in de kom; de wethouder van Dommelen woont op Zonderwijk; een woont te Heers, 2 op het Broek en 2 op Meereveldhoven, onder wie de burgemeester van Nuenen. Er bestaat eene coöperatieve roomboterfabriek met 172 koeien, deze werkt zeer gunstig; gemiddeld werd in het afgeloopen jaar gemaakt 55 9/10 cent voor het pond boter; gemiddeld werd voor iedere koe f. 107 uitgekeerd. De fabriek staat onder directie van den burgemeester, drie leden en een secretaris. Volgens B. en W. is de ondermelk van 4 koeien voldoende, om tegelijkertijd 3 à 4 varkens én 1 kalf te mesten.

Op mijne audiëntie verscheen de pas gehuwde zoon van notaris De Wit; deze is sinds bijna 2 jr cand. nots. Hij kwam mij te ontbijten vragen, waarvoor ik bedankte. Daarna verscheen de pastoor met zijn kapelaan; de pastoor, die eertijds pastoor was te Boerdonk, gem. Erp, en nu sinds ± 4 jr te Veldhoven staat, had niets bijzonders te vertellen.

Van Dommelen, een broeder van den wethouder v. Dommelen, vroeg te zijner tijd eene vergunning om schadelijk gedierte te schieten; hij had ’s winters zoo veel last van de koolduiven; verleden jaar had hij te vergeefs om eene vergunning gevraagd. Ten gevolge van de opmerkingen, gemaakt bij mijn bezoek aan Veldhoven in 1895, waren er vele verbeteringen in de administratie aangebracht.

Den 26 Juni 1903 kwam ik weer in de gemeente; ik was over Valkenswaard en Bergeyk eerst naar Luyksgestel gereden; had daarna in Bergeyk bij de kinderen Lommelaars ontbeten; was toen naar Eersel gegaan; en vandaar naar Veldhoven. De zedelijkheid van de bevolking is vrij goed; gedwongen huwelijken komen niet voor; onwettige geboorten evenmin. Met politieuur in de herbergen heeft men niet veel last; wel zijn er nog al eens verbalen wegens openbare dronkenschap.

Burgemeester J.C. van Nuenen (foto: collectie Jacq. Bijnen/SHEV)

Bij de laatste raadsverkiezing heeft het erg gespannen; men wilde den burgemeester en nog een lid van Mereveldhoven laten vallen; de strijd ging uit van Zonderwijk, waar men een harden weg wilde hebben, terwijl men meende, dat de burgemeester dien tegen hield. De burgemeester werd herkozen; het andere raadslid viel; men hoopt, dat nu in 1903 de verkiezing zonder stemming zal afloopen.

De burgemeester van Nunen woont op Mereveldhoven; wethouder Koppelmans op het Broek; wethouder Van Dommelen op Zonderwijk; van de andere raadsleden wonen notaris De Wit, en diens neef de sigarenfabrikant De Wit (geassocieerd met Schoenmakers, zoon van het hoofd der school te Hoogeloon) te Veldhoven; Donkers woont op Heers; en v.d. Hurk te Kromstraat.

B. en W. betreuren het, dat de harde weg Westerhoven-Riethoven-Steensel, niet over Heers naar Veldhoven loopt; dat zou volgens B. en W. veel beter zijn; dat zou volgens B. en W. veel beter zijn, omdat de menschen die van Bergeyk, Westerhoven enz. komen, en naar Eindhoven moeten, dan geen omweg hadden te maken over Steensel; dat zou hun drie kwartier gescheeld hebben.

B. en W. meenden, dat de belangen van den molenaar van Stevert onder Steensel, in casu te sterk gewogen hadden; die molenaar zou weer geparenteerd zijn aan den broer van den burgemeester van Riethoven; daaraan zou dan het algemeen belang zijn opgeofferd!

Veldhoven heeft eene oude weterweide (40 jr oud) 5 H.A. groot; het hooi is niet best; de boeren koopen het bijna niet. Men doet er nu niet heel veel meer aan, om de weide behoorlijk in orde te houden. Er zullen 50 Protestanten in de gemeente zijn; met een dominee. De inkomsten van de Protestante gemeente schijnen voldoende te zijn; er is ten minste altijd een dominee.

Dr. Schröder uit Eindhoven is belast met doodschouw en vaccinatie en krijgt daarvoor f. 200. Alle weken komt hij een dag in het liefdehuis; zij, die daar op zijne kliniek komen, worden behandeld tegen Eindhoven’s tarief. Er bestaat eenige gedwongen winkelnering in Veldhoven bij twee schoenfabrikanten, Moeskops en Van den Wildenberg; en te Meereveldhoven bij den linnenfabrikant Gebrs. v.d. Meeren. Tot ernstige klachten schijnt die gedwongen winkelnering tot nu toe geen aanleiding te hebben gegeven.

Notaris J.F.H. de Wit (foto: collectie Jacq. Bijnen/SHEV)

Audientie verleend aan notaris De Wit; ook deze was van oordeel, dat de weg Westerhoven-Riethoven niet te Steensel aan den bestaanden harden weg had moeten aansluiten, maar te Veldhoven, of nog beter, halfweg Steensel-Veldhoven bij de steenfabriek van den burgemeester. De burgemeester zou daarop niet hebben durven aandringen om den schijn te ontgaan, dat hij zijn eigen belangen te zeer op den voorgrond schoof, tegen het algemeen belang in! Wel jammer, dat de weg niet op de goede plaats schijnt te komen!

Den 5 April 1907 kwam ik weer in de gemeente; ik reed er vanuit Eindhoven heen, bezocht daarna Eersel en eindelijk Duizel, waarna ik naar Eindhoven terugreed. Ik verleende audientie aan notaris De Wit, die niets bijzonders te vertellen had en eenvoudig zijne opwachting kwam maken. Wethouder Van Dommelen woonde vroeger op Zonderwijk; hij is thans naar Veldhoven verhuisd; Veldhoven kreeg daardoor wel een onevenredig groot aantal raadsleden; in Meere Veldhoven, met ruim 400 zielen, is de burgemeester het eenige raadslid.

Burgemeester zou gaarne zien, dat er eene openbare school kwam te Meere Veldhoven. Voor eenige jaren heeft de Raad daarvoor een buitengewoon Rijkssubsidie gevraagd, hetwelk geweigerd werd, omdat er slechts een 25 kinderen in Meere Veldhoven waren; thans zou hun getal tot ± 50 zijn aangegroeid; de meisjes uit Meere Veldhoven, die thans het liefdehuis te Veldhoven bezoeken, zouden dan naar de openbare school te Meere Veldhoven gaan. Als dan het Raadhuis te Veldhoven nieuw werd opgebouwd, hetgeen noodig is, dan hadden de beide gedeelten van de gemeente iets.

Men klaagt over het ongeregeld rijden van de trams; het schijnt, dat het trampersoneel tusschen Eindhoven en Reusel doen mag wat het wil. Door Koenen, lid van de Gezondheids Commissie te Eindhoven, wordt persoonlijk toezicht gehouden of bij den bouw van woningen de bouwverordening wordt nageleefd. Met het Staatsboschbeheer wenscht men zich niet in te laten. De Heide Mij. legde voor de gemeente 5 H.A. natuurweide aan welke binnenkort zullen worden opgezaaid.

Sterk aangedrongen op het aanleggen van een staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen; de zoon van den secretaris, volontair ter secretarie is de aangewezen persoon om het register aan te leggen; men moest hem daarvoor natuurlijk eene belooning geven. Voor eenigen tijd werden 10 H.A. op langen termijn (voor 30 jaren) verpacht voor f. 85,- tot aanleg van natuurweide.

De oude weterweide wordt nog als zoodanig onderhouden; het hooi wordt vooral gekocht door boeren van buiten de gemeente. In de gemeente gaat het landbouwbedrijf sterk achteruit: de boeren trouwen niet, daardoor vervallen er nog al enkele boerderijen. Drankgebruik, vooral in bierhuizen, is nog al veelvuldig; drankmisbruik komt weinig voor; moraliteit van de bevolking is groot.

Om het liefdehuis te helpen tot stand komen, geeft gemeente gedurende 20 jaren f. 360 per jaar aan de bewaarschool. Er is thans te Meere Veldhoven een dokter gevestigd, dr Raaymaakers; de Heer Kasteleyns, associé van burgemeester van Nuenen, bouwt voor den dokter eene zeer nette villa. Als Kasteleyns zelf eens mocht komen te trouwen, zal de dokter wel uit de villa uit moeten.

Raadhuis, 1910 (foto: collectie Jacq. Bijnen/SHEV)

De veldwachter wordt te corpulent; hij wordt daardoor minder geschikt voor den dienst.

Den 21 April 1911 bezocht ik Duizel, Eersel en Veldhoven; ik ging per tram naar Duizel, alwaar ik mijn rijtuig vond, waarmede ik den geheelen dag rondtoerde, en ’s avonds naar Eindhoven terugkeerde. B. en W. ontvangen mij op het nieuw gebouwde Raadhuis; het ziet er zeer goed uit; vooral de inrichting van de secretarie met gelegenheid tot berging van materiaal en stukken, met brandkluis en vaste kasten.

Door benoeming van burgemeester van Vroonhoven moest diens schoonvader – Donkers – bedanken als wethouder, en wordt hij niet herkozen als raadslid bij de periodieke aftreding in 1911. Er is nog steeds wrijving tusschen Veldhoven en Meereveldhoven; de bevolking staat als 2 tot 1, de raadsleden als 6 tot 1. Men wil een harden weg Waalre-Veldhoven, en Waalre-Meereveldhoven; dat is weer een echte twistappel, omdat men aan Meereveldhoven dien weg niet gunt. Te Meereveldhoven werd een mooie nieuwe school gebouwd; begin Mei wordt die geopend.

Men is met het Staatsboschbeheer in onderhandeling over een contract met den Staat in zake de exploitatie der gemeentelijke bezittingen; het zal er vermoedelijk wel van komen. Het gemeentebestuur onderhoudt de waterleidingen goed, in tegenstelling van het Dommelbestuur, dat niets doet.

Dr. Raymakers is gemeentegeneesheer; wethouder Van Dommelen is veearts en houdt toezicht op het slachtvee en de levensmiddelen. Er zijn in de gemeente 150 schoenmakers, 70 sigarenmakers, 50 linnenwevers; de menschen wonen meest op hun eigen, hebben wat land, mesten een varken, houden een pr geiten. Zij verdienen gemiddeld f. 6,- in de week. Als ze gehuurd wonen, dan bedraagt de huishuur f. 1. De geest van de menschen is goed. De steenfabriek de Heybloem maakt tegenwoordig goede steen.

Burgemeester Caspar van Vroonhoven (foto: collectie Jacq. Bijnen/SHEV)

Het gaat den boeren vrij goed; zij trouwen te weinig, en wonen te veel met broers en zusters te samen; ze hebben dan een lui gemakkelijk leventje. Roomboterfabriek werkt gunstig; 170 tot 200 koeien. De natuurweiden doen het goed, de finantieele resultaten zijn gunstig voor de gemeente; de boeren zijn er buitengewoon mede gebaat. Vóórdat Van Vroonhoven nog burgemeester was, pachtte hij van Veldhoven 10 H.A. voor f. 85 op langen termijn (30 jaren) tot aanleg van natuurweiden; het gaat hem daarmede zeer goed!

Als die harde wegen naar Waalre niet tot stand mochten komen, dan moet men er fietspaden maken. Vooral wethouder Van Dommelen is zeer tegen Meerveldhoven gekant; burgemeester van Vroonhoven tracht den evenaar in het huisje te houden.

Den 20 Juni 1916 bezocht ik per auto vanuit Eindhoven de gemeenten Veldhoven, Eersel en Duizel. Het gaat de industrie tegenwoordig gelukkig goed. Dit blijkt mede uit de loonen, die aan het werkvolk betaald worden: 200 schoenmakers verdienen gemiddeld f. 9; 50 linnenwevers gemiddeld f. 8 à f. 8,50; 70 sigarenmakers f. 12; terwijl de steenfabriek arbeiders gemiddeld f.10.- zullen maken.

De menschen wonen veelal in eigen woningen; moeten zij huren, dan betalen zij van f. 1,25 tot f. 1,50. De moraliteit is goed; drankmisbruik komt niet veel voor, maar er wordt nog al getapt zonder vergunning in 12 verloven.

De beschrijving van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen was niet bijgehouden. Alleen van de 132 H.A. bij het Staatsboschbeheer in ontginning zijnde gronden was een kaartje aanwezig. Vloeiweiden heeft gemeente niet meer. Om die te kunnen bevloeien, moest het water opgehouden worden, ten gevolge waarvan andere gronden waterschade hadden. Daar staan nog 300 mooie canada’s.

Gemeente heeft 37 H.A. ontgonnen tot natuurweide en heeft nog vele gronden (misschien wel 100 H.A.) die voor natuurweiden zeer geschikt zijn. Gemeente verpacht nogal wat gronden op langen termijn (30 tot 40 jaren); de pachters moeten dan de gronden aanleggen. Gemeente bedingt dan van f. 8 tot f. 12 per Hectare.

Het schijnt, dat er nog al wat waterbezwaar wordt ondervonden. B. en W. klaagden wel erg over het waterschap van de Dommel; maar ik kreeg niet den indruk, dat zij zelve behoorlijk zorgden voor Gender en Run. Te Oerle wordt een stoomzuivelfabriek gebouwd voor de gehuchten Wintelre, Oerle, Veldhoven en Mereveldhoven. De verhouding tusschen Veldhoven en Mereveldhoven schijnt tegenwoordig vrij goed te zijn; voor laatstgenoemd gehucht zitten 2 leden in den Raad.

De oude wethouder Van Dommelen maakte mij een aangenamen indruk; beter dan zijn collega, de sigarenfabrikant De Wit, uit wien geen woord uit te krijgen was. De burgemeester heeft verkeerd gedaan door zich tot gemeentesecretaris te laten benoemen. In dezelfde vergadering, waarin hij benoemd werd, vroeg hij f. 300 voor een klerk ter secretarie; die werd hem natuurlijk geweigerd; toen f. 200 ook geweigerd; en eindelijk f. 100 welke hem ten slotte na veel oppositie verleend werd.

Den 5den Augustus 1920 bezocht ik Veldhoven en Geldrop. Er is groote woningnood; in 1919 werden 20 woningen gebouwd van f. 4.000; in 1920 vier en twintig id. van f. 5.200. Huurprijs respectievelijk f. 3 en f. 4. Voor Meereveldhoven zitten thans drie leden in den Raad; een hunner is een werkman (W. Bazelmans). H.O. bedroeg in 1919 nog f. 10.000; in 1920 f. 25.000. –

Het gaat goed in Veldhoven; het werkvolk verdient hooge loonen. De armbesturen kunnen zich redden behalve in 1919 toen gemeente f. 100 heeft moeten bijspringen in de kosten van verpleging van een zieke in het Antoniusgesticht te Utrecht.

Op de Boerenleenbank is f. 100.000 ingelegd; daarvan is weer f. 70.000 in Veldhoven geplaatst, en f. 30.000 op de Centrale Bank te Eindhoven. Op eene spaarkas van den Volksbond is ± f. 4.000 geplaatst. Als Veldhoven vereenigd zal worden met Oerle en Zeelst, hoopt men, dat zulks spoedig zal geschieden, opdat door de onderscheiden gemeenten middellerwijl geen uitgaven gedaan worden, die anders wellicht waren nagelaten: zoo is Zeelst bezig eene woning van den secretaris te verbouwen!

De stoomzuivelfabriek te Oerle gaat goed; zij verwerkt de melk van 900 koeien. Zij kostte met den inventaris ± f. 64.000; daarop is nu (na een 6 jarig bestaan) ± f. 30.000 afgeschreven. De bebossching van het Staatsboschbeheer groeit prachtig; 60 H.A. zijn geheel gereed. Over een jr of vijf zijn alle gronden beboscht. Men is bezig het plaatselijk distributienet voor de electrificatie aan te leggen; men begint met ± 1.300 lichtpunten. Burgemeester van Vroonhoven maakte mij een goeden indruk.

Burgemeester A.J. van Hooff, de eerste burgemeester van de gemeente Veldhoven (foto: collectie Jacq. Bijnen/SHEV)

Den 7den Augustus 1924 kwam ik weer in Veldhoven. Sedert een pr jaar de vereeniging van Veldhoven, Oerle en Zeelst. Het gaat in deze vereeniging van gemeenten buitengewoon goed; ze groeien niet geleidelijk samen tot ééne gemeente, zooals ik meende; maar naar het eenstemmig oordeel van B. en W. zijn ze samen gegroeid. Bij de Raadsverkiezing is er geen strijd geweest tusschen de gemeenten; Oerle heeft 2 raadsleden, Zeelst 3, Veldhoven 4 en Meereveldhoven 2.

Er werden 3 arbeiders tot Raadslid gekozen; één bedankte en werd vervangen door een boer. In den Raad zitten 5 boeren, 2 brievengaarders (Zeelst en Oerle) tevens boer; 2 arbeiders; 1 schoenfabrikant (wethouder van Sambeek); en een middenstander (Platteel, een Protestant).

In Veldhoven werden 48 woningen gebouwd; in Zeelst 12. In Zeelst komen nog vele woningen te kort. Ik heb geraden niet te snel in te grijpen; de bouwkosten bedragen niet meer dan f. 2.500; daarvoor kan het particulier initiatief bouwen.

De electrificatie van de gemeente beantwoordt nog niet aan de verwachting. De explotatie van het net te Zeelst levert winst op; maar die van het net te Veldhoven valt tegen. Daar is het net van den beginne af aan te groot gebouwd: de aansluiting van Heers kostte f. 20.000 terwijl daar jaarlijks voor f. 150 stroom verkocht wordt! Desniettegenstaande vertrouwt men, dat het bedrijf zich dit jaar zal dekken.

Het archief van de drie gemeenten is geordend; het moet nog geïnventariseerd. Het is op den open zolder opgesteld; er moet nog een planken zoldertje boven getimmerd worden; bovendien moeten er nog gordijnen aangebracht worden voor de open kasten.

Het gemeentelijk bezit is ontzaggelijk groot; men meent 1.763 H.A. Vloeiweiden zijn er niet meer. Er zijn 60 H.A. natuurweiden in eigen beheer; in erfpacht ruim 100 H.A.; ± 600 H.A. zijn beboscht. Bij Staatsboschbeheer zijn 132 H.A. in aanleg. Voor een nieuw complex van 300 H.A. was men in onderhandeling, toen de Staat, wegens het tekort op de begrooting geen nieuwe complexen meer wilde aannemen.

Waterschade: langs de Gender geen schade, langs de Run wel, langs de Dommel erg. Over het nieuwe waterschap en het Comité van actie langdurig met B. en W. gesproken. Wethouder Govers, de brievengaarder-landbouwer uit Zeelst deed zich als een heftig tegenstander kennen. Ik slaagde er wel in, hem van het onredelijke, het onbillijke en het onjuiste van vele van zijne opvattingen te overtuigen.

Er is hier veel werkeloosheid geweest; op een moment meer dan 500; de kostwinners, voor zooverre zij het noodig hadden, werden te werk gesteld; het grootste getal dat op die manier tegelijk aan werk moest worden geholpen, bedroeg 93. Het Rijk droeg 50% in de kosten bij; 56 H.A. werden extra bewerkt. Ten slotte kostte die werkverschaffing aan de gemeente niet zoo heel veel.