Nieuwsgierig naar zijn hadgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Wijk en Aalburg
In strijd met wat ik in 1896 had bepaald omtrent het vervullen van nevenbedieningen door veldwachters, liet de burgemeester van Wijk toe, dat zijn gemeenteveldwachter, Roza, afslager was bij de publieke verkoopingen, en gebruikte hij hem zelf als zoodanig. Bij schrijven van 2/5 April 1897 A. no. 8 “veldwacht” heb ik den burgemeester daarover de les gelezen.
Den 24n Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente; aan het “hotel van Andel” te Gorinchem liet ik mij halen met een rijtuig van Sprengers uit Sleeuwijk. Ik voer met de boot over naar Woudrichem en reed toen over Rijswijk, Giessen, Andel en Veen naar Wijk; vandaar over Aalburg, Heusden, Oudheusden en Elshout naar Drunen, alwaar ik den trein nam naar Den Bosch. Ik kan niet zeggen, dat ik met genoegen kennis maakte met het gemeentebestuur van Wijk; de burgemeester schijnt mij een misschien goedmoedig, maar zeker een zwak man; van den wethouder Van der Beek bemerkte ik niet veel; de wethouder De Kok scheen mij een lastig heer, die gaarne, ten koste van Aalburg, de vruchten zou plukken van de gewonnen procedure inzake “de Eb”. Het spreekt vanzelf, dat ik hier vrede predikte. Voor de te ontwerpen regeling inzake de Eb wees ik op het goede voorbeeld, in der tijd door Den Bosch gegeven tegenover de afdeeling Orthen. Ik vrees, dat mijne woorden in weinig goede aarde vielen.
Op mijne audientie verscheen de predikant Gobius du Sart, een jongere broeder van dien te Woudrichem, en de brievengaarder, tevens Raadslid, v.d. Maade; bij dezen laatste drong ik ook aan op eene tactvolle en bezadigde regeling van de Ebquaestie; hij scheen daar wel ooren naar te hebben.
Ik wees B. en W. nog op het verkeerde van hunne handelwijze om alleen die zieken kosteloos door den gemeentegeneesheer te doen behandelen, die reeds bedeeld werden door den armen. M.i. hadden de armen in het algemeen recht op eene kostelooze geneeskundige behandeling, onafhankelijk van de vraag, of zij reeds door eene diaconie bedeeld werden.
Administratie van den ontvanger: de betalingen wegens hondenbelasting waren voor het geheel collectief geboekt in journaal en grootboek, zonder eene specifieke boeking van iedere betaling in een gezegeld hulpregister.
Administratie ter secretarie: de duplicaat-verklaringen van verrichte vaccinaties waren niet volledig bewaard; er bleek van verspilling van het door het Rijk voor die verklaringen verstrekte materieel. Er was een lotingsregister zoek.
Den 28 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed van Gorinchem via het veer te Sleeuwijk, Woudrichem, Rijswijk, Groessen, Andel en Veen naar Wijk; en vandaar over Aalburg en Heusden naar Drunen, alwaar ik den trein naar Den Bosch nam.
Raadhuis en veldwachterswoning zijn onder één dak; ééne kamer dient voor secretarie, raadskamer, kamer van den burgemeester enz. Men is bezig het raadhuis te herstellen; zoo werd juist het dak geheel vernieuwd; op zolder werd een afzonderlijk kamertje afgetimmerd, om eene behoorlijke bergplaats te verkrijgen voor het archief; dak was, volgens den burgemeester, nu zeer goed in orde.
 Oude Kerkstraat met de toren van de Hervormde kerk in Aalburg (Collectie: SALHA) |
Zoowel te Veen, als te Wijk en te Aalburg is eene Nederd. Hervormd kerkgebouw; daar zijn ook drie dominees. Gereformeerden zijn er hier niet dat naam heeft; bijna geen Roomschen; in Wijk heelemaal geen; in Aalburg één Roomsch huishouden; zoo ook in Veen slechts één huishouden.
In Aalburg zullen 600 menschen wonen; in Wijk 1.500. Twee raadsleden in Aalburg; burgemeester en twee wethouders in Wijk. Bij raadsverkiezingen wordt er nogal met drank gewerkt; dat dateert van de Ebquaestie. Daar wordt zóó gewerkt met verkiezingen, dat menschen, die naar de Rotterdamsche markt waren geweest, met rijtuigen van de boot te Woudrichem werden opgehaald, opdat ze toch zouden komen stemmen.
Ongeveer 20% gedwongen huwelijken; jongens laten hun meisje bijna nooit zitten; onwettige geboorten komen bijna nooit voor. Dikwijls kunnen de aldus gehuwden geen woning krijgen, en moet het meisje bij haar ouders blijven wonen, en de jongen bij zijn ouders. Men huwt op jeugdigen leeftijd, de jongeman is zelden ouder dan 25 jr.; het meisje is gewoonlijk veel jonger.
Audientie verleend aan H.Th. Schouten, een bakker uit Aalburg; deze beklaagde zich, dat zijn jongentje niet naar de school te Wijk mocht, om Fransch en Duitsch te leeren, waarvoor op de school te Aalburg geen gelegenheid was.
De kinderen van den burgemeester, die in Wijk woont, mochten wel de school te Aalburg bezoeken (de burgemeester is een zwager van het schoolhoofd te Aalburg). Ik heb er den burgemeester op gewezen, dat hij in deze gelijkheid en billijkheid moest betrachten, en niet aan Schouten mocht verbieden, wat hij zelf deed.
Dominee Gobius Dusart kwam zijne opwachting maken en deelde mij mede, dat het toch zoo gelukkig was, dat Roza ontslagen was als veldwachter. Er was sinds veel meer orde op straat, en dat was er zoo noodig; de tegenwoordige veldwachter was een uitstekende man. Hij beklaagde zich, dat de weg van Wijk naar Heusden, nà de opening van de nieuwe rivier, over de brug liep; dat was hoog, winderig, gevaarlijk voor kinderen enz. Ik kon hem geen hoop geven, dat daarin verandering zou gebracht worden.
Raadslid Van der Maaden deelde mij mede dat de bekende Amsterdamse weldoener, de Heer Jansen, ten behoeve van de armen van Veen, Wijk en Aalburg vóór drie jaar, door tusschenkomst van eene juffrouw Van Dam uit Den Bosch f. 13.000 had geschonken. Het moet dienen voor werkverschaffing; wordt er geld mede verdiend, dan moet Janssen op den duur zijn kapitaal terug; wordt het geld verloren, dan is het ook goed, en behoeft er niets teruggegeven te worden. Voor dat geld heeft v.d. Maaden eene groote mandenmakerij opgezet, waarin op dit oogenblik 75 menschen werken. Er wordt vooral gewerkt voor Engeland.
Ik moest over den dijk terugrijden, om het werkvolk te voldoen, dat voor mij eene eerepoort van manden had opgericht. Van der Maaden klaagde mij over verkeerde handelingen van eenige vermogende ingezetenen van Wijk, nl. van de familie Pulles, van de familie Vos, maar vooral van den gemeenteontvanger J. Bouman bij het beheer van den aan de ingezetenen van Wijk toebehoorenden uiterwaard. V.d. Maaden meende, dat deze vermogende ingezetenen zich op onrechtvaardige wijze jaarlijks met f. 7000 tot f. 8000 verrijkten, ten koste van de armen van Wijk. Ik heb van der Maaden verzocht, zijne mededeelingen schriftelijk bij mij te herhalen.
Wethouder De Kok was afwezig; wethouder Van der Beek vervulde weer zijn zwijgende rol.
Geen eigen doctor; men behelpt zich met den doctor uit Veen; den Heer Smitz. Zeer tevreden over veldwachter Leijsma. Men zal hem wel niet houden; hij is pas gehuwd, en de jonge vrouw kan zich in Wijk niet schikken.
Den 19 April 1906 kwam ik weer in Wijk; vanuit Gorinchem had ik eerst Andel bezocht; daarna Veen, en vervolgens Wijk. Per tram keerde ik van Heusden naar Den Bosch terug. Audientie verleend aan den brievengaarder Van der Maaden; met de werkverschaffing “De Vlijt” gaat het tegenwoordig goed; in het afgeloopen jaar werd f. 400 winst gemaakt. Gelukkig, want de eerste jaren had men al veel verloren; men was toen niet voldoende op de hoogte, en had op allerlei manieren leergeld betaald. Thans werken er 25 menschen vast, terwijl ’s winters, gedurende een pr. maanden, en van half April tot half Juni, iedereen kan komen werken die maar wil; hij werkt dan met ± 100 menschen tegen zeer behoorlijk loon. Nog niet zoozeer in het manden vlechten, als wel in het wit maken (het schillen) van het bandhout, steekt thans eene aardige verdienste.
v.d. Maaden vertelde mij, dat hij zich voor eenige maanden geïnteresseerd had voor eene arme moeder, die een tweeling kreeg. Per advertentie had hij in enkele couranten steun gevraagd; hij had toen bijna f. 800 gekregen, benevens 90 pakken goed. Behalve deze vrouw had hij toen alle armen van Wijk ruim kunnen bedeelen.
Veel strijd bij de raadsverkiezing in 1905; er wordt evenwel niet met drank gewerkt.
Aanlegplaats, door het Rijk voor de gemeente in de rivier de Maas in orde gemaakt, is thans door de gemeente voor f. 600.- per jaar verhuurd; de huurder mag gelden innen volgens een bepaald tarief bij de concessie vastgesteld. Eene particuliere aanlegplaats is er in Wijk niet; wel in Aalburg.
De polder van Wijk gaat tot den polder “de Biesheuvel”; kunstmatige loozingsmiddelen heeft de polder niet; wel schotbalken enz. om des zomers water in de slooten te houden. De polder van Aalburg zou wel versch water kunnen geven, maar die polder is daarmede niet scheutig; de Ebquaestie werkt nog altijd na. De polder van Wijk ligt veel te hoog, om de zomers bijv. door een inlaatduiker water uit de Maas te trekken; dat zou onmogelijk zijn.
Dr. Schmitz uit Veen is gemeente-armen-doctor; verder practizeeren in de gemeente nog de doctoren Alma en Erckelens, beiden uit Heusden. Sinds kort is er nu ook eene vroedvrouw: gemeente betaalt daaraan f. 100; Rijk en Provincie samen f. 325. De doctoren assisteeren nu niet meer bij verlossingen; worden ze geroepen, dan rekenen ze f. 15. In 1905 op instigatie van de gezondheidscommissie een nortonpomp geslagen; 32 M. diep; f. 300; uitstekend water.
Weinig schoolverzuim; in 1905 geen enkel proces verbaal. Het herhalingsonderwijs in de handwerken wordt zoowel te Wijk als te Aalburg door de meisjes trouw gevolgd.
Burgemeester is bijzonder tevreden over den veldwachter.
Den 1 April 1910 kwam ik weer in Wijk; vanuit Waalwijk was ik tevoren in Genderen geweest; ik ging later nog naar Veen, vanwaar ik naar Waalwijk terugkeerde. Van v.d. Maadre vernam ik, dat zijn vader gefortuneerd was; en van Rotterdam afkomstig. Hij verloor zijn fortuin en werd brievengaarder te Wijk. Toen zijn vader stierf, was v.d. Maaden eenige jaren onderofficier; hij verliet het leger, en werd in plaats van zijn vader brievengaarder te Wijk, om zijne moeder te soulageeren.
Ontvanger De Roon kwam eenvoudig zijne opwachting maken; hij komt uit Capelle en woont sinds 11 jaren in Wijk; hij is gehuwd met Juffrouw Vos uit die gemeente; hij moet op den duur schatrijk worden, omdat hij nog moet erven van schatrijke ooms uit Heemstede.
B. en W. en ook van der Maaden klagen zeer, dat er geen Mulo-school in de buurt is; zij, die hunne kinderen iets meer willen laten leeren dan de lagere school kan geven, moeten hunne kinderen naar Gorinchem of naar Den Bosch sturen. Er is pas eene vergadering te Heusden geweest van belanghebbenden bij eene school voor M.U.L.O.; men wilde die school te Heusden vestigen; burgemeester Hencoop werkte die zaak zoo hard tegen als hij maar kon.
Ook hier klachten, dat bouwverordening de stichting van woningen tegenhield; er wordt heelemaal niet gebouwd. Iemand, die f. 50,- had, zette vroeger eene schamele hut; thans is er f. 600 noodig; dat bedrag heeft niemand beschikbaar.
Men zal een staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen aanleggen; men heeft griendland, hooiland, bouwland, samen 15 H.A. Gemeentegeneesheer is Dr. Smits uit Veen; behalve door gemeente wordt hij ook gesalarieerd door de diaconiën uit Wijk en uit Aalburg. Op aandrang van de Gezondheids Commissie heeft men 2 norton pompen geslagen: een aan de Heistraat en een aan de Perzik.
Herhalingsonderwijs wordt, om het onderwijs in de handwerken, druk door de meisjes bezocht; 19 meisjes volgen het. Gemeente kreeg f. 2.700 van het Rijk voor schoolbouw; Wijk betaalde zelf nog f. 2500. –
Aan scheepstimmerwerf te Heusden werken slechts 10 menschen uit Wijk. Als in Mei het werk op den akker gedaan raakt, geeft van der Maaden volop werk in “de Vlijt”. Bij grasverpachting op “de Ebbe” krijgen de menschen een jaar crediet. Burgemeester wilde van het opgelegde kapitaal van “de Ebbe” arbeiderswoningen bouwen, en zoodoende verbetering brengen in de ellendige woningtoestanden in Aalburg; men wil daarvan in de gemeente echter niets weten.
Na tevoren in Oudheusden te zijn geweest, kwam ik den 2den Augustus 1915 weer in Wijk. Het gaat tegenwoordig nog al goed in de gemeente, hoewel nog velen buiten de gemeente moeten gaan werken om hun brood te verdienen: als schipper; als arbeider in betonwerken, of op een scheepstimmerwerf te Rotterdam enz. De menschen deden veel beter, de gemeente voor goed met hunne gezinnen te verlaten, maar de vrouwen willen de gemeente niet uit; die kennen het leven in eene groote stad niet, en zijn daar bang voor.
Veel menschen gaan nog tijdelijk bieten rooien, koren maaien enz. in de Haarlemmermeer. Ze hebben daar een moeilijk zwaar bestaan: als zij een goeden boer treffen, dan krijgen ze koffie, en een keukentje met een kachel, om te koken en zich te warmen. Regel is, dat zij niets krijgen en in het hooi slapen!
Er wordt nogal veel gebouwd; in 1914 zeven woningen; die zijn allen goed; de oudere arbeiderswoningen laten veel te wenschen over. Een zesde gedeelte van de gronden te Wijk behooren aan uitwonende eigenaren: ritmeester Van Tienhoven, Blankers te Veen, doofstomme Verheijen te Zaan, A.J.A. van Lanschot.
Over de Eb is geen ruzie meer: bij laatste raadsverkiezing is niet gestemd. De Heeren Van Wijk en Lakerveld vertegenwoordigen Aalburg in den Raad; ik heb er sterk op aangedrongen aan Aalburg een wethouder te geven.
Drinkwater laat nog veel te wenschen over; de nortonpomp aan de Perzik geeft geen water meer, en is toen door de menschen vernield. De winkelnering is gunstig; gevolg van de omstandigheid, dat Wijk zoo afgelegen ligt, en de menschen er niet uit komen. Voor MULO-onderwijs moeten de kinderen naar Heusden; die school schijnt helaas bijzonder slecht te zijn.
Van der Maaden, directeur van “De Vlijt” kwam op audientie. In De Vlijt zit thans 25 mille kapitaal van Jansen. Dividend kon er nog nooit worden uitgekeerd. De manden zijn thans erg duur; hij heeft zijn heele stock opgeruimd tegen hooge prijzen. De stoelenmakerij heeft hij stop gezet; de stoelenmakers in mandenmakers veranderd. Jansen behandelde tot nu toe de zaken van de Vlijt door een tusschenpersoon; deze is ernstig ziek. V.d. Maaden vreest, dat, wanneer die tusschenpersoon mocht komen te sterven, De Vlijt moeielijke dagen tegemoet gaat.
Den 12 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit Waalwijk de gemeenten Wijk en Aalburg, Veen en Oud-Heusden. De Raadsverkiezing bracht hier groote verandering: vijf van de zeven raadsleden werden uitgeworpen; daaronder ook de twee wethouders. De Raad bestaat thans uit drie antirevolutionairen, drie arbeiderspartij en één wilde (nl. G.P.L.) Bouman. De reden van de ontevredenheid der arbeiders is vooral het gebrek aan woningen. Ik heb den Heeren geraden, te trachten althans voor Aalburg in het meest nijpende gebrek te voorzien, door gedaan te krijgen dat de Ebbe-gelden daarvoor gebruikt worden.
Het register van exploitatie der gemeentegronden is in de laatste jaren niet meer bijgehouden.
De menschen drinken liever onzuiver slootwater, dan zuiver drinkwater; de nortonpomp aan de Perzik werd hersteld, maar wordt niet gebruikt.
Salaris veldwachter is slechts f. 500,-; sterk aangedrongen op verbetering. Er is veel meer werkgelegenheid in de gemeente dan vroeger; “De Vlijt” heeft veel menschen in het werk.
Weinig armoede. Gemeente bedeelt zelve; in 1918 ruim f. 1.800. Naast “De Vlijt” werd door Bouman eene tweede manden- en stoelenfabriek opgericht; Bouman is een gewezen werkman van “De Vlijt” en heeft van Van der Maade het ambacht geleerd.
Het distributiebedrijf liep goed; het kostte tot nu toe aan gemeente ± f.18.000,-. De winkelnering ging ook hier de laatste jaren niet best.
Drie kinderen uit Wijk bezoeken de MULO-school te Heusden.
Men is erg bezorgd , dat Wijk weinig nut zal hebben van den ontworpen locaalspoorweg voor het Land van Heusden en Altena. Het schijnt, dat de Heeren Branderhorst en Brune een grooten voorsprong hebben gekregen bij hun streven om Meeuwen, Eethen en Genderen aan de spoorweg verbonden te krijgen. Zij hebben zoo handig gemanoevreerd, dat op eene vergadering in Tilburg, waar over de richting van den aan te leggen spoorweg beslist werd, Wijk en Veen officieel niet vertegenwoordigd waren. Daar zou zelfs het plan, om een station te bouwen aan de Kroonenburg (halfweg tusschen Wijk en Aalburg) zijn opgegeven; met zekerheid wist men daar echter niets van. Branderhorst en Brune zijn blijkbaar van der Schans en Sluijmers te slim af geweest.
 Gerrit Bouman bij zijn auto. Hij had een manufacturenwinkel ter hoogte van de molen aan de Maasdijk, ca. 1920 (Collectie: SALHA) |
Den 9 Augustus 1923 bezocht ik Wijk en Veen. Er is veel strijd in de gemeente; wethouder Boender werd niet als Raadslid herkozen; wethouder G.P.L. Bouman - n.m.m. een verstandige bedaarde man - werd wel als Raadslid herkozen, maar zal worden afgestemd als wethouder. De arbeiderspartij kreeg de meerderheid; de leider der arbeiders is een postbode, K. van der Velden; hij moet wethouder worden, en met hem R. Roza, een kleine manufacturier. De burgemeester, en ook de wethouders wisten geen kwaad genoeg te zeggen van v.d. Velden; hij zou op het moment het electriciteitsbedrijf saboteeren, door de aangeslotenen te bewegen, de aansluiting af te snijden. In den nieuwen Raad zullen 3 antirevolutionairen zitten tegen 4 neutralen (arbeiderspartij). Voor Aalburg zit alleen de arbeider Van de Pol.
Ter voorziening in den woningnood werden in Wijk 12 woningen gebouwd (huurprijs f. 3 tot f. 5), en met Eb-geld in Aalburg acht. De menschen hebben er een stukje land bij van 5 tot 6 are. Bovendien kwamen er nog acht woningen met Rijkspremie (van f. 450 tot f. 2.000) tot stand.
De woningnood is thans opgeheven; op het moment staan er een pr. oude woningen ledig.
Het electriciteitsbedrijf gaat heel slecht; het wordt tegengewerkt door den postbode v.d. Velde, omdat diens zoon niet benoemd is tot agent van de PNEM in Wijk. In 1922 een nadeelig saldo van f. 5.000; de garantie is te hoog.
Er wordt alleen openbaar onderwijs gegeven; aan bijzonder onderwijs schijnt voorloopig geen behoefte.
De manden- en stoelenfabriek De Vlijt, directeur v.d. Maaden, heeft opgehouden te bestaan; door de groote malaise kan men zijn voorraad manden, ter waarde van ± f. 70.000,- niet kwijt, nog niet tegen 30% van de waarde. Men had voor eene groote waarde teenhout gekocht; ook daarmede een reuzenstrop gehaald. De Heer Janssen te Amsterdam - de zoon van den bekenden philantroop, die voor eenige jaren overleed - maakte bezwaar om in de zaak nog meer geld te steken (er zit ruim een ton kapitaal in); onder deze omstandigheden moest de zaak stopgezet worden. Om de zaak te redden, had v.d. Maaden aangeboden, om voortaan ongesalarieerd als directeur op te treden; tot nu toe genoot hij f. 600,-. Door den Heer Jansen werden de schuren en gebouwen aan v.d. Maaden geschonken.
De autobussen zijn een uitkomst voor de gemeente; jammer, dat ze de wegen zoo stuk rijden; het onderhoud van den Maasdijk kan Wijk haast niet meer betalen.
Twee boerenleenbanken, een te Aalburg en een te Wijk; beide ressorteeren onder Utrecht.
Burgemeester van Doveren liet mij geen aangenamen indruk; onder andere, betere leiding zou het er n.m.m. in Wijk heel wat beter uit zien.
Manden- en stoelenfabriek van N .V. De Vlijt (
Vrouwen en kinderen op de foto in Aalburg, ca. 1920 (
Straatbeeld in Aalburg, ca. 1920 (
