De Papsluis is een zogenaamde inundatiesluis, waarmee het achterliggende gebied onder water gezet kon worden. De sluis maakte namelijk deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarvan hij de meest zuidelijk gelegen inundatiesluis was.
Jan Blanken
Het type sluis is een zogenaamde waaiersluis. De sluisdeuren kunnen onafhankelijk van de getijden, zelfs tegen de waterdruk in, worden geopend. De waaiersluis was een uitvinding van Jan Blanken, van 1808 tot 1826 de eerste inspecteur-generaal van Rijkswaterstaat.
Papsluis
De Papsluis was een van de vijf sluizen van dit type die door Blanken in 1815 werden gebouwd. De sluis is in een ambachtelijk-traditionele stijl opgetrokken en ligt ten noordnoordwesten van de plaats Nieuwendijk in de Schenkeldijk, de smalle, gaaf bewaarde accesweg naar het fort aan de Bakkerskil, die verder voerde naar Werkendam.
Dat fort verdedigde vanaf 1878 de sluis. Daarvoor bestond de verdediging van de sluis uit een ten zuiden daarvan gelegen batterij uit 1847. Die is na de bouw van het fort afgebroken. In 1878 zijn vermoedelijk ook de houten deuren vervangen door ijzeren.
Fort Bakkerskil
De Papsluis heeft behalve een functionele relatie ook een uitzonderlijke zichtrelatie met het fort aan de Bakkerskil. Het geheel is na een restauratie in 2007 relatief gaaf, hoewel de inundatiefunctie inmiddels geheel verdwenen is.
De sluis heeft twee ijzeren waaierdeuren met een vakwerkconstructie. De meeste verbindingen hebben ijzeren klinknagels. Aan beide zijden kan de sluis door middel van twee houten schotbalkdeuren in hardstenen sponningen worden afgesloten. De schotbalkdeuren konden bediend worden door middel van een gietijzeren windwerk met tandwielen. In de hardstenen voetplaat van de windwerken is aan de binnenzijde van de sluis het jaartal 1815 uitgehakt.
Tijdens de restauratie
Aan de oostzijde bevinden zich aan de voet van de sluis twee ijzeren kooien die instromende stukken hout moesten tegenhouden. Het smalle wegdek boven de sluis is van beton en dateert uit 1945. Het ijzeren hekwerk aan weerszijden hiervan is vernieuwd.
De Papsluis is een zeer vroeg voorbeeld van het zeldzame waaiersluistype. In 2007 is de sluis helemaal opgeknapt en onderdeel geworden van een nieuwe ecologische verbindingszone in het Land van Heusden en Altena.
