De Stratumse watermolen lag juist ten zuiden van de vroegere omwalling van Eindhoven, aan het Stratums Eind, in de buurt van het Van Abbemuseum, ter hoogte van het voormalige gerechtsgebouw op het einde van het Molenstraatje.
Stratumse molen met wolspinnerij; gravure 19e eeuw
De molen wordt voor het eerst in archieven genoemd in 1340. Ook is er een vermelding uit 1442, waarin de molen expliciet als korenmolen wordt vermeld in een akte waarbij de prior van het klooster Ten Hage de visserij pacht op de Dommel tussen deze molen en die in Son.
De molen was eigendom van de Heren van Eindhoven die er hun banrecht aan verbonden. De omwonende boeren waren verplicht hun graan op deze molen te laten malen. Vanaf de zestiende eeuw waren de Oranjes heer van Eindhoven. Vandaar dat de Stratumse molen ook wel Prinsenmolen wordt genoemd.
Willem van Oranje werd in 1559 via zijn vrouw, Anna van Egmond, heer van Stratum en zo eigenaar van de molen. Daarvoor behoorde de molen aan Frederik van Egmond, en in de vijftiende eeuw tot de heren van Cranendonck.
Vanaf 1771 is er ook sprake van een volmolen, naast de korenmolen. De molen had drie waterraderen, twee voor de graanmolen en een voor de volmolen.
Stratumse molen en Den Bouw, gouache van Knip
In 1812 kocht textielfabrikant Smits de molen om die voor de aandrijving van zijn spinmachines te gaan gebruiken. Op dat moment werd de molen nog gepacht door molenaar W. van der Grinten. Die pacht liep af in 1816, waarna Smits naast de molen een fabriekscomplex, Den Bouw geheten, liet neerzetten.
Het complex bestond uit twee gebouwen, een lakenfabriek en een wolspinnerij. Dit laatste gebouw stond tegen de molen aan, omdat de waterkracht werd gebruikt om acht spinmachines aan te drijven.
Restanten van de Stratumse molen, detail van een ansichtkaart, c. 1900
In 1855 liet Smits de molen voorzien van een zogenaamde Girard-turbine, een technische innovatie voor de aandrijving uit 1851. Hij was daarmee de eerste die deze Franse vinding in Nederland toepaste. In 1896 brandden de wolspinnerij en de molen af.
Pas ruim dertig jaar later, in 1928, werden de resten ervan opgeruimd en werd de watermolen gesloopt. Ook de molenkolk werd toen gedempt. Het gebouw van de lakenfabriek werd tot 1929 nog gebruikt als gemeentelijk slachthuis.
In 2002 zijn bij de aanleg van een vistrap in de Dommel restanten van paalwerk van de oude molen aangetroffen.
Henk hartelijk dank voor uw verhaal. Ik hou me erg bezig met de geschiedenis van het "ECHTE Eindhoven" . Ik ben geboren en getogen in wat men nu noemt de Bergen. Maar ik woon in de oudste straat achter de stadswal van toen. Heb er in 2003 een boek over uitgegeven. Hoop nog vele mooie verhalen tegen te komen. Inmiddels heeft de Dommel meanders gekregen en stromen de putten bij hevige regenval niet meer over en blijft de stad droog.
Annemarie van Geloven
bhiczei op 15 juli 2014 om 11:02
Dank voor uw reactie, Mieke! Zou u misschien de titel van uw boek kunnen noemen? Als u het interessant vindt, kunt u bij BHIC op de locatie Den Bosch de archieven van waterschap de Dommel raadplegen.
Arno Jansen uit Nuenen
zei op 7 februari 2024 om 15:25
Annemarie, heeft het BHIC informatie of een boekwerkje voor mij van de papierwatermolen in Boxtel ? Ik weet, dat er later ook een papierwindmolen is gebouwd. Ik heb het dan de tijd rond 1800 of daaromtrent. Kijk ook eens op: https://hetpapierisgeduldig.jouwweb.nl
Arno Jansen uit Nuenen
zei op 7 februari 2024 om 15:28
Annemarie, het schijnt, dat op de rivier de Gender in het oude centrum van Eindhoven een watermolentje heeft gelegen t.b.v. de smid Verberne, die op de Rechtestraat woonde. Is daar bij het BHIC iets van bekend?
Marilou Nillesen
bhiczei op 8 februari 2024 om 08:56
Dag Arno, bedankt voor je berichtjes. Mijn collega Annemarie geniet inmiddels van haar welverdiende pensioen maar ik ga eens navragen wat we hierover kunnen vinden.
