De Zwartenbergse polder bij Etten-Leur werd rond 1507 bedijkt. Om het grondwater in de nieuwe polder op peil te houden, werd het overtollige water op het riviertje de Mark geloosd via uitwateringssluizen. Dat werkte goed, totdat de verzanding van de Mark een groeiend waterprobleem op ging leveren voor de polder. Het peil op de Mark werd te hoog om water af te kunnen voeren via een simpele spuisluis.
In 1721 besloot men daarom een poldermolen te bouwen die het water geforceerd moest wegmalen uit de polder. Deze molen kreeg een achtkantige romp en een rieten kap. In 1888 sloeg de bliksem in de molen, die geheel afbrandde.
Hoewel men in deze tijd wel beschikte over de techniek om een stoomgemaal in te zetten voor de bemaling van de polder, kwam er toch een nieuwe windmolen. Dat had een tamelijk praktische reden: herbouw van de windmolen leverde een hogere verzekeringsuitkering op. En dus besloot men tot de bouw van een nieuwe stenen windmolen van het type grondzeiler, die in 1889 in gebruik werd genomen.
De molen kreeg een scheprad met een doorsnede van 6,45 m. Het lukte echter niet altijd om hiermee genoeg water uit de polder te malen. Bovendien werkte de molen alleen bij voldoende wind. In 1922 werd er daarom ter ondersteuning van de molen een zogenaamde zuiggasmotor bijgeplaatst, die een centrifugaalpomp aandreef. Dit pomptype kan water veel hoger oppompen dan een scheprad.
Na 22 jaar werd de motor vervangen door een dieselmotor, die op zijn beurt in 1956 plaats moest maken voor een krachtiger exemplaar. De molen zelf diende toen overigens al enkele jaren slechts als reservegemaal. Twaalf jaar later, in 1968, werd het elektrische gemaal Halle in gebruik genomen. Dat betekende het einde van de bemaling met de Zwartenbergse molen. Kort daarna werd de dieselmotor verwijderd.
In 1998 werd de molen gerestaureerd. De watergangen zijn zo verlegd, dat de werking kan worden getoond, zonder dat het waterpeil in de omgeving wordt beïnvloed. De molen kan echter als het moet nog steeds een groot deel van de polder De Haagsche Beemden bemalen. Sinds 2004 is waterschap Brabantse Delta eigenaar. In 2006/2007 werden opnieuw restauratiewerkzaamheden aan de molen uitgevoerd.
Ton van den Wijngaart
zei op 7 februari 2019 om 16:06
Het feit dat men in 1721 besloot een windwatermolen te bouwen was niet gelegen in het verzonden van rivier de Mark en de Leurse Vaart, aan beide zijden van de polder waren immers sluizen, maar had zijn reden dat de polder een veel lager peil gekregen had door inklinking. Overigens erg kort na het bouwen van de eerste molen bleek dat hij reeds begon te verzakken en er herstelwerkzaamheden verricht moesten worden.
Marilou Nillesen
bhiczei op 7 februari 2019 om 20:47
Ah dank voor deze correctie en aanvullingen, Ton. Leerzaam!
Ton van den Wijngaart
zei op 18 september 2022 om 09:37
In verband met het 300 jarig bestaan van een wind-watermolen op deze plaats heb ik een boek hierover geschreven. De eerste exemplaren zijn op 8 september aangeboden aan de burgemeester van Etten Leur Miranda de Vries en aan loco dijkgraaf Louis v.d. Kallen van Brabantse Delta. Het is in eigen beheer uitgegeven.
Marilou Nillesen
bhiczei op 20 september 2022 om 08:50
Ah, dat is interessant, Ton. Waar kunnen mensen zich melden als ze interesse hebben?
In 1721 besloot men daarom een poldermolen te bouwen die het water geforceerd moest wegmalen uit de polder. Deze molen kreeg een achtkantige romp en een rieten kap. In 1888 sloeg de bliksem in de molen, die geheel afbrandde.
Hoewel men in deze tijd wel beschikte over de techniek om een stoomgemaal in te zetten voor de bemaling van de polder, kwam er toch een nieuwe windmolen. Dat had een tamelijk praktische reden: herbouw van de windmolen leverde een hogere verzekeringsuitkering op. En dus besloot men tot de bouw van een nieuwe stenen windmolen van het type grondzeiler, die in 1889 in gebruik werd genomen.
Na 22 jaar werd de motor vervangen door een dieselmotor, die op zijn beurt in 1956 plaats moest maken voor een krachtiger exemplaar. De molen zelf diende toen overigens al enkele jaren slechts als reservegemaal. Twaalf jaar later, in 1968, werd het elektrische gemaal Halle in gebruik genomen. Dat betekende het einde van de bemaling met de Zwartenbergse molen. Kort daarna werd de dieselmotor verwijderd.
