Eén van de oudste vermeldingen van een eendenkooi in Noord-Brabant dateert uit 1665. Het gaat om een kooi in de polder Halle in het noorden van Princenhage. Dat is een typerende omgeving voor eendenkooien: midden in het open polderlandschap langs een rivier. Eendenkooien zijn een Hollandse vinding voor het vangen van wilde eenden.
Zoals Bert Meijs hieronder al aangaf: er is in ieder geval nog één, twaalf jaar oudere, vermelding van een eendenkooi, namelijk in de heerlijkheid Drunen in 1653. In het heerlijkheidsarchief (toeg.nr. 0144, inv.nr. 120) zitten stukken over de aanleg van een eendenkooi in het Swalemermoer.
Hoewel het fenomeen eendenkooi vermoedelijk al ouder is, zie je in de 16e eeuw het aantal vermeldingen van eendenkooien toenemen. In de 17e eeuw groeit het aantal eendenkooien snel, in heel Nederland. De meeste kooien ontstaan in het rivierengebied van Gelderland en Holland. In de 18e eeuw waren er meer dan 1.000 eendenkooien in het hele land, waarvan ruim 300 in Noord-Brabant.
Na 1800 nam het aantal kooien snel af. In 1813 bestonden er in Nederland nog 264 eendenkooien, in 1849 nog 252, in 1880 170 en in 1931 nog maar 145. Anno 2010 telde Nederland 118 eendenkooien, waarvan twaalf in Noord-Brabant, vooral langs de Maas tussen Den Bosch en Oss. In bijna geen van deze kooien worden nog eenden gevangen voor consumptie. De vangst is gericht op het ringen van eenden voor onderzoek en verder zijn de kooien vooral in beheer als natuurgebied.
Maar in de negentiende eeuw waren de kooien nog steeds commerciële bedrijven, al liep het economische bestaansrecht langzaam terug, gezien het dalend aantal kooien. We hebben voor Noord-Brabant cijfers uit 1840, waaruit blijkt dat er toen nog 39 eendenkooien actief waren. In 1900 waren dat er al weer tien minder. Die kooien lagen door de hele provincie verspreid, maar wel vaak bij elkaar in de buurt. Dat is ook logisch, gezien de specifieke eisen die eendenkooien aan hun omgeving stellen. Zo telde Lith maar liefst acht kooien en Woudrichem zes. 's-Hertogenbosch (inclusief Empel) en Rosmalen hadden ieder vier kooien, terwijl Aalburg, Heusden, Made, Terheijden, Vlijmen en Vught er ieder twee hadden. Ten slotte hadden ook Breda, Capelle, Megen, Woensdrecht en Zundert in de 19e eeuw ieder nog een eendenkooi.
Die specifieke omgevingseisen voor eendenkooien kun je in drie steekwoorden samenvatten: water, rust en ruimte. Je treft eendenkooien dan ook alleen aan in waterrijk polderland. Het zijn opvallende, bosachtige oases in het verder vlakke land. Wilgenbomen en hoge populieren vormen het kooibos, zodat alleen vanuit de lucht te zien is dat in dat kooibos een waterplas ligt. Dat is de kooiplas, een vijver die overvliegende eenden uitnodigt tot fourageren.
Het vangen van vogels is een vorm van jacht en in de zeventiende eeuw behoorde het recht om te jagen tot de zogenaamde heerlijke rechten, die toekwamen aan de heer van een gebied. Zodoende zien we dat plaatselijke heren vanaf de zeventiende eeuw hun recht uitoefenden door kooimannen toe te staan een eendenkooi uit te baten op het grondgebied van de heer. De heer van Breda vergunde in 1665 een kooi in de polder Halle in Princenhage. In 1670 sloot de graaf van Megen een zeer uitgebreide overeenkomst met een kooiman over de uitbating van de kooi die nu nog bekend is als de Macharense Kooi.
Uit die overeenkomst kunnen we opmaken wat de jaarlijkse opbrengst van de eendenvangst was: zowel de graaf als de kooiman konden ieder jaar op zo'n 700 eenden rekenen. In het algemeen kun je uitgaan van een minimale vangst van 1.000 tot 1.500 eenden per jaar. Maar vaak werden dat enige duizendtallen en heel af en toe was de opbrengst zelfs meer dan 10.000 eenden in een jaar. Na het afschaffen van de heerlijke rechten tijdens de Bataafs-Franse Tijd (1795-1810), kwamen veel kooien in particuliere handen. Zo verwierf de Vughtse poeliersfamilie Gostelie veel eendenkooien. Ook sloot men leveringscontracten af met particuliere kooikers.
Het bedrijf bezat in de jaren 1920 maar liefst 28 kooien, met een totale vangst van ruim 200.000 eenden in de beste jaren. Drie keer per week moesten de kooikers hun vangst naar het treinstation in Den Bosch brengen in speciale manden waar 84 eenden in pasten. Een volwassen eend bracht één gulden op en een 'halve' eend 60 cent. De eenden werden rechtstreeks naar Parijs en Londen verstuurd. In de Hallen van Parijs werden de eenden verhandeld voor twee gulden vijftig of meer. In Londen hing in die tijd een lichtreclame op het verkooppunt: "Buy Gostelie ducks, they are the best".
Na de Tweede Wereldoorlog was het echter grotendeels afgelopen met de commerciële eendenvangst. Een rendabele exploitatie bleek nauwelijks meer mogelijk als gevolg van ruilverkaveling (te weinig rustruimte rond de kooi) en een stabielere waterstand in de polder (te weinig ondiep (overstromings)water). Ook de aanscherping van de Jachtwet heeft hierbij een rol gespeeld. De toekomst van de eendenkooi ligt in natuurbeheer en toeristische recreatie.
de oudste vermelding zal je moeten aanpassen. IN ORA Drunen wordt o.a. dit vermeld (Zie SALHA)
Jachtrecht en vogelarij De heer bezat het recht van vrije warande -
de Brabantse benaming voor het jachtrecht - en het recht van eendenkooi voortvloeiend uit het
recht van vogelarij. Dit hield in dat de heer met uitzondering van anderen gerechtigd was
binnen zijn heerlijkheid te jagen en vogels te vangen. In 1654 legde heer Johan baron van
Wassenaar een kooi op de gemeint van Drunen, de Kuijkse Heide, ter plaatse van het
Swalemermoer . Hiervoor en voor de aanleg van een toegangsweg moest hij wel de
toestemming verkrijgen van de gegoede ingezeten, daar zij de rechten op de gemeint bezaten.
In 1794 werden deze Drunense kooi door de Fransen verwoest. Ook onder Deuteren te
Cromvoirt bezat de heer een vogelkooi. Om toezicht te houden op zijn jachtgebied en in het
bijzonder om stroperij tegen te gaan, beschikten de heren van Drunen in de negentiende eeuw
over een jachtopziener. Veelal waren dat lieden uit de familie Van Son. (mijn overgrootvader) Ingevolge de Jachtwet van 1923 kwam er een eind aan het heerlijk jachtrecht
Er zullen best nog wel oudere vermeldingen zijn.
Vogelen deed men al rond 1500, of dat met een kooi gebeurde weet ik niet.
groeten
Bert Meijs
Marilou Nillesen, namens BHIC
bhiczei op 14 februari 2012 om 11:18
@Bert: Je hebt helemaal gelijk dus we hebben het maar meteen aangepast. Dank voor je reactie!
Peter.van.der.Velden
zei op 5 september 2012 om 00:23
Graag meer info over de eendenkooi drunen i.v.m. n excursie in de omgeving van deze kooi , en de heidijk , de driewiel , de zeeg etc . Namens natuur en milleuvereniging Heusden is mij gevraagt er n rondleiding te geven maar veel info ontbreekt van dat gebied . Groetjes Peter.v.d.Velden Vlijmen , natuurgids . peter-vdvelden@live.nl
Bert Meijs
zei op 5 september 2012 om 13:49
bij oud heusden waren ooit 2 eendenkooien t.w. ter Kwak en een eendenkooi op het landgoed Pax.
Pax is de naam van een natuurgebied gelegen ten zuiden van Oudheusden gelegen, ingeklemd tussen N 267 en de Heusdense Weg. Het gebied is 24 ha en wordt beheerd door de Stichting Brabants Landschap.In het gebied ligt een plas die afkomstig is van een vroegere eendenkooi.
De naam Pax (vrede)is tijdens de 1e WO aan gebied gegeven door een Belgisch pater die in Heusden verbleef.
Ongeveer aan de overkant van ligt "de Hooibroeken". Dit natuurgebied bestaat uit graslanden, grienden, moerasbos, populierenbos en een eendenkooi waar in de winter de smient en de wintertaling verblijft. Deze eendenkooi heet Ter Kwak en is nog steeds in gebruik. Ze is al honderden jaren oud.
Na 1800 nam het aantal kooien snel af. In 1813 bestonden er in Nederland nog 264 eendenkooien, in 1849 nog 252, in 1880 170 en in 1931 nog maar 145. Anno 2010 telde Nederland 118 eendenkooien, waarvan twaalf in Noord-Brabant, vooral langs de Maas tussen Den Bosch en Oss. In bijna geen van deze kooien worden nog eenden gevangen voor consumptie. De vangst is gericht op het ringen van eenden voor onderzoek en verder zijn de kooien vooral in beheer als natuurgebied.
kooien lagen door de hele provincie verspreid, maar wel vaak bij elkaar in de buurt. Dat is ook logisch, gezien de specifieke eisen die eendenkooien aan hun omgeving stellen. Zo telde Lith maar liefst acht kooien en Woudrichem zes. 's-Hertogenbosch (inclusief Empel) en Rosmalen hadden ieder vier kooien, terwijl Aalburg, Heusden, Made, Terheijden, Vlijmen en Vught er ieder twee hadden. Ten slotte hadden ook Breda, Capelle, Megen, Woensdrecht en Zundert in de 19e eeuw ieder nog een eendenkooi.
Het vangen van vogels is een vorm van jacht en in de zeventiende eeuw behoorde het recht om te jagen tot de zogenaamde heerlijke rechten, die toekwamen aan de heer van een gebied. Zodoende zien we dat plaatselijke heren vanaf de zeventiende eeuw hun recht uitoefenden door kooimannen toe te staan een eendenkooi uit te baten op het grondgebied van de heer. De heer van Breda vergunde in 1665 een kooi in de polder Halle in Princenhage. In 1670 sloot de graaf van Megen een zeer uitgebreide overeenkomst met een kooiman over de uitbating van de kooi die nu nog bekend is als de Macharense Kooi.
Het bedrijf bezat in de jaren 1920 maar liefst 28 kooien, met een totale vangst van ruim 200.000 eenden in de beste jaren. Drie keer per week moesten de kooikers hun vangst naar het treinstation in Den Bosch brengen in speciale manden waar 84 eenden in pasten. Een volwassen eend bracht één gulden op en een 'halve' eend 60 cent. De eenden werden rechtstreeks naar Parijs en Londen verstuurd. In de Hallen van Parijs werden de eenden verhandeld voor twee gulden vijftig of meer. In Londen hing in die tijd een lichtreclame op het verkooppunt: "Buy Gostelie ducks, they are the best".
