Flandes es el infierno – de Nederlanden zijn de hel

“Al vier jaar lang bestudeer ik elke nacht deze kaart. Ik ken elke haven, elk kanaal, elke riviermonding, elk fort. De Nederlanden houden me uit mijn slaap, maar ik ben er nog nooit geweest”, zegt de Conde-Duque de Olivarez, de belangrijkste raadgever van de Spaanse koning Filips IV en daarmee de machtigste man van het Spaanse rijk.
De ander, een sjofel geklede soldaat, antwoordt: “Het is het einde van de wereld, Excellentie. Toen God de Nederlanden schiep, verlichtte hij dat land met een zwarte zon, een ketterse zon, die je niet verwarmt noch de regen droogt die je tot op het bot doordrenkt. Het is een vreemd land, bewoond door vreemde mensen, die ons vrezen en verachten en nooit vrede met ons zullen sluiten. Het berooft je van meer dan je slaap. de Nederlanden zijn de Hel.”
Waarop Olivarez verzucht: “Zonder de Nederlanden zijn we niets, kapitein. We hebben die hel nodig!”

Alatriste

Het gaat hier om een scene uit Alatriste, een Spaanse film uit 2006, gebaseerd op een serie boeken rond de vroeg-zeventiende eeuwse Spaanse soldaat Diego Alatriste, van de hand van Arturo Pérez-Reverte. Een interessante film voor iedereen die van geschiedenis houdt, zeker ook voor de liefhebbers van onze vaderlandse historie.

Of het ook een goede film is? Daarover zijn de meningen nogal verdeeld. Filmcritici wijzen erop dat het verhaal van de film nauwelijks te volgen is door de wirwar van verhaallijnen. De makers hebben namelijk de verhaallijnen van de eerste vijf boeken allemaal verwerkt in één film. Die film duurt weliswaar bijna tweeënhalf uur, maar toegegeven: voor wie de boeken niet kent is het verhaal inderdaad moeilijk te volgen.
Daar staat tegenover dat de film ook niet als avonturenfilm bedoeld is, zoals in de eerste seconden van de film al wordt aangekondigd:

… het was in de Nederlanden, in een lange, wrede oorlog, dat de strijd om het voortbestaan van het (Spaanse) rijk werd uitgevochten. Een rijk dat steunde op zijn professionele legers, waarvan het hart gevormd werd door de de veteranen van de gevreesde Spaanse tercio’s (infantieregimenten). Dit is het verhaal van een van die mannen…

En in die doelstelling, als illustratie van het leven van een gewone Spaanse soldaat aan het begin van de zeventiende eeuw, is Alatriste mijns inziens wel degelijk geslaagd.
Bovendien: het verhaal is dan misschien moeilijk te volgen, maar Alatriste is een lust voor het oog. De film is bijzonder fraai vormgegeven en geënsceneerd, met veel gevoel voor historische details en een grote liefde voor de Spaanse schilderkunst uit die tijd, met name voor het werk van Velazquez. Zie bijvoorbeeld hoe nauwkeurig de dichter Francisco de Quevedo in de film is gemodelleerd op diens geschilderde portret.

En los van directe beeldcitaten zijn enscenering en belichting overduidelijk sterk geïnspireerd door schilderkunst uit de zeventiende eeuw. Neem bijvoorbeeld dit beeld dat qua sfeer en lichtval sterk denken aan het werk van een Vermeer of een Pieter de Hooch.

De Nederlanden

Alatriste speelt zich grotendeels in Spanje af, maar wel tegen de achtergrond van wat de Spanjaarden de guerra de Flandes en wij de Opstand of de Tachtigjarige Oorlog noemen. Een aantal scenes speelt in de Nederlanden, vooral tijdens het beleg van Breda van 1624 en 1625. We zien het rauwe soldatenleven in de Spaanse loopgraven rondom de belegerde stad en het onderaardse spel van over en weer mijngangen graven om de Bredase stadsmuren op te blazen of dat juist te voorkomen.

Uiteindelijk capituleert Breda en overhandigt gouverneur Justinus van Nassau de sleutels van de stad aan de Spaanse generaal Spinola, een moment dat is vereeuwigd door Velazquez in één van zijn bekendste schilderijen. In de film wordt daar gretig gebruik van gemaakt: eerst wordt de overgave van de stad in beeld gebracht. Vervolgens springt de film tien jaar vooruit in de tijd, naar de binnenplaats van een paleis in Madrid, waar het voltooide schilderij van die gebeurtenis voorbij wordt gereden. Zoek de verschillen!

Een kaart van Brabant?

De historische accuratesse van de film lijkt groot, zeker voor het Spaanse deel. Ook de Nederlandse scenes lijken vooral op Spaanse bronnen gebaseerd. Zo komt er in de scenes over het beleg van Breda een silhouet van de stad voorbij, met een toren, die ik niet herken als de toren van de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Wie goed naar de twee afbeeldingen van de overgave van Breda hierboven kijkt ziet dat het landschap op de achtergrond wel heel erg heuvelachtig is. Dat komt niet overeen met de werkelijkheid, maar wél met de achtergrond van Velazquez’ schilderij.
Tenslotte dan de kaart van (Noord-)Brabant waar we dit verhaal mee begonnen. Wat daarvan te denken? Waarom had Olivarez geen gedrukte kaart? Er bestonden in die tijd immers al lang gedrukte kaarten van de regio, die bovendien veel gedetailleerder waren.

Mijn eerste reactie is dan ook dat we hier met een speciaal voor de film vervaardigde ‘vervalsing’ te maken hebben. Maar dan wel een geloofwaardige vervalsing: het handschrift bijvoorbeeld zou zeer wel zeventiende eeuws kunnen zijn. Of hebben we hier toch met een (copie van een) originele manuscriptkaart bijvoorbeeld uit het archief van Simancas te maken?
Ik weet het niet, maar ik ben dan ook geen expert op het gebied van de historische cartografie. Misschien dat een deskundige zijn licht hier eens over wil laten schijnen?