Hare meest Brittannische Majesteit Victoria koopt een doxaal uit Den Bosch (1)

Het brak aldus perspectivisch het zicht op het immense hoogaltaar. Waarop dat schip nu juist vol georiënteerd was. Daarom wilde het kerkbestuur dat meubel in de tweede helft van de negentiende eeuw kwijt. Omdat het niet rijmde met de ruimtelijke werking van de oorspronkelijke gotische bederuimte. Koningin Victoria van Groot-Brittannië kocht het onverhoeds incognito. Wat moest deze Anglicaanse verdedigster van het Geloof er mee? En wat voor diplomatieke strubbelingen had deze private koop tot gevolg?

Een Perzisch ritualistiek kerkmeubel

Een vrome bezoeker van de Bossche Kathedraal ervoer bij het betreden van de schipruimte in 1805-1870, dat het zichtveld op het immense hoogaltaar waaraan bisschop Masius nog had gecelebreerd was versperd door een liturgische hóógopgetrokken scheidingswand. Deze was opgericht tussen 1610-1613. Elders op deze website staat een fraai architectonische beschrijving ervan in een bijdrage van Theo ter Borg.

Ter Borg zag het oksaal of doxaal tot zijn verbazing in het Victoria & Albert Museum in Londen. Belangrijkere stadskerken hadden zulke scheidingswanden in de latere middeleeuwen gekregen in de Lage Landen. Maar soms hadden kloosterkerken ze óók wel. Je vindt een prachtig volledig gotisch doxaal in de kloosterkerk van het Augustijnerconvent van de kanunniker koorheren te Ter Apel.

De christenheid had deze doxalen overgenomen van de keizerhoven in het Midden-Oosten. Deze beoogden de geheiligde persoon van de Perzische Keizers bij hofritualen af te schermen van de opdringerige blikken van de onderdanen die ter audiëntie kwamen. De Romeinen namen veel van de Perzische hofetiquette over, zoals de pauwenveren waaiers, de draagstoel, de mijter met cornetten, het merkwaardige klapstoeltje dat steeds achter de soeverein werd gedragen – het faldistorium – en de witte handschoenen.

De Pausen imiteerden via de Romeinse keizers ook

De Pausen deden dat na 476 óók, omdat ze de Romeinse Keizers wilden imiteren. En daarop gingen Westerse residerende bisschoppen, gezalfde koningen, abten en prelaten dat óók doen. Haile Selassie, de Keizer van Ethiopië deed het tot diep in de twintigste eeuw. Ook hij had een mobiel doxaal tot zijn beschikking op dienstreis. Tot ontsteltenis van koningin Juliana. Die keek raar op bij een staatsbezoek dat Selassie bracht aan Nederland. Ze drong eropaan dat de Keizer het niet zou gebruiken. Ze wilde zo gewoon mogelijk blijven doen. Haile nam het wel, maar de Sjah van Perzië Mohammed Reza Pahlavi die nadien, uitgenodigd op staatsbezoek in mei 1959, vond dat Juliana als gastvrouwe hem deze eerbaarheid moest doen geworden, bepaald niet.

Prins Bernhard moest sussend ingrijpen toen bleek dat Juliana overduidelijk de ceremoniële wensen van het staatshoofd van Perzië onzinnig vond. Bernhard was inderdaad een leichter Vogel, zoals zijn omgeving hem placht te noemen op instigatie van de kamerheer in buitengewone dienst Ernst Heldring, maar omgevingsbewustzijn had hij beslist wel, in tegenstelling tot zijn hardnekkige echtgenote.

Ook bij de zeer omstreden komst van de Keizer van Japan Hirohito nadien speelden dergelijke etiquette-futiliteiten een rol, al nam het staatshoofd van het Land van de Rijzende Zon genoegen met een papieren opvouwbaar kamerscherm bij bepaalde aangelegenheden. Aziaten hechten aan deze solemniteiten. Nederlanders hebben nooit begrepen hoeveel. Maar de universele katholieke kerk heeft dat begrip altijd wel gehad. Net als de Romeinen. Die waren in dit opzicht als agrarisch volk opmerkelijk plooibaar en namen ook klakkeloos veel onbegrijpelijke ceremonies over als dat consulair belangrijk scheen. Handel vóór alles.

Het Bossche doxaal was al anachronisch bij de oprichting

Het contrareformatorisch concilie van Trente (1545-1563) hield grote opruiming onder de liturgische santenkramen die in de middeleeuwen waren ontstaan in de kapellen, kerken, bedevaartsplaatsen, rondom heilige bronwaterputten en in cryptes, bij sacramentstorens en reliekhouders. Het liep vaak de spuigaten uit wat er allemaal aan liturgische knoeiboel werd vertoond of aan ritualistiek was ontwikkeld per bisschoppelijk rechtsgebied of in kerkprovincies.

De kerkbeheerders zagen in deze heiligen-vereringen, processies, heiligdomsvaarten, bijzondere zegeningen en altaar-aflaten steeds fiscale feiten die een soort vermakelijkheidsbelastingen genereerden. Een soort sacramentele belasting-toegevoegde waarde, btw dus, omdat een gewijde kaars méér is dan een huishoudelijke lichtbron. En wijwater werkzamer dan ijzerhoudend Spawater.

De prins-bisschop van Luik was een meester in dat soort tariferingen, zoals ik op BHIC al uiteenzette. Rome liet het toe, zolang het er provisie van trok. Maar omdat de Luikse potentaat deze accijnzen vooral aanwendde voor militaire doelen gericht tegen de Koning van Frankrijk of de Keizer van het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie kreeg Rome er geen deel aan.

Een koude sanering van de ritualistiek: wég met het doxaal

Rome gebruikte het concilie vooral ter koude sanering van deze liturgische wildgroei. Dat lukte maar heel gedeeltelijk: de accijnzen waren inkomsten waarvan de plaatselijke kerkleiders ongaarne afzagen. En voorts was ook niet heel duidelijk waarom in Trente bepaalde tradities wél gespaard werden en andere niet. De prelaten van de Romeinse curie waren voor bij de toepassing van de uitvoeringsdecreten erg opportunistisch. Konden ze er een Btw-tarief op innen, dan spaarden ze de merkwaardige rituelen. En anders niet.

Bij de doxalen was het niet veel anders. De doxalen hadden deurpartijen die met een zware slag werden dicht gegooid als een altaarbelletje rinkelend signaleerde dat de priester aan het hoogaltaar begon aan het canongebed ter inleiding van de consecratie. Tegen entreegeld kon een gelovige het recht kopen dan binnen het koor te verwijlen tot aan het Onze Vader. Bij het inzetten van het Benedictus moest hij ophoepelen, via de trans: de kooromgang. Einde van de liturgische pret, waaraan aflaten verbonden waren.

Trente vond het niet echt in de haak. Maar soms was het toch een laudabilis usus – een lofwaardige gewoonte – en dan mocht deze traditie op provisiebasis voortgezet worden. Ook in Den Bosch. Voor niks gaat de zon op. Vooral in georiënteerde kerken, waar de apsis inderdaad op het Oosten ligt zodat de zon daar rijst in de flonkering van de gebrandschilderde ramen. Daar mocht de doxaal rite voortgezet worden. Uitzonderingsgewijs.

Lees ook de rest van het verhaal