Aan het begin van de vijftiende eeuw drong in Brabant een wijd gevoelde onvrede op over de wijze waarop de priesters zich kweten van hun sacramentele bedieningen. Die wekte aanstoot.
Verbeelding van de onmatigheid van een non en een monnik in Het Narrenschip van Jeroen Bosch (bron: Wikimedia Commons; publiek domein)
Onvrede wijd voelbaar
De lagere geestelijkheid was te vaak in de kroeg te vinden en oefende neringen uit waarmee zij de lagere middenstand duchtig beconcurreerden. Soms hield ze bordeel, gokhuizen of tapperij. Haar handel en wandel kon de toets van de kritiek niet doorstaan. Bij de hogere geestelijkheid gold dat die vooral gericht was op een ambtelijke loopbaan en daarbinnen grossierde in bijbanen. Een pastoor had soms wel twintig of meer lucratieve beneficies of prebenden elders en was nauwelijks aanspreekbaar voor herderlijke zorg van zijn gelovigen, die hij dan ook niet beminde. De hogere geestelijken konden dan wel lezen en schrijven en wat Latijn, maar ze zaten in hun bubbel en trokken zich van hun godsvolk weinig aan. Ze bestuurden graag ten behoeve van de centrale regering en vingen flink leges. Dat veroorzaakte wrevel. Want zo goed werd er nu ook niet geregeerd. Daartegen wies een tegenstroom, waarbij de integriteit, zuiverheid van oogmerken en soberheid van die bedienaren centraal gesteld werd. Men heette die stroom “De Moderne Devotie”. Later. Toen de Deventenaar Geert Groote haar ruchtbaarheid had gegeven via preekbeurten. In de Lage Landen. Ook in Eindhoven dat zich steeds meer ergerde aan de dure administratie van het Hertogdom Brabant en de belastingdruk via accijnzen.
Vijf Eindhovenaren omhelzen een kloosterleven
Vijf notabelen uit de Stad van Kempenland wilden de soberheid van het monastiek bestaan voor eeuwig aanvaarden, maar dan lós van de al bestaande kloostergemeenschappen die zich toch al ernstig gecompromitteerd hadden door hun dienstbaarheid aan de landsregering en hun verstarde gehechtheid aan immuniteiten, exterritorialiteiten en privileges die ze hadden gewonnen sedert het eerste millennium. Kloosters waren vrijgesteld van alle belasting. Op hun terrein gold het gewone recht niet, ook niet dat van het strafrecht. En ze kregen voorrechten zoals het recht van windvang, visserij, fuikerij en maling van granen of dat om ambacht uit winstbejag te verrichten. Ze concurreerden Henk en Ingrid van de markt. Arnoldus Roelofs, Godefridus Wijnants, Nicolaas Wijnants, Antonius Cuijpers, Michel Constantijns en Wouter Willemsz wilden de Evangelische Raden strikt en observant toepassen en een leven ter navolging van Christus leiden. Dat hield in: bestendig voortgezette bijbelstudie en het lezen van scholastieke commentaren, het onderhouden van de plicht om de dagelijkse getijden in het gregoriaans te zingen en verder om zich toe te leggen primair op volksonderwijs maar ook op het onderricht van een Latijnse school, verbonden aan een kapittel.
Dus les in het Vulgaat-Latijn, het gangbare volkslatijn dat destijds de mondiale spraak was van de globetrotters die de intellectuele centra bezochten. Universiteiten, kloosterscholen, bibliotheken, studiegenootschappen en bisschoppelijke curies zoals die van Luik, Namen, Mechelen, Keulen en Atrecht. De vijf waren welgesteld en brachten een aanzienlijk boekenbezit in. Men telde wel over de zestig banden. Namens de hertog van Brabant schonk zijn stadhouder Jan van Schoonvorst het terrein en de gebouwen van het Kasteel bij Eyndhoven aan de gemeenschap. Jan repte van een gift aan een monster. Dat is een verbastering van “monasterium” in het Laaglands. Dat kasteel lag op een motte. Een kunstmatige heuvel.
De muurpartijen stonden er nog en leverden grote bouwstenen op voor een enkelvoudige pandgang. Met belendende kamers, een kapittelzaal en een kerk. En een studiezaal. Die kreeg door het rijke bezit roem. Er kwam een kweekschool voor novieten, een internaat voor studenten. Het geheel lag tussen bosschages, een bomenhaag. Die was al eens verschijningsplaats van Maria, de Moeder Gods, geweest. De plaats heette daarom “Mariënhage”. Die naam werd elders ook vaak gebezigd.
De prins-bisschop van Luik erkende het klooster en gaf het de bijbehorende jurisdictie. In 1417 was dat al erkend. In 1420 sloot de gemeenschap zich aan bij de religieuze broedergemeenschap van Windesheim. Ze aanvaardde de regel die deze praktiseerde. De Regel van Augustinus voor mannenkloosters. Eremieten. Eenzaten, die alleen bij uitzondering in gemeenschap kapittel hielden.
Eindhoven universiteitsstad?
Al spoedig verwierf het kloostertje roem wegens de Woenselse stijl bij het kopiëren van getijden- en bedeboeken. Die stijl werd gekenmerkt door fraaie initialen met mensfiguren in de letter, bloemrijke glossen in de marges van de bladzijden en een opmerkelijk hanteren van een opengewerkte cancelleresca, een open latina-letter bij het weergeven van de gebeden en psalmstrofen, het opleuken van de neumen en het weglaten van de solsleutel.
Mariënhage op de kaart, 16e eeuw (bron: J. van Deventer, R. Fruin, Nederlandsche Steden in de 16e eeuw : Plattegronden van Jacob van Deventer : 111 Teekeningen en 97 cartons in facsimile uitgegeven, 1916-1923)
Dat de kanselarijletter in de humanistische normaalstand werd gebezigd was in deze streken iets nieuws, waar Kempenland onderdeel was van het immense diocees van Luik, waarvan de residerend kerkvorst onderworpen was aan de aartsbisschop van Keulen die de teutoonse fractuurletter placht te bezigen binnen zijn inrichtingen. Op de curiekanselarij maar ook op de belastingkantoren. Dat gewaagde van eigenzinnigheid, mede omdat de monastieken van Eindhoven al snel de naam kregen nogal kritisch te staan tegen de gangbare sacramentenleer, de bureaucratische kerkelijke hiërarchie en het primaatschap van Petrus. Allemaal eigenschappen waardoor de stroming van de Moderne Devotie ook later de faam kreeg voorloper te zijn geweest van de hervorming binnen de christengemeenschap van Europa. De reformatie, dus.
De stichters van Mariënhage gaven daar allerminst aanleiding voor. Wel was de kritiek op de bisschop van Luik wassend, maar dan veeleer wegens de wijze waarop deze zich kweet van zijn taak als militair gouverneur van het Maasdal, de borger van de neutraliteit van de linkerbedding langs die rivier en de uitbater van de wapenfabriek onderaan bij de citadel van deze Maasstad waar uitermate gewilde harnassen, zijdgeweren en steekijzers werden vervaardigd. De bisschop heette te winzuchtig, te veel gericht op de rechtshandhaving binnen het Rijnland, de linkerglooiing van de Maashellingen verwaarlozend. Daardoor kwam de oude postweg over Hasselt naar Valkenswaard en vandaar over Gestel, Eindhoven en Woensel naar Den Bosch onderkomen en onbesurveilleerd. Dat tastte het Eindhovens marktwezen aan. Want dat ondermijnde de beurtvaart. Daarover werd steen en been geklaagd.
Na 1450 werd Luik een twistappel tussen het Hertogdom Bourgondië en het Beierse koninkrijk. Vanaf het eeuwmidden golfde een burgeroorlog steeds vaker heftig heen en weer, aldus de economie van Kempenland duchtig verstorend. De Gelderse troepen maakten daarvan gebruik door de streek te destabiliseren. En dat tastte de volkswelvaart aan. Daarin zullen de monniken gedeeld hebben. Maar boeken daarover of preken in die zin werden door de gemeenschap nog niet voortgebracht. Niettemin: dat deze zich aan sloot bij de Windesheimer Collegianten en dat deze werelds gezag durfde te tarten, zal ook de Luikse potentaat niet bevallen hebben: hij gelastte menige visitatie.
Toch stonden latere paters in de reuk van heiligheid en voortreffelijke geleerdheid zonder politiserende bijbedoeling. Dat lezen we in ambtsberichten vanwege de landsregering te Brussel, opgemaakt door Johannes van Brussel, kanunnik van het klooster Sint Agnietenberg bij wie navraag wordt gedaan. In 1420 lijkt het erop dat Eindhoven een theologische faculteit mag verwachten. Leuven is ook in de running. Als dat zo uitvalt en die faculteit kómt in Mariënhage dan heeft Eindhoven binnen de kortste keer een universitas binnen de wallen. Want de theologie is in dit tijdsgewricht de hoedster aller wetenschappen, empirisch of niet. Dan kan er ook een rechtenfaculteit aan gehangen worden en een talenfaculteit en een voor demonologie, heksenleer.
Maar de stad van Kempenland grijpt naast de prijzen. Keulen zit dwars. Het vertrouwt de Brabantse hertogen niet; die hebben steeds erfenis- en dynastieke kwesties en zitten te vaak op de rand van bankroet. Ze zijn teveel afhankelijk van beden aan hun steden zoals Breda, Den Bosch en Turnhout. Hun gezag is getaand ten gunste van de volkswil of liever die van het patriarchaat. Kan de hertog van Brabant wel de rechtzinnigheid in de leer verzekeren aan zulk een universiteit? Die op dergelijke afstand ligt van de centrale administratie? Heeft Bourgondië hier niet te veel invloed op het staatkundig leven? En is dat niet te veel gericht tegen de Keizer van het Heilig Roomsche Rijk der Teutoonse Natie? Keulen waagt deze vragen niet eenduidig te beantwoorden in deze herfsttij der middeleeuwen.
