In de periode van de 80-jarige oorlog leefde mijn voorvader Lauris Petersz (~1572-1625) in Vrijhoeve. Hij was boer en bierbrouwer, en actief als heemraad en schout. In zijn leven heeft hij te maken gehad met de oorlog met Spanje, godsdiensttwisten, natuurrampen én besmettelijk ziektes.
Sinds de Spanjaarden in 1573 het nabijgelegen Geertruidenberg innamen was de oorlog met Spanje voelbaar in de regio. Lauris Petersz, die rond deze tijd werd geboren, groeide op met deze oorlog. In 1582 kochten zijn ouders, Peter Laurisz en Gerickge Jacobsdr Oerlemans, een huis in Capelle. Dit dorp, dat het toen met name moest hebben van turfsteken en landbouw, lag toen in Holland, op de grens met Brabant. Door dit gebied trokken regelmatig Spaanse en Hollandse legers. Zo verschansten Spaanse troepen zich begin 1583 in onder andere Capelle. De soldaten maakten de bewoners het leven zuur. Veel mensen vluchtten. In deze tijd overleed de vader van Lauris.
Strijd tussen boeren en soldaten (die mogelijk op zoek waren naar voedsel). Gravure, ‘Strijd tussen boeren en soldaten’, door Peeter Baltens, naar Pieter Bruegel (I), 1540 – 1584. Bron: Rijksmuseum. Objectnummer: RP-P-1979-125
Naar Vrijhoeve
Lauris bleef alleen achter met zijn moeder. Het huis werd verkocht en moeder en zoon verhuisden naar Vrijhoeve. Hier had Lauris’ moeder een nieuwe man gevonden, genaamd Peter Jansz Rommen. Toen Lauris circa 22 jaar oud was huwde hij rond 1594 met Neesken Peter Sebastiaensdr Boer. Het was een zware tijd. Met strijdende legers, plunderingen, en inkwartieringen van soldaten zal het leven niet gemakkelijk zijn geweest. Alle bewoners probeerden te overleven. In 1599 was er een bevolkingstelling gedaan in het dorp, waarbij er in Vrijhoeve 282 mensen werden geteld, in 64 gezinnen. Ook de Staten van Holland waren op de hoogte van de grote armoede in de dorpen in de Langstraat, maar konden er weinig aan doen. De slechte omstandigheden leidden in 1604 tot de pest.
Heemraad en schout
Binnen de kleine dorpsgemeenschap waren Lauris en zijn stiefvader waarschijnlijk zeer begaan met dit alles, want in 1605 stonden zij vermeld heemraad van het dorp. Samen met andere heemraders bekrachtigden zij allerhande zaken, zoals verkoop van boerderijen en het opstellen van schuldbrieven. Dit vond plaats onder leiding van de schout. Later werd Lauris ook benoemd als heemraad in het nabijgelegen Zuidewijn.
Het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) bracht een periode van rust in de regio. Maar helaas waren er toen andere problemen, zoals grote overstromingen en verlies van veel gewassen door een strenge vorst. Hiernaast had men last van vagebonden, bedelaars en landlopers. Deze groep mensen werd bestreden door de ‘geweldigen provoost van Geertruidenberg, David Haseloff’.
Als heemraad komt de naam van Lauris Petersz vaak voor in de rechterlijke archieven. In 1617 schreef hij – in zijn functie als heemraad – zijn naam in het vonnisboek van Vrijhoeve.
Toen de schout van Vrijhoeve overleed, werd Lauris eind 1618 of begin 1619 benoemd als de nieuwe schout. Deze benoeming gold voor de rest van zijn leven. Dit was een zeer verantwoordelijke functie, en gevaarlijk ook. In 1622 bijvoorbeeld werd de schout van Sprang bedreigd en gewond door een groep soldaten aan wie eten en drinken werd geweigerd.
Weduwnaar hertrouwt
Lauris’ vrouw, Neesken, overleed rond 1621, en zal circa 45 jaar oud zijn geworden. Zij liet 10 kinderen achter. Uit de inventarisatie van de bezittingen van Lauris en Neesken blijkt dat ze het – ondanks de oorlog – materieel niet slecht hadden. Ze bezaten onder andere enkele huizen, koeien en landbouwwerktuigen. Er was ook een ‘brouhuys’, waar bier werd gebrouwen, en een ‘bierboeck’ waar de vorderingen in werden bijgehouden. Hun inboedel bevatte ook een (sjieke) koperen pispot.
In 1622 hertrouwde Lauris met Janneke Ariaens en zij kregen samen een zoon. Voor Lauris zal het een zeer drukke tijd zijn geweest. En de situatie in de omgeving werd er niet beter op. In 1624 hield het leger van Prins Hendrik van Nassau zich met 14.000 man in de Langstraat op. Een deel van de Franse ruiterij was in Vrijhoeve ingekwartierd, met alle overlast van dien.
Detail van ‘Tocht van het leger van Ernst Casimir door Brabant en de legering in de Langestraat, 1625’, anoniem. Bron: Rijksmuseum. Objectnummer: RP-P-OB-81.105
Bij de bevolking leidde het gebrek aan voedsel tot veel armoede en gezondheidsproblemen. Het lijkt geen toeval dat de gevreesde zwarte dood na deze tijd weer kwam opzetten. In 1625 overleden enorm veel mensen aan de pest. In Zuidewijn waren er sinds de 2e helft van 1624 geen rechtdagen meer waren geweest. De heemraders van Zuidewijn omschreven de jaren rond 1625 als ‘verderffelycke ende sterffelijcke droevige jaeren’. In Vrijhoeve overleden 164 mensen, wat neer kwam op circa 60% van de dorpsbevolking! Ook vader en schout Lauris overleed dat jaar. Hij werd ruim 50 jaar oud.
Bronnen
- Streekarchief Langstraat Heusden Altena (SALHA) m.b.t. onder meer Rechterlijke Archieven van ’s Grevelduin-Capelle, Vrijhoeve-Capelle en Zuidewijn-Capelle - Doekefkes website met samenvattingen van veel Rechterlijke Archieven in de Langstraat
