Volgens hardnekkige Veerse volksoverleveringen (legenden) zou keizer Napoleon in het najaar van 1811, anderen noemen het voorjaar van 1812, een bezoek hebben gebracht aan de buurtschap het Raamsdonkse Veer. Een bezoek waaraan het huidige Raamsdonksveer een drietal toponiemen heeft ontleend, te weten: Keizersdijk, Place Napoleon en Keizersveer.
De legenden bevatten helaas een aantal opvallende gebeurtenissen, die de waarheid geweld aandoen. Ook elders op deze website zijn deze overleveringen te vinden. Uitgebreid onderzoek toont dat de werkelijkheid anders is geweest.
Staatsieportret van keizer Napoleon Bonaparte (1769-1821) door Charles François Gabriel Levachez naar Robert J.F.F. Lefèvre (1755-1830). Bron: Wikimedia Commons
Keizer Napoleon reist tweemaal door de Nederlanden, in het voorjaar van 1810 en in het najaar van 1811.
Bij zijn tweede reis is de keizer niet in Raamsdonksveer of Geertruidenberg geweest: hij gaat van Dordrecht via Sleeuwijk naar Gorinchem. Verschillende publicaties en internetsites vertellen telkens hetzelfde verhaal dat Napoleon tijdens genoemde reis in 1811 met een veerpont de Oude Maas bij Raamsdonk zou zijn overgezet. En dáár zou de naam Keizersveer vandaan komen. Maar dat klopt dus niet.
In 1810 komt hij wel in onze regio. Vroeg in de ochtend van 9 mei vertrekt het gezelschap vanuit Den Bosch langs Heusden naar Waalwijk, waar 120 (!) trekpaarden worden gewisseld en een lichte lunch (déjeuner) wordt gebruikt. Na de middag gaat het in vliegende vaart langs Waspik en Raamsdonk naar Geertruidenberg voor een korte inspectie van de vestingwerken. Nog dezelfde dag reist men langs Etten-Leur en Roosendaal, naar Bergen op Zoom. Van een overnachting in Raamsdonksveer is dus geen sprake. Het verhaal als zou hij met zijn gevolg hebben overnacht in het huis De Ark aan de nieuwe Napoleonsweg (thans Wilhelminalaan 22) kan daarmee naar het rijk der fabelen worden verwezen.
Volgens de legenden rond Napoleon en Raamsdonksveer zou de Boterpolder zijn naam pas ná 1812 hebben gekregen en zo zijn genoemd, omdat de bodem er te zacht was om er de keizerlijke weg naar Geertruidenberg doorheen te leggen. Waarschijnlijk komt de naam wel van de vette boterachtige klei waaruit hij bestaat, maar de naam Boterpolder wordt ook in 1745 al genoemd in de bronnen.
Uitsnede van het Kadastrale Verzamelplan Raamsdonk (1819) door Adriaan Knaap (1796-?). In het midden de Napoleonsweg, waaraan al bebouwing te zien is. De linkerbovenhoek van de kaart is het noordwesten
Daarmee hangt ook het verhaal samen, dat Napoleon bij zijn verblijf, tijdens een ochtendwandeling, in gesprek zou zijn geraakt met een kaatsend meisje. Door de capriolen van de kaatsbal zou hij tot het inzicht zijn geraakt ‘waar’ het laatste stuk van de Napoleonsweg tussen het Willemsveer (pontveer over de Donge ten zuiden van het Raamsdonkse Veer), en de Oude Maas moest worden aangelegd: langs de Boterpolder en over de dijk, die later Keizersdijk ging heten.
Recentelijk wordt ook het bronzen beeldje Het meisje met bal, aan de Emmastraat in Raamsdonksveer, gekoppeld aan de legende van zijn ontmoeting met het meisje. Het beeldje is in 1971 in opdracht van het bestuur van de Emmaschool vervaardigd door beeldhouwer Niek van Leest (1930-2012). Het symboliseert het spelenderwijs leren van kinderen en heeft dus niets met Napoleon te maken..
Verder zou de keizer tijdens zijn reis over de Keizersdijk zijn getrokken, waar hij enkele Verenaren zou hebben geschoffeerd door hen uit te schelden voor ‘faant’. Dat zou een Veerse verbastering zijn van fainéants, niksdoeners. Maar het woord fant komt al eerder voor in onze taal. Het heeft in tijd en plaats verschillende betekenissen, zoals bedelaar of – in het Bredaas – visventer. Dat laatste komt ook in Geertruidenberg voor, met een specifieke verwijzing naar Verenaren. Bovendien wordt het deel van de keizerlijke weg tussen het Willemsveer en Geertruidenberg pas na 1813 ter hand genomen.
Napoleon Bonaparte is dus niet in het voorjaar van 1812 over de Keizersdijk naar Geertruidenberg gegaan.
Hoewel ze leuk en aansprekend zijn, doen de verhalen over Napoleon en Raamsdonksveer de geschiedenis geen recht.
Naar verwachting in december 2020 zal bij heemkundekring Veers Erfgoed een uitgebreide versie van dit verhaal worden gepubliceerd.
Dat is dan bij deze duidelijk, Bas, dank voor je verhaal!
Gijs Verduijn
zei op 19 december 2021 om 11:21
Ik lees:
Door de capriolen van de kaatsbal zou hij tot het inzicht zijn geraakt ‘waar’ het laatste stuk van de Napoleonsweg tussen het Willemsveer (pontveer over de Donge ten zuiden van het Raamsdonkse Veer), en de Oude Maas moest worden aangelegd: langs de Boterpolder en over de dijk, die later Keizersdijk ging heten.”
Als met het Willemsveer het veer in de route impériale deux bedoeld wordt, is dat onjuist. Het Willemsveer lag 5 à 6 minuten gaans van het veer in de route impériale deux. Het lag in de Willemsweg, de oude weg tussen tussen Oosterhout en Raamsdonk.
In de Nederlandsche Staatscourant van 17 mei 1843 wordt aangekondigd dat er van 17 mei tot 5 juni 1843 “vernieuwingen en reparatiën” aan de brug plaats zullen vinden en de brug gestremd zal zijn. Rijtuigen en paarden kunnen gedurende die stremming gebruik maken van het Willemsveer, “5 à 6 minuten gaans boven voormelde brug gelegen”. Dit is ca. 500 à 600 m ten oosten van de brug. Dit is het veer in de Willemsweg, de oude route van Oosterhout naar Raamsdonk, voordat in de Napoleontische tijd de route impériale deux, werd aangelegd.
Bas Zijlmans
zei op 28 december 2021 om 13:46
Beste Gijs Verduijn,
U hebt wat de ligging van het Willemsveer betreft natuurlijk volkomen gelijk. Misschien had ik over mijn aanduiding “tussen het Willemsveer en …” wat nadere uitleg moeten geven. Omdat dit ten zuiden van “Het Gat” en de “, Polder” gelegen pontveer, ook wel “Oud Veer” of “’t Veer van Raamsdonk” genoemd, voor het onderhavig onderwerp niet van belang is, heb ik dat nagelaten en me geconformeerd met de in de bronnen vaak voorkomende gewraakte aanduiding. Dergelijke aanduidingen behoeven niet altijd te worden gezien als een letterlijk begrip, maar meer als een geografische aanduiding: dus het liggen van objecten op één horizontale lijn ten opzichte van, in dit geval, het kaartnoorden. De door uzelf aangehaalde alinea in de Staatscourant van 17 mei 1843, “5 á 6 minuten gaans boven voormelde brug gelegen” is ook zo’n aanduiding. Het Willemsveer namelijk lag niet noordelijk van de kruising van de Napoleonweg met de rivier de Donge, maar stroomopwaarts van de rivier in oostelijke richting (naar boven, naar de bron toe!).
Blijkens benamingen van een aantal topografische kaarten zou de kruising van de Napoleonweg met de rivier de Donge, ter hoogte van het Willemsveer, aanvankelijk hebben bestaan uit een pontveer (+-1814: Veer en 1815: ’t Veer). Kort daarna lijkt het veer vervangen te zijn door een brug (1827-1828: Brug; 1843: Brug; 1868: Tol(brug) en 1881: vernieuwde brug).
Het Willemsveer wordt onder andere aangeduid als: +- 1750: Brug en Veerhuis; 1827-1828: Veer; 1815: Veer en 1868: Oud Veer.
Bas Zijlmans, december 2021.
Gijs Verduijn
zei op 28 december 2021 om 21:30
Hallo Bas,
Bedankt voor je reactie. Voor mij was “5 à 6 minuten gaans boven voormelde brug”, 5 à 6 minuten bovenstrooms van de brug.
De eerste brug werd aanbesteed 15 mei 1822. Het was een dubbele valbrug, ofwel dubbele ophaalbrug. Het val is het rijdek. De weg werd toen aangeduid met “Grooten weg der 1e klasse, no. 3”. Het bestek lag, volgens de Nederlandsche Staatscourant van 7 mei 1822, onder andere ter “lezing” (inzage) bij het Hof van Holland en bij “den veerman, W. Knaap, aan den Donge”.
In het Journal du département des bouches du Rhin van 16 februari 1813 heeft men het over “Ten Huize en Herberge van W.C. Knaap”.
Wouter Cornelisz Knaap, ofwel Wouter Cornelisse Knaap, was dus veerman en herbergier.
In de Opregte Haarlemsche Courant van 27 april 1822 meldde hij dat zijn logement genaamd Huis ten Dijl “volbouwd” is. Huis ten Dijl is lange tijd op velerlei wijzen gespeld.
Het lijkt erop dat het geen toeval is dat hij toen Huis ten Dijl bouwde. Hij verwachtte klaarblijkelijk dat de herberg bij de nieuwe brug minder bezocht zou worden.
Hij is klaarblijkelijk ook brugwachter geweest, gezien het feit dat hij in een inschrijving in het bevolkingsregister van 1823-1837 “ bruggenman” wordt genoemd.
In de Nederlandsche Staatscourant van 17 mei 1843 wordt aangekondigd dat de brug voor “vernieuwingen en reparatien” van 17 mei tot 5 juni gestremd zal zijn.
In onder andere de Bredasche Courant van 19 april 1846 wordt aangekondigd dat er van 27 april tot 8 juni herstellingen aan de brug zullen worden verricht. De “passage” zal middels een “bekwame pont terzijde van de brug plaats hebben, en zulks den tijd van zes weken.”.
De brug was een tolbrug.
Onder andere in de Bredasche Courant van 11 augustus 1861 wordt de aanbesteding van “het bouwen eener wachters- en knechtswoning, bij de brug over de rivier de Donge” aangekondigd.
Wat mij verraste op de kaart die u bij uw verhaal heeft staan, is dat het centrum met “het Veer” wordt aangeduid. Het is op dezelfde wijze aangeduid als “de Haven”, “Sandoel”, “het Klooster”, “‘t Hoge Veer”, “de Boterdijk” en “de Stadsweg”. “Het Veer” en “’t Hoge Veer” zijn dus topografische namen.
Overigens wordt in de aanbestedingsadvertenties in de Nederlandsche Staatscourant in de jaren 1819 en 1820 consequent “Wouter Knaap, aan het Veer aan den Donge” geschreven. Ook in de editie van 18 februari 1823 lees ik dat nog. Het lijkt me dat ik dat als een omschrijving van de plaats moet zien. “Het Veer aan den Donge” is mijns inziens geen topografische naam.
In de Amsterdamsche Courant van 30 juni 1733 lees ik:
“Uvt de hand te koop een welbezeyld Gaffel-Schip lang 73, en wyt 19 voeten, hol 6 voet, 3 duim op zijn welling, en verder Tuyg en Want; leggende op 't Veer van Raamsdonk by Geertruydenberg, nyt gehaelt 1725 en tot Dordregt gemaekt.”.
Het lijkt me dat “’t Veer” uit de advertentie “Het Veer” op de kaart bij uw verhaal is.
Op de kaart bij uw verhaal merkte ik nog iets op wat mij tot nader onderzoek bracht. Op die kaart staat de insteekhaven waar de scheepswerf van Tak zat. Daar hebben, blijkens onderzoek, achtereenvolgens gezeten:
• Fokke Harms Holthuis
• Johannes Jacobus van Steenbergen
• Arie Jonker
• Jacob dan der Does
• Tak
Onderaan uw artikel staat:
“Naar verwachting in december 2020 zal bij heemkundekring Veers Erfgoed een uitgebreide versie van dit verhaal worden gepubliceerd”.
