Naoorlogse jaren draait om vraag: was je goed of fout?
vertelde op 15 december 2022
bijgewerkt op 20 december 2022
Van de timmerman tot aan de pastoor, in de archiefstukken die nu na 75 jaar openbaar worden, blijkt dat in 1947 één vraag constant boven de Brabantse samenleving hing: deugde jij wel in de oorlog? Een duik in het archief van J.W. Offermans, de burgemeester van Heesch van 1931 tot 1944.
burgemeester Offermans
“Ten overvloede deel ik u mede dat ik alle werkzaamheden voor het Vaderland deed zonder eenige vergoeding en herhaaldelijk voor deze werkzaamheden mijn leven heb gewaagd”, schrijf J.W. Offermans, oud-burgemeester van Heesch in maart 1947 aan de Officier van Jusitite in ’s-Hertogenbosch. Hij doet op zijn eigen manier verslag van misdragingen van Heschenaren tijdens de oorlog. Een hard oordeel over zijn eigen inwoners.
In het beste geval, als bijvoorbeeld heel jong lid werd van de jeugdstorm of als van ‘geringe ontwikkeling’ bent, ben je slechts een profiteur in plaats van collaborateur, zo oordeelt burgemeester Offermans in een brief aan het Hoofd van de Politieke Opsporingsdienst. Over een 15-jarig meisje schrijft hij: ‘Een moffenmeid was ze niet’. Offermans stelt voor haar tot een aantal jaar verplichte arbeid te laten doen en niet op te sluiten. Dat zou de Staat kosten besparen en voorkomen dat in ‘eenzelfde kamp een band wordt gesmeed’.
Keiharde afrekening
Maar veel vaker ademen de vrijgekomen archiefstukken de sfeer uit van een keiharde afrekening. In veel stukken gaat het over ‘onbetrouwbaarhoud en onvaderlandslievende houding’ en ’s mans gedragingen tijdens de duitsche overheersching’. Of van vrouwen, want ook die duiken op in de stukken. Zoals de ‘weduwe van Heijnen’ die zich in de zomer van 1942 en 1943 tussen het volk begeeft als er bij Nistelrode een vliegtuig is neergestort. Daar luistert ze af waar geallieerde piloten worden ondergebracht om deze berichten dan weer door te geven. Hiervoor zou ze honderd gulden hebben ‘aanvaard van de duitsche bezettingsautoriteiten’.
Zo volgt een lange lijst van ‘tallooze gepleegde misdragingen’. Van de schilder die bezoek brengt aan de Ortskommendantur en de S.D. in ’s-Hertogenbosch van de gemeenteambtenaar die veel verkocht aan de duitsche weermacht. Het zou gaan om grote hoeveelheden boter en textiel. In andere gevallen zou iemand voor diensten worden betaald in sigaretten, sigaren en tabak die dan weer voor ‘meer dan vastgestelden prijs ten behoeve van der duitsche weermacht’ van de hand gaan.
Pastoor met ‘duitschen gendarm’
Ook de pastoor ontkomt niet aan het oordeel van de burgemeester. “De pastoor H.J. Smits te Heesch bedreigde mij sinds Mei 1940 met de bezettingsautoriteiten, toen ik hem niet terstond de beschikking gaf over de bijzondere scholen, welke ik had moeten vorderen. Diezelfde pastoor ontving meermalen bezoek van een duitschen gendarm die aldaar werd onthaald. Op den 30 September 1943 deed die pastoor van zijne goede relaties met de duitsche bezettingsautoriteiten blijken toen hij door de NSB te Gravenhage gearresteerd aan den S.D. aldaar overgebracht, terstond in vrijheid werd gesteld.”
Zonder aanziens des persoons legt de oud-burgemeester iedereen langs de meetlat gelegd: was je goed of fout? Een sentiment dat in deze na-oorlogse tijd duidelijk sterk leeft. Terug te vinden in nog meer archiefstukken die nu na 75 jaar openbaar zijn en voor iedereen in te zien.
Bron: T 7594 Collectie Offermans inv 94 en 175
Steeds meer stukken in te zien
Journalisten, historici en belangstellenden kunnen vanaf 1 januari 2023 nieuwe archieven raadplegen, want na 75 jaar vervalt voor veel dossiers de beperking van openbaarheid. De Archiefwet 1995 bepaalt dat documenten van overheidsinstellingen na twintig jaar worden overgedragen aan het historisch archief. Ruim 95 procent van de overgedragen stukken is direct in te zien. Voor de rest geldt een beperking op de openbaarheid, meestal omwille van de privacy van nog levende personen. Over particuliere archieven maakt het BHIC speciale afspraken met de schenkers. De beperkingen gelden altijd voor een van tevoren vastgestelde periode. En daarom worden er jaarlijks nieuwe archieven openbaar. Klik op de knop hieronder voor een volledig overzicht.
Maar veel vaker ademen de vrijgekomen archiefstukken de sfeer uit van een keiharde afrekening. In veel stukken gaat het over ‘onbetrouwbaarhoud en onvaderlandslievende houding’ en ’s mans gedragingen tijdens de duitsche overheersching’. Of van vrouwen, want ook die duiken op in de stukken. Zoals de ‘weduwe van Heijnen’ die zich in de zomer van 1942 en 1943 tussen het volk begeeft als er bij Nistelrode een vliegtuig is neergestort. Daar luistert ze af waar geallieerde piloten worden ondergebracht om deze berichten dan weer door te geven. Hiervoor zou ze honderd gulden hebben ‘aanvaard van de duitsche bezettingsautoriteiten’. 
