Oorlogsdagboek van Jan de Quay 2.5 (2 - 15 apr. 1945)

Inleiding

Op donderdag 5 april, terwijl de geallieerden de ene na de andere plaats in het Oosten en Noorden van Nederland bevrijdden, werd Jan de Quay beëdigd als minister van Oorlog in het derde kabinet Gerbrandy. Voordien – bij de overdracht door zijn voorganger De Booy, en nadien – tijdens zijn eerste kabinetsvergadering, werd hij bijgepraat over zijn portefeuille en over de lopende regeringszaken. Over kleine kwesties: een buitenechtelijke affaire van generaal Kruls of de seksuele geaardheid van de aalmoezenier. En over grotere zaken: moeilijkheden rond prins Bernhard, de oprichtingsvergadering van de Verenigde Naties, of de opbouw van het Nederlandse leger, vooral met het oog op de bevrijding van Nederlands-Indië. Wilde Nederland zijn machtspositie daar weer veilig stellen, dan was het – zeker gezien de afkeer in de Verenigde Staten van het kolonialisme – van groot belang dat Nederland zelf een aandeel zou hebben in de nederlaag van de Japanners.

Niets echter had voor de regering in april zoveel urgentie, niets baarde zoveel zorg als situatie in het Westen van Nederland. Eind januari had De Quay de noodtoestand daar  – vroom katholiek als hij was – nog geïnterpreteerd als ‘straf voor de zonde’, maar nu er zich een ware ramp dreigde te voltrekken, uitte hij in zijn dagboek vooral zijn diepe mededogen. Al maanden was er honger en kou geleden, voedselhulp per schip en trein uit het neutrale Zweden en Zwitserland had weliswaar even wat verlichting gebracht, maar thans kwam het einde van de voorraden toch echt in zicht, en daarmee de hongerdood voor duizenden, misschien wel honderdduizenden landgenoten. En alsof dat niet genoeg was, doemde nog een andere catastrofe op: de – bepaald reële – kans dat de bezetter, in het nauw gebracht, de infrastructuur zou verwoesten en de dijken zou doorsteken. Niet alleen zou dat opnieuw talrijke slachtoffers vergen, het zou Nederland als geheel terugwerpen in een toestand die jaren, mogelijk zelfs tientallen jaren zou vergen om er weer enigszins bovenop te komen.

Met grote nadruk probeerde de regering de geallieerden te overtuigen van de noodzaak om in te grijpen, allereerst om de hongerende bevolking te hulp te komen. Want zoals minister-president Gerbrandy in een brief aan Eisenhower had geschreven: ‘De Nederlandse regering kan niet aanvaarden dat lijken bevrijd worden’. De vraag was alleen wat daarvoor de meest geëigende weg was: voedselaanvoer met schepen of met droppings van geringe hoogte – duizenden tonnen per dag, uiteraard alleen mogelijk als de Duitsers daarmee zouden instemmen −  of een snelle militaire bevrijdingsoperatie.

Nu de geallieerde bevrijdingslegers optrokken in het Oosten en Noorden van het land, meenden sommigen in de regering dat ze van daar uit ook een uitval naar Holland zouden moeten ondernemen. Anderen, zoals de koningin, vreesden echter vooral de risico’s van zo’n aanval. Zouden de Duitsers niet juist dan tot grootscheepse verwoesting overgaan? De geallieerden zelf hadden overigens grote aarzelingen. Als militair operatiegebied was het waterrijke en al deels geïnundeerde Westen van Nederland ronduit rampzalig. Bovendien hadden ze er amper de middelen voor: alle inspanning was er immers op gericht om de Duitsers in eigen land de genadeklap te geven. Halverwege april hielden de Canadese legers dan ook halt bij de Grebbelinie.

Wat bij dat besluit ook meespeelde, was het bericht dat niemand minder dan Seyss-Inquart, de Duitse Rijkscommissaris in Nederland, in het geheim contact had gezocht met het College van Vertrouwensmannen, degenen die in opdracht van de regering in Londen in bezet gebied voorbereidingen troffen voor een ordelijke overgang naar de bevrijding. Als de geallieerden zouden afzien van een aanval op het westen van Nederland, zo had Seyss-Inquart laten weten, dan was hij bereid om vernielingen en verdere terreur tegen de Nederlandse bevolking achterweg te laten en mee te werken aan voedselhulp. Hoe groot hun wantrouwen in de Duitse bedoelingen ook was, toch besloten de Vertrouwensmannen dat twee hunner, Neher en Van der Gaag, met medeweten en zelfs met feitelijke medewerking van de Duitsers door de linies konden gaan om over dit voorstel contact te zoeken met de Nederlandse regering in Londen en via hen met de geallieerde legerleiding. In het dagboek valt te lezen hoe de overkomst van beide koeriers op 14 april meteen leidt tot koortsachtig overleg op het hoogste niveau.

Dagboek

2 April Maandag

Eduard kwam Roos, Miek, Tessy en Berend-Jan halen. - Na een half jaar verblijf vertrokken zij voorgoed. - De opmarsch door Gelderland, Overijssel vordert nu goed. Enschedé vrij. - Nu spoedig heel Nederland! God geve het. - ’s Middags met Maria en de tantes naar Uden. - Wat waren die oudjes blij weer in hun “milieu” te zijn. - Maria en ik volgde er een Lof bij de Brigittinessen. Wat een heilige, ijle klank, klinkt er uit het gezang der antifonen. - Wat is ons leven onnoozel. Wat een verschil; het maakte me haast moedeloos. Laatste avond voor vertrek naar Londen. - Maria diep bedroefd en aan het einde van haar kunnen. Vrees voor volslagen isolement. - Scène met Toon, die Fien en haar irriteert. Hij is psychopaath. Het eindigde met zijn ontslag, d.w.z. hij zei eigenlijk de dienst op. Hij voelt zich onrechtvaardig vertrapt. Wat is het ellendig; men ziet de man zijn ongeluk tegemoet gaan. - Rechtvaardigheid en liefde.

3 April Dinsdag

Zeer vroeg vertrokken. - Maria met Claartje op den arm vluchtte in tranen. Ik zal dat beeld nooit vergeten. Het volgde mij heel den dag. Heer heb meelij met ons. - Wat een offer is het Ministerschap. - Naar Eindhoven. Laatste vergadering van College. Aanwezig Gispen, Huysmans, Posthumus Meyes, Boerma, Kaag, v. Drimmelen, Steinkuller, Teppema en van Kuyk. - Na enkele zaken kwam het geval v. Spaendonck. Het ging erover, hoe zetten we de zaak voort. Er heerschte een ernstige stemming. Het was ook ellendig. - Terug naar Tilburg alwaar Moeder afgezet in Mariëngaerde en Hanna bij Weitjens, waar ze nog gaan logeeren. - Toen bezoek aan kantoor, alwaar begrafenis stemming. Toen bij Barend aan huis. Wat zeg je! - Waarom moest het in 2 minuten door Kruls worden meegedeeld. Te weinig menschelijk. - Ellendige dingen. Er kan beter iemand dood zijn. Bij Mevrouw v. Dooren een uurtje nagepraat. Han Kaag kwam mee eten en er heerschte iets van een afscheidsstemming. Heel aardig van Mevr. v. Dooren om me een kruis te geven van onbreekbaar glas uit een Eng. vliegtuig, gemaakt en gezegend; “voor een goede reis”. - Ik zal het bewaren in dankbare herinnering aan de genoten gastvrijheid. Ze is een diep-gelovige vrouw. - Dat is toch mooi; juist het kinderlijke erin. Ik voel, dat ik daar iets van mis. Zoo gaat het bij de eenvoudige van geest. Toen met Kol. Posthumus Meyes naar Brussel. Want daar zou mijn pas zijn. Bij aankomst bleek dat niet het geval te zijn. Toen besloten ’s morgens weer terug te gaan. Kapt. Haverkorn berichtte mij, dat mijn benoeming officieel was. -

4 April Woensdag

Na nachtrust in kamer van Overste Faure terug per auto naar Tilburg. - Mijn pas was niet op het bureau. Hij bleek te liggen tusschen de ongeopende, onafgedane post. De brief was met motor-koerier Vrijdag gebracht. - Erg. - Overste Quarles schaamde zich terecht. - Terug naar Brussel. Kop thee om 1 uur met Goudriaan en Guust Philips. De laatste scheen overwerkt en overprikkeld. - Zooiets als zijn vader? … in moeilijke tijden gaat hij door de knieen? - Snel met auto naar vliegveld, en als Minister van Oorlog met een Canadeesche Dakota naar Croydon. Felle tegenwind. - Vlogen over Calais. - Nu ben ik dan Minister, zit in Engeland. Maria treurt en zorgt. Ik heb goede hoop, dat ik door Kaag goed geholpen word in mijn huiselijke zaken, en dat er regelmatig contact komt met huis. - Nu aan den slag. - ’s Avonds een onderhoud bij Gerbrandy. Hij was zeer verheugd, dat ik het tenslotte had aangenomen. Tot mijn vreugde vernam ik dat Ir. Tromp Waterstaat had aanvaard. - Geslapen in de kamer van G. Huysmans, die nog in Nederl. was.

5 April. Donderdag

Eerst even ter kerke. Gods zegen gevraagd. Veel gedacht aan huis. - v. Blankenstein begroet. - v. Rooyen de hand gedrukt. Toen om 10.30 naar Oorlog, alwaar de Booy mijn voorganger a.i. me een duidelijke uiteenzetting gaf. - Moeilijkheden met Kruls in verband met zijn verhouding met iemand van het Vr. Vrouwel. Hulp Corps. - Opvatting van Generaal Clark. - Geval Pater Monchen - hij zou homo-seks. zijn?! en dat als Hoofdaalmoezenier. - Moeilijkheden met den Prins en tusschen den Prins en de beroeps Generaals. - Te kort aan officieren enz. enz. - Vlug alleen geluncht. - Op Departement eenige stukken alvast doorgenomen. Om 5 uur naar H.M. met de Heeren Tromp en v. Tets. Om 6.30 werden we beedigd. Het was een sobere toch indrukwekkende plechtigheid. - Daarna at ik met H.M. alleen. Een tafel werd aangeschoven en we bedienden ons zelf. - Tromp at met Mevr. Verbruggen en v. Tets. Ze had allerlei kleinere zaken, die ze wilde bespreken. - Ik kreeg extra dank voor het werk, dat ik verrichtte voor haar bezoek aan Nederland. - Echte vertrouwenspositie heb ik nu wel. - Ze is zeer scherp in haar voor- en afkeur. - ’s Avonds terug waar ik Huysmans trof. - Laat naar bed. -

6 April Vrijdag

’s Morgens kennismaking met eenige hoofdambtenaren. - Eerste Ministerraad. - Ik kreeg een speciaal dankwoord van Gerbrandy voor mijn medewerking bij kabinetsformatie. - Zeer interessante problemen o.a. instructie voor delegatie aan conferentie San Francisco. - Amerika zal het ons in Indie lastig maken. - We moeten zorgen voor ons aandeel in de bevrijding. - Ontmoeting met Generaal v. Nijnatten. - Ik voel me iets gek tegenover al die oude Generaals. Misschien ben ik wat te gemoedelijk, vooral voor die van de oude stempel. - Toch gaat het me af. - Met de Generaal gesproken over oproeping en recruteering, vrijwilligers, man-power-board. - Hierover zal ik spoedig moeten beslissen. Ik zal er alle kracht opzetten, personeel, vooral kader voor het leger los te maken. - Verschillende stukken afgedaan. - ’s Middags offic. overdracht door de Booy van het Departement. - Vrij kale plechtigheid. - Ik ben dus nu Minister en ga aan den slag. - ’s Avonds met alle nieuwe collega’s (Gispen was ook terug) te gast van van Kleffens, die een zeer boeiende en interessante uiteenzetting gaf over … ja waarover … het woord Buitenlandsche politiek zou te groots zijn. Het was een aangenaam praatje. - Brillant als prater, schitterende causeur, geestige verhalen. -

7 April Zaterdag

’s Morgens stukken afgedaan. Hand gereikt aan Gener. v. Oorschot. - Wat oud! en dit voor B.B.O. - ’s Middags een lang onderhoud met Generaal van der Vijver, mijn doove en oude Secretaris Generaal. - Een fatsoenlijk hoogstaand mensch. - Het probleem van de reorganisatie van het Departement is moeilijk. - Ik zal er in zekere zin het mes in moeten zetten. - Doet de oude garde mee of niet! Groot probleem. - Zonder deskundigen? - Gaan ze zgn. solidair allemaal weg? Wie dan. - We zullen zien. Ik moet duidelijk taal spreken. - Han Kaag kwam, Tromp zat op de kamer v. Huysmans, Pater Beaufort (lid delegatie San Francisco) meldde zich. We aten samen, bespraken veel, genoten in zekeren zin. Ik was wel moe - Han bracht bericht van Maria. Ze maakte het beter weer. - Goddank - En ik had O.L. Heer vergeten, en de H. Maagd. – het was mijn 5e eerste Zaterdag – en ik vergat het. Ik had echt het land, lukt het nooit die 5 Zaterdagen voor Fatima. En ik had nauwelijks tijd genoeg om er het land aan te hebben. -

8 April

 - ’s Morgens ter kerke. - Met mijn auto en chauffeur naar Ascot. Gegeten bij Bertha en de kinderen. - Heerlijk weer werd het in den namiddag. Terug over Windsor. - wat een historie in het oude kasteel. - De kinderen van Bertha zijn erg aardig. Wat netter opgevoed als bij ons. Gewoon soort. - Gegeten met Tromp, Beel en Huysmans in Chineesch restaurant. ’s Avonds gepraat over ontwerp K.B. inzake College voor Waterstaat en Wederopbouw. - Tromp is goed en actief.

9 April Maandag

Vroeg op. - Zware dag met zeer veel besprekingen ter kennismaking. Overste Silbiger over Afd. I. Hij is niet heel sterk, zeer ijverig, te weinig ervaring op het Departement. Veel problemen, vooral recruteering, onderbezetting van alle diensten, vrijgevochten optreden van M.G. en B.N.S. – Maj. Zouteriks. Begrooting bezien. Probleem van uitkeering aan nabestaanden van gesneuvelde en verminkte militairen. - Generaal v. Tricht, die naar San Francisco gaat; contact over houding in Eng. en Amer. t.a.v. onze Indische Gebieden. Heer Rymke v. Stuure [Stuwe?] over bibliotheek voor militairen: Fock over B.I. en positie in West Holland; is verovering met geweld noodig. Of moeten wij de D. laten zitten en wachten - dit leidt tot uithongeren. - Heer v. Boeyen over M.G. - Lang onderhoud met Generaal v. Voorst Evekink. -Hoofdzaak B.E.M. - Of Brigade of E.M. Kan niet beiden. - Voorstander voor E.M. Veel bezwaren tegen Departement. - Dr Koch. Onaangenaam mensch. Vroeg om Generaal te worden. - Veel stukken afgedaan. Ik moet nu eenige rust hebben om na te denken en standpunt te bepalen. - Gegeten met Huysmans en Kaag. - Heel gezellig. ’s Avonds nog veel stukken gelezen. - Nu naar bed. -

10 April Dinsdag

Ministerraad. Zeer belangrijk in verband met het afsluiten van Holland door de troepen der Geallieerden. Er schijnen veel (Duitse) troepen in Nederl. “als zak” achter te blijven, die zich moeten verdedigen tot het uiterste. Dat betekent dood-vechten en dood-hongeren. - Vreemd, dat de oude ministers rustig de agenda zouden hebben afgewerkt als Gispen en ik er niet tusschengesprongen waren. - Michiels zal naar Eden gaan. - Zeggen, dat in afgesneden Holland nog voor 3 weken eten is … wat je eten noemt … dan is alles op. - Ik stelde voor aan te dringen op directe militaire actie… dat kost ook bloed en tranen, maar minder dan bij doodhongeren. Dit ging de meesten te ver. Alleen Tromp steunde mij. Het resultaat was 1e voorleggen aan Eden: “er is voor 21 dagen eten, wat denkt ge te doen”. - In een volgende fase event. aandringen op mil. actie. - Aldus geschiedde. - ’s Middags een lang gesprek met Gen. Dijxhoorn. Toch fijne kerel. Jammer dat H.M. zoo tegen hem is; waarschijnlijk door de opmerkingen van Z.K.H. Ik zal zien dit “op den duur” aaneen te breiden. Dijxhoorn heeft zijn medewerking toegezegd. De sfeer was in elk geval goed. - Toen Generaal Phaff, Attaché Militaire in Londen. Adj. v.d. Prins. Hij liet me de correspondentie zien tusschen hem en Z.K.H. Intusschen bracht een koerier van Chester Square mij een persoonlijk schrijven van den Prins, waarin ook de correspondentie zat. Het is in elk geval goed, dat Generaal P. ontslagen wordt als Adjudant; dat wordt toch niets meer. - Gegeten met Tromp. - Bericht B.I. over groote D. troepen concentratie in Holland. - Meer als we dachten. - Het wordt zwaar. - M.i. moet men er op in slaan. De D. blijven met duivels geweld vechten in de "zakken" waaronder Holland, en hun lust is vernietigen. -

11 April Woensdag

’s Morgens vroeg op departement. Berichten B.I. geven aanleiding tot contact met Michiels, de Booy en Gispen. ’s Middags gehad. Toestand ernstig. - Gelukkig is Engelsche Regeering en Oorlogsraad hiervan volkomen overtuigd. De stappen bij Eden waren toch goed. - Ik verwacht aanval op Holland. - ’s Morgens telefoon met van ’t Sant over Kleyzing, die H.M . naar Nederland wilde voor beveiliging Z.K.H. - Gerbrandy had hem gesproken over Chef Staf B.N.S. - Dat is weer mis. - Ik heb Kleyzing (alleen voor beveiliging Z.K.H.) naar Nederland gezonden. - Bezoek van admiraal Termytelen over Luchtstrijdkrachten en van Adm Fürstner als beleefdheid. Bij deze laatste voelde ik wel dat ik 5 jaar ouder ben geworden. Hij is nu niet meer de man, waar ik tegen op zie. ’s Avonds was bericht, dat ik niet naar Nederland moet van B.I. Paul Driebeek komt over. Ernstige toestand.

12 April Donderdag

Om 7.30 zat ik op Departement. Schreef brief aan Maria; gaf deze mee aan Han Kaag, lichtte hem in over geval Monchen (Hoofdaalmoezenier); vroeg gebed bij Mgr. Mutsaerts voor Nederland. - Zag Post Uiterweerd terug. - Hoop morgen te gaan. Lang gesprek met Majoor Molenaar, dien ik als Adjudant krijg. Hij is zeer flinke man. Gewond bij gevechten in Normandie. Ik heb ’s middags een reis door het huis gemaakt met alle afdelingen. M.G. gaat, op enkele kamers na, tijdelijk naar de overkant. Daarna moet de medische dienst er uit. Dan kunnen we weer zien. - ’s Middags Fock en Driebeek. De toestand is minder gunstig. De aanval schijnt “uitgesteld”. Men is wel over de IJsel maar loopt nu tegen de Grebbe die onder water komt. Ik sprak Michiels en we zullen morgen samenkomen. H.M. belde mij op en vroeg niet weg te gaan, want het team moet volgens haar hier zijn. Ik sprak de Prinses over de telefoon, die is dus terug uit Canada. - Heel mooi, als het land nu spoedig vrij komt. - ’s Avonds las ik de stukken van B.I., zijnde correspondentie van v. Heuven Goedhart, (mij ter inzage gegeven) met Bosch v. Rosenthal en anderen. Er spreekt een afkeer uit tegen Somer en v. Houten. - Ook zeer ernstig gekant tegen mij. Ik word bij H.M. en Z.K.H. op verschillende plaatsen “persona gratissima” genoemd. Als je dat leest, dan lijk ik belangrijker, dan ik zelf weet. - Ook gevaarlijk mede verantwoordelijk. - De Ned. Volksbeweging staat er goed voor zou men er uit lezen. Zou gaarne Brugmans polsen. Als ik kan ga ik morgenmiddag naar Holland. - Kan helaas de vergadering van Gen. v. Nijnatten niet bijwonen. - Met Huysmans nagepraat; hij heeft een goede kijk op de correspondentie v. H.G. -

13 April Vrijdag

Roosevelt gestorven. Heden de bladen er vol van. Beroerte. Een der grootste Amer. Presidenten hiermee heengegaan. - Niet allen vanwege de oorlogsvoering, maar wegens zijn soc. econom. inzichten, zijn visie op de reacties tegen het individualisme. - Hij besefte welke revolutie er in de wereld gaande is. - Om 10.30 Bespreking met Michiels en de Booy op de Ambassade. - Een voorstel gemaakt voor Man power agreement met de Geallieerden om te voorkomen dat we alle mannen hier, i.p.v. in Indie moeten gebruiken bij de verovering. - Verder gesproken over Algem. toestand. Michiels zal nog eens gaan praten bij Eng. Regeering. - Daarna bezoek bij H.M. Haar ingelicht over intern. situatie. - Zij dringt sterk aan op zoeken van een uitweg voor onze landgenooten in Holland en schrikt terug voor verovering met geweld. - ’s Middags per vliegtuig naar Brussel. Prachtig ingerichte Dakota. Ik werd met alle eerbewijzen behandeld. - Terstond bespreking met Generaal Clark. Gunstig resultaat inzake Man Power Board. - Prettige man en goede verhouding. - Daarna gegeten in Mess en per auto naar Breda, alwaar zaken afgedaan met Kruls en toen terug naar hotel de Schuur, alwaar primitief overnacht.

14 April Zaterdag

Na bespreking met Kruls, kwam ik bij den Prins (B.N.S.). Daar zat Kapt. Smulders, alias Richard, alias den Heer van der Gaag. - Hij was met medeweten van D. autorit. door de linies gekomen. Schwebel liet hem zgn. uit. Het voorstel van Seys-Inquart was: Schijnbaar standhouden bij Grebbe. Niet doorvechten. Aanvoer eten enz.. via Roode Kruis via Rotterdam. Geen gewelddaden meer, geen executies enz.. Hoogst merkwaardig plan. Richard is lid v. Vertrouwensmannen (M.V.). ’s Middags zou met witte vlaggen de Heer Neher over linie komen. - Ik belde terstond Gerbrandy, die in Nijmegen was, om terug te keeren. Na zijn komst besloten, dat Z.K.H. naar S.H.A.E.F. (Eisenhower) zou vliegen. Gerbrandy en Richard naar Londen. Aldus geschiedde. Ik zou Neher opwachten en daarna Prins opwachten. Dan Zondag met Neher naar Londen. - ’s Middags bespreking met Kol. Doorman, verschillende zaken geregeld. - ’s Avonds naar Beers, grote vreugde - én teleurstelling omdat ik weer weg ging. Maria meegenomen naar Tilburg. De kinderen zagen er best uit. Ik moest me geweld aandoen weer weg te gaan … maar ditmaal was de keuze niet moeilijk. Het algemeen belang is te groot. Overnacht ten huize Mevr. v. Dooren. – Maria alles samen heel goed. -

15 April Zondag

Vroeg H. Mis. Terug naar Anneville. - Bespreking Prins: Eisenhower verwees de zaak “terecht” naar Regeering. - Na allerlei besprekingen en lunch vertrokken naar Londen vanuit Gilze Rijen. ’s Avonds om 7.15 in Londen, om 8 uur kabinetsraad. Gerbrandy was bij Churchill geweest. Smith was er bij geweest. De oude had veel bezwaren gemaakt tegen het plan. S. was milder. Het plan was hem voorgelegd. Indien niet acceptabel, resp. niet te vertrouwen (hetgeen waarschijnlijk, zoo niet zeker bij deze Nazis) dan spoedige militaire verovering, want eten raakt op. Nog enkele weken. D. hebben meest catastrof. vernietiging voorbereid. - Toelichting van Neher en v.d. Gaag. Eerste vooral zeer goed. - Laat - en vol zorgen - naar bed. Ik was van meening “doen”, als het valsch is blijkt het gauw genoeg. - Kans op bedrog is groot, maar elke kans nemen. - Ministerraad had in elk geval unaniem stappen van Gerbr. goedgekeurd.

P. S. Binnenkomst in Hendon met behulp van Fock verliep goed v. Neher. -

Maak je keuze

Verder naar hoofdstuk 2.6

Terug naar hoofdstuk 2.4

Terug naar kalender 1945

Lees je liever de volledige tekst (zonder illustraties) klik dan hier