Midden op de landtong bij het Benedensas, tussen de uitstromen van de schutsluis en de spuisluis in, staat een witgepleisterd huisje. Het gebouwtje is gedekt met blauwgrijze pannen, de dakgoten en topgevels worden ondersteund door gemetselde rondboogjes, het raampje heeft een keurige roedenverdeling en de deur heeft een stoep. Binnen is het leeg...
Ooit was dit een werkend peilhuisje van Rijkswaterstaat. Vanaf 1874 mat Rijkswaterstaat op 75 plaatsen langs de Nederlandse kunst de eb- en vloedstanden. Dat gebeurde met zogenaamde peilschrijvers, die opgesteld stonden in huisjes zoals dit aan het Steenbergse Sas.
Na de afsluiting van het Volkerak vielen de getijdeverschillen weg, en was het meetpunt dus onbruikbaar geworden. Rijkswaterstaat hief het meetpunt dan ook officieel op in 1987. Dat was zeven jaar (!) nadat de peilschrijver van het Benedensas daadwerkelijk opgehouden had te functioneren. Het meetapparaat zelf was al in 1981 overgebracht naar het kantoor van Rijkswaterstaat Tilburg. Daar is het helemaal opgeknapt en geconserveerd en staat het nog steeds te pronk in de hal van het gebouw.
De peilschrijvers werden door Rijkswaterstaat zelf ontworpen en gefabriceerd. In 1926 kregen alle 75 peilschrijvers hetzelfde model. Het meetinstrument stond in een houten kast, boven een stalen pijp die zes meter diep de grond in ging. Op die diepte was de pijp verbonden met het buitenwater van de spuisluis. Het water in de buis in het peilhuisje stond dus even hoog als het buitenwater. In de buis zat een vlotter die met eb en vloed op en neer ging. Deze vlotter was weer verbonden met een schrijfstift, die de op- en neergaande beweging vastlegde op papier dat op een draaiende trommel was bevestigd. De trommel werd aangedreven door een klok.
Door een ingenieus systeem van tandwielen werd het verschil tussen eb en vloed, dat in werkelijkheid wel drie meter kon bedragen, teruggebracht op schaal 1:20. Eén meter hoogteverschil in het water werd zo vijf centimeter op papier. De waterstandengrafiek werd iedere dag naar Den Haag opgestuurd, waar Rijkswaterstaat ze verzamelde. Van de 75 peilschrijvers die er ooit waren, is die van De Heen nu nog één van de drie resterende.
Ik als vrijwilliger en gids in opleiding van Natuurmonumenten op de Dintelse Gorzen vraag me het volgende af:De rolpapier op de schrijver moest dus regelamtig vernieuwd worden of...........Wordt een m ooi verhaaltje bij mijn toekomstige excursies.mvg Leo
LJM Balemans
zei op 8 maart 2012 om 22:03
regelamtig....euh regelmatig
Paul Huismans, namens BHIC
bhiczei op 9 maart 2012 om 08:01
Beste mijnheer of mevrouw Balemans,
Leuk dat u dit "waterelement" in uw rondleidingen verwerkt! Het verwisselen van het papier zal ongetwijfeld door medewerkers van Rijkswaterstaat zijn gedaan. Namen zijn ons niet bekend, maar misschien wel bij de bezoekers van deze webpagina. Ook wij houden ons aanbevolen voor verhalen over het peilhuisje, de Vliet en de Benedensas
P vd Sande
zei op 9 augustus 2012 om 15:10
'RWS mat vanaf 1874 in 75 peilhuisjes' staat in de tekst.
Is dit betreffende peilhuisje dan ook gebouwd in 1874?
Paul Huismans, namens BHIC
bhiczei op 24 augustus 2012 om 13:59
Beste mijnheer of mevrouw Vd Sande,
Het bestek voor de bouw van het peilhuisje is van dienstjaar 1873 (Archief Rijkswaterstaat, inventarisnummer 544). Het zal dus in dat jaar of kort daarna zijn gebouwd. Want in 1874 werden ze, zoals in het verhaal wordt verteld, in gebruik genomen.
P vd Sande
zei op 25 september 2012 om 15:18
Beste dhr. Huismans.
Dank voor uw antwoord.
Met vriendelijke groet,
Jan en Rietje v.d.Bergh
zei op 13 december 2012 om 14:41
Als bewonderaar van A.M. de Jong kom ik in diens boek "De Zware weg" de vermelding tegen van het peilhuisje aan het Benedensas.Ik vermeld hier de bewuste passage:
"Daar waren al de populieren,die voor het huis van de Sasbaas stonden en hij zag ook het PEILHUISJE staan aan den oever van het buitengat,de monding van de rivier buiten de sluizen.Hij sloeg een zijpaadje in,sprong een sloot over en liep door een klein,drassig weiland.Dan kroop hij door een gat in de haag en was in de kleine boomgaard van de VEERMAN Hannes."
Toevallig zijn we in de voorbije zomer nog bij het peilhuisje geweest.Wat is dat een mooi plekje ! Trouwens het hele Benedensas is schitterend !
Met vriendelijke groet, Jan en Rietje
v.d.Bergh,Kruisland
Marilou Nillesen, namens BHIC
bhiczei op 31 december 2012 om 12:24
Wat een leuke aanvulling, Jan en Rietje! Mooie vondst en leuk dat je dat hier meldt, dank daarvoor.
willy raaijmakers
zei op 14 juli 2013 om 15:32
Erg leuk verhaal. In Herwijnen staat het laatste nog werkend peilschijvershuisje , inclusief instrument. Altijd welkom voor een rondleiding. Zie <a href="www.peilschaalhuisje.nl" target="_blank">peilschaalhuisje</a>
Groet,
Willy Raaijmakers, secretaris stichting tot behoud van peilschaalhuisje Herwijnen.
Annemarie van Geloven namens BHIC
bhiczei op 15 juli 2013 om 09:37
Wat een juweeltje en zo prachtig onderhouden! Heel goed dat u dit hier meldt omdat peilhuisjes bij het grote publiek niet zo bekend zullen zijn. Is het opgenomen in een fietsroute?
Jan van Vulpen
zei op 2 december 2019 om 16:08
Lees in een verhalenreeks Uit de Oude Doos van wijlen Bram Spier een citaat dat Jan Bouma te Oostmahorn de opdracht kreeg van Rijkswaterstaat in 1935 elke twee uren het peil in de peilschaal van Oostmahorn op te nemen. Jaren later kreeg hij een apparaat dat dit niet meer nodig maakte
Marilou Nillesen
bhiczei op 2 december 2019 om 19:16
Dat zal het werk van Jan Bouma aanzienlijk hebben verlicht, want iedere twee uur peilen: dat is bepaald geen sinecure... Mooie aanvulling Jan, dank daarvoor!
Robert Jonckheere
zei op 8 maart 2023 om 09:26
Hallo ,
Prachtig gebouw. Was er gisteren . Is dit in privé bezit ? wie of welk bedrijf is nu de eigenaar ?
Marilou Nillesen
bhiczei op 10 maart 2023 om 17:47
Dag Robert, het blijft hier lang stil hè? Een snelle online zoektocht leverde niet het antwoord op maar mogelijk kan de gemeente Steenbergen je wijzer maken? Dit is hun site: https://www.gemeente-steenbergen.nl/
Ooit was dit een werkend peilhuisje van Rijkswaterstaat. Vanaf 1874 mat Rijkswaterstaat op 75 plaatsen langs de Nederlandse kunst de eb- en vloedstanden. Dat gebeurde met zogenaamde peilschrijvers, die opgesteld stonden in huisjes zoals dit aan het Steenbergse Sas.
De peilschrijvers werden door Rijkswaterstaat zelf ontworpen en gefabriceerd. In 1926 kregen alle 75 peilschrijvers hetzelfde model. Het meetinstrument stond in een houten kast, boven een stalen pijp die zes meter diep de grond in ging. Op die diepte was de pijp verbonden met het buitenwater van de spuisluis. Het water in de buis in het peilhuisje stond dus even hoog als het buitenwater. In de buis zat een vlotter die met eb en vloed op en neer ging. Deze vlotter was weer verbonden met een schrijfstift, die de op- en neergaande beweging vastlegde op papier dat op een draaiende trommel was bevestigd. De trommel werd aangedreven door een klok.
Door een ingenieus systeem van tandwielen werd het verschil tussen eb en vloed, dat in werkelijkheid wel drie meter kon bedragen, teruggebracht op schaal 1:20. Eén meter hoogteverschil in het water werd zo vijf centimeter op papier. De waterstandengrafiek werd iedere dag naar Den Haag opgestuurd, waar Rijkswaterstaat ze verzamelde. Van de 75 peilschrijvers die er ooit waren, is die van De Heen nu nog één van de drie resterende.
