Wie de smeekschriften van de bevolking bestudeert komt vanzelf tot de conclusie dat de garnizoenssteden in de regio een cruciale rol hebben gespeeld in de periode 1672-1678. De ene order na de andere van gouverneurs, generaals, kolonels, of vanuit de overheid kom je constant tijdens het onderzoek in de bewaarde archiefstukken tegen.
Vijf garnizoenen
Vanuit elk garnizoen kwamen bij de bestuurders van Peelland en bij de regenten van de dorpen legio bevelen binnen. Onvoorstelbaar wat de plaatselijke bevolking voor de kiezen heeft gekregen. Onmenselijker had het niet kunnen zijn als je de toon van alle smeekschriften op je laat inwerken. Dit oorlogsgeweld en de funeste gevolgen zijn haast met geen pen te beschrijven. De termen angstige, ellendige, uitgeputte, troosteloze, reddeloze en ootmoedig biddende en smekende ingezetenen zegt meer dan genoeg! Aan de zeer zware contributies die betaald moesten worden aan vijf belangrijke garnizoenen nl. Maaseik, Maastricht, Grave, Cranendonk en ’s-Hertogenbosch zelf mag daarom zeker niet voorbij worden gegaan.
Beleg van Grave door Prins Willem III, 1674 (collectie BHIC nr. 343-1631)
Om die situatie enigszins te kunnen begrijpen is een korte historische schets van elk garnizoen gewenst. De volgorde waarin die vijf garnizoenen in kort bestek besproken worden is niet essentieel. In wezen gaat het om de historische informatie en de beeldvorming van wat die garnizoenssteden betekend hebben in deze oorlogsomstandigheden. In deze aflevering eerst Maaseik en Cranendonk, gevolgd door enige notities uit de dorpen zoals die gevonden werden in het kwartiersarchief onder de represailles vanuit de oorlogvoerende partijen.
Garnizoen Maaseik
Allereerst besteden we de nodige aandacht aan de situatie te Maaseik en de gevolgen voor de Peellandse bevolking, waarbij we putten uit de oorlogsinformatie vanuit diverse dorpen, zodat een helder beeld ontstaat.
Maeseyck en 1672, litho van E. Gyselinck, 1855 (bron: Wikimedia Commons. Publiek Domein)
Maar eerst dus Maaseik zelf. Voor hen die deze vestingstad eventueel zouden bezoeken zal één historisch monument hen zeker niet ontgaan. Aan het Muntplein bij winkelcentrum de Kloosterbeemden staat nl. een boeiend monument, bestaande uit een grote tafel waarop een maquette is te zien van de omwalling van Maaseik anno 1672. Dat grondplan uit 1672 herinnert ons aan een zekere maarschalk Vauban die van de Franse koning Lodewijk XIV de opdracht kreeg een vesting te bouwen rond de stad. Vauban legde een achthoekige versterkte gordel aan met uitspringende bastions. De binnenwal werd door een brede gracht gescheiden van de buitengordel, die op zijn beurt omringd was met water. Helaas werden in 1675 en 1678 de torens en bastions vernield. Bij de ontwikkeling en bouw van het winkelcomplex is via opgravingen een deel van de fortificatie blootgelegd. De wallen zijn op het Muntplein te zien. De tafel heeft een afmeting van 130 bij 85 cm. Centraal zie je Maaseik in het jaar 1672 met zijn kerk uit die tijd, het stadhuis op houten palen op de Markt en de aaneengesloten woningen binnen de oude wallen. Je krijgt een kijk op de wegen van toen, de brug over de Maas en hoe de wallen in die tijd precies liepen. En om het historisch monument een speciaal karakter te geven wordt die maquette geflankeerd door een beeld van maarschalk Vauban die als het ware waakt over Maaseik.
Maarschalk Sebastien le Prestre de Vauban (door Charles-Philippe Larivière. Bron: Wikimedia Commons. Publiek domein)
Vauban was een bekend bouwmeester in Frankrijk, gespecialiseerd in vestingwerken, geboren in het tegenwoordig naar hem genoemde Saint-Léger-Vauban. Op 17-jarige leeftijd trad hij in dienst van de Prins van Condé.
De stadsomwalling is overigens van een veel vroegere datum. In 1244 verleende graaf Arnold IV van Loon stadsrechten aan Maaseik, waardoor de inwoners tevens het recht kregen om verdedigingswerken te realiseren. De eerste omwalling stamt uit 1343 met een aarden wal, een brede stadsgracht, een stadsmuur en meerdere torens met elk een poortgebouw. In de 2e helft van de 15e eeuw werd deze omwalling geslecht. Lodewijk XIV neemt op 15 mei 1672 Maaseik in en geeft Vauban opdracht de verdediging van het stadje weer op orde te brengen! In 1675 ontruimen de Fransen hun veroveringen in het noorden en geven ook Maaseik op en blazen alle vestingwerken op.
Garnizoen Cranendonk
Het uit de 13e eeuw stammende kasteel is gebouwd door de Van Hornes en eeuwen later werd het een adellijk huis van de Oranjes. Voor de Franse legers werd het in het rampjaar 1672 een belangrijk doelwit. Vanuit Maaseik trok een legermacht richting Budel en Cranendonk. Men begon al met het in brand steken van Budel zelf en al vrij snel bleek dat het kasteel niet bestand was tegen die grote overmacht. Al op 29 juli 1672 viel het in handen van de Fransen die zich daar meteen vestigden, de nodige voorraden aanlegden, een sterk garnizoen formeerden en orders publiceerden richting kwartier Peelland.
De ruïne van het kasteel Cranendonk, c. 1700 (collectie BHIC, nr. 343-1185)
Met de nodige explosies werd het kasteel vrij snel ontmanteld. De inwoners van Peelland kwamen voor een zware taak te staan, want de dorpen moesten op korte termijn duizenden karren beschikbaar stellen om het nieuwe garnizoen van alle gemakken te voorzien. Dat betekende nogal wat! Om enig inzicht te geven van de last die kwam te rusten op de schouders van de ingezetenen van Peelland duiken we in de oorlogsadministratie van die tijd. De regeerders van de dorpen hielden vrij nauwkeurig bij wat ze moesten leveren aan al die legeroversten of intendanten.
Een willekeurig praktijkvoorbeeld ter illustratie
Vlierden is een van de allerkleinste dorpen van Peelland. Op 14 oktober 1673 leverde het dorpsbestuur een overzicht in van de tot dan toe ondernomen verplichtingen aan diverse garnizoenen. Ze begonnen met de contributies aan zowel Maaseik als Maastricht voor een totaalbedrag van f 2.195. Aan drie garnizoenen nl. Maaseik, Grave en Cranendonk moesten ze ruim f 2.075 spenderen aan foerage. De karrendiensten, bewezen aan Maaseik en Cranendonk, kostten de Vlierdenaren ruim f 315. Voorts gebeurde er iets totaal onverwachts. Een partij voetsoldaten van de Vughterschans uit Den Bosch hadden het lef gehad een Franse kornet dood te schieten en daarop volgden logischerwijs de nodige represailles van Franse kant, wat voor Vlierden betekende dat hun borgemeesters [zij die voor de financiële huishouding van het dorp zorgden] acuut gevangen werden genomen door de Fransen en die gevangenschap kwam hen duur te staan, nl. een bedrag van f 1.100.
Oude kapel van Vlierden in de 17e eeuw (collectie Deurnewiki 27.312)]
In en buiten oorlogstijd werd deze streek tot overmaat van ramp continu geplaagd door rondtrekkend tuig. Dat ervoeren enkele inwoners van Vlierden die namens hun dorp het contributiegeld wilden gaan betalen. Onderweg naar het bewuste kantoor werden ze overvallen door een handjevol stropers, die hen het totale contributiebedrag van f 250 afpersten, de Vlierdenaren de nodige klappen bezorgden en er vandoor gingen met de buit. Inmiddels was een order binnengekomen van de intendant te Maastricht die acht vette beesten opeiste voor een totaalbedrag van f 200.
Terwijl een grote legereenheid van de Fransen in 1672 exact 21 dagen lang en in 1673 gedurende 10 dagen een kampement had opgeslagen op de heide bij Aarle en Beek en Donk zag men in Vlierden de bui al hangen. Wederom een bedrag van f 1.100. Ze maakten toen de balans op en de Franse legereenheden hadden hen tot nu toe al ruim f 7.235 gekost. Daar kwam nog bij dat ze aan het leveren van foerage, rooftochten, plunderingen, afpersingen van hooi, stro, haver, rogge, paarden, koeien, ossen, meubilair, brandschattingen etc. te kampen kregen met een geweldige schadepost van f 12.070. Daar bovenop kwamen nog de normale generale contributies via allerlei soorten van grotere en kleinere belastingen van maar liefst f 19.935. De bevolking werd als het ware ‘uitgezogen’ en dan gaat het hier nog maar over een klein dorp van de 28 plaatsen in Peelland.
Als men zich tevens realiseert dat in de zomer van 1672 de Fransen ook nog ontzettend veel schade hadden toegebracht aan de oogst door de nodige inundaties, kan aan al de genoemde bedragen nog wel het een en ander worden toegevoegd. Vanuit Vlierden zelf is hiervoor geen bedrag opgenomen in hun overzicht. Wat de karrendiensten betreft, in combinatie met omliggende dorpen, is het voor bv. genealogische onderzoekers direct mogelijk uit de specificaties van die karrendiensten hun directe voorouders te destilleren, want ze worden steeds met naam en toenaam genoemd!
Een ander uitgesproken voorbeeld is een complete lijst van door de Fransen afgeperst vee van de inwoners van Schijndel verdeeld over de vijf gehuchten. Het betrof 146 personen met daarachter de gevorderde dieren onder Wijbosch, Lutteleind, Elschot, Borne en Broekstraat. Na telling bleek de lijst het volgende overzicht op te leveren nl. in totaal 76 paarden en 151 beesten waaronder koeien, malen, schapen, varkens etc. Er is weinig fantasie voor nodig om te beseffen wat deze doffe ellende betekende voor de grotendeels agrarische bevolking van dit dorp!
Huifkar met paard (foto: Leo Sikkers. Bron: BHIC, fotonr. FOTOVU.4544)
Een sprekend voorbeeld zien we ook terug in het Schijndelse archief waar uit een lijst van karrendiensten het volgende opvalt:
in totaal 4 karren voor de bagage van de militie naar Maastricht
20 karren 4 dagen lang voor werkzaamheden aan de Isabellaschans te ’s-Hertogenbosch
levering van 100 grote stormpalen aan de Isabellaschans
14 karren met huif en twee paarden voor garnizoen Grave
8 karren naar Kapelle voor de bagage van de Bossche militie
50 karren en 80 arbeiders voor werkzaamheden aan de hoogten te Orthen
karren voor de levering van 400 bossen gaarden en 400 latbomen
een serie karren en 40 arbeiders om te werken aan de Pettelaarschans
Dit zijn maar enkele voorbeelden. In het kwartiersarchief duiken regelmatig lijsten op van andere dorpen betreffende die karrendiensten en meestal voorzien van de naam en toenaam van alle gegadigden! Zo werden ook Schijndelaren en anderen uit de Meierij naar de Zuidelijke Nederlanden gestuurd o.a. naar Mechelen en Charleroi en sommigen van hen zijn zelfs direct betrokken geweest bij de slag te Seneffe, waarop in een andere column uitvoerig aandacht besteed zal worden.
Bedankt Henk, dat je dit deel van de geschiedenis zo beschrijvend in beeld brengt. Goed (en interessant!) om het Rampjaar vanaf deze kant te aanschouwen.
![Oude kapel van Vlierden in de 17e eeuw (collectie Deurnewiki 27.312)]](/media/rampjaar-1672_afl-6_kapel-vlierden_deurnewiki_27_312.jpg)
