Wat doe je met een gevangenis vol boeven als de bom dreigt te vallen? Wie laat je vrij en vooral: wie niet? Begin jaren zestig is dat een heikel onderwerp, blijkt uit het archief van de Commissaris van de Koningin. Dat dat geheim moest blijven, is evident: er wordt ‘met klem verzocht’ geen verdere ruchtbaarheid aan deze materie te geven om onrust onder gedetineerden en personeel te voorkomen.
We schrijven begin jaren zestig; de Koude Oorlog is zo dreigend dat het bijna tastbaar is. Tot een directe gewelddadige confrontatie tussen de Sovjet Unie en de Westerse machten is het nog niet gekomen maar de kans – en de angst - dat dat ieder moment staat te gebeuren, lijkt buitengewoon reëel.
Dat er volop wordt nagedacht hoe je je daar als overheid op moet voorbereiden, blijkt onder meer uit het archief van de Commissaris van de Koningin (1920-1969). Daarin zitten stukken van de commissaris verplaatsing bevolking, later de provinciale evacuatie commissaris genoemd, gericht aan onder andere de minister van Justitie. Eén van de hoofdpijndossiers is de evacuatie van de gevangenisbevolking. Want dat je gevangenen niet vast kunt blijven laten zitten terwijl de rest van de mensen zich uit de voeten maakt, is begrijpelijk. Maar wat dan? Iedereen zo maar vrijlaten?
Strikt geheim
De minister van Justitie schrijft in november 1961 een brief, ‘strikt geheim’, aan de gevangenisdirecteuren en geneesheren-directeur van de ‘rijksasielen voor psychopaten’. En daarin pleit hij ervoor, zodra die dreiging van de bom concreet wordt, een groot deel van de gevangenen in vrijheid te stellen. Met uitzondering van twee categorieën: ‘zij die in oorlogsomstandigheden geacht worden een gevaar voor de gemeenschap te vormen', en 'zij die door de omstandigheden hun woonplaats niet meer kunnen bereiken’ en dan zouden gaan zwerven.
De gevangenisdirecteuren moeten van de minister een schatting maken van het aantal boeven dat niet zal worden vrijgelaten. Want ze komen dan wel niet op vrije voeten maar dat betekent niet dat zij weerloos achter de tralies moeten blijven zitten als het oorlogsgevaar losbarst; er wordt naarstig naar een veiliger onderkomen voor ze gezocht. Want dat is het idee: om gedetineerden die op een gevaarlijke plek zitten over te plaatsen naar een andere strafinrichting, waar minder directe dreiging is.
Strak schema
We vinden tussen de stukken een strak schema waarin staat aangegeven dat 20 mannen en één vrouw vanuit het huis van Bewaring in Den Bosch dan worden overgebracht naar Vught, of één vrouw vanuit Roermond naar Den Bosch. Voor iedere gevangenis is een locatie aangewezen waarnaar kan worden uitgeweken. Er moet snel worden gehandeld en daarom wordt aangedrongen op reacties op korte termijn om het ‘reserveren van daartoe geëigende gebouwen, ingeval van oorlog, oorlogsgevaar of daaraan verwant houdende buitengewone omstandigheden’ mogelijk te maken.
