Voor rechters was, sinds de invoering van een rechtssysteem dat was gebaseerd op dat van de Fransen, in 1811, van belang of een kind de overtreding of het misdrijf had gepleegd ‘met oordeel des onderscheids’. Oftewel: was de tiener zich bewust van het kwaad dat hij had aangericht en de gevolgen ervan?
Op donderdag 17 mei 1866 krijgt Gravenaar Piet Willems een schop van een meisje. Dat gebeurt niet op straat of ergens in een woonhuis, maar nota bene in de Sint Elisabethkerk. Laurentia Willemse, zo heet het 15-jarige brutaaltje dat met haar voet uithaalt naar een been van Willems. Waarom ze dat deed, valt nu niet meer te achterhalen. Zeker is dat het meisje niet zo goed bekendstond in het stadje. Een jaar eerder was ze al opgepakt en achter de tralies gegooid omdat ze meer van haar lichaam had laten zien dan in die dagen voor fatsoenlijk werd gehouden.
Fatsoenlijk gedaagd
Alhoewel Willems niet ernstig gewond raakt, laat hij het er niet bij zitten. Hij laat proces-verbaal opmaken door de marechaussee en een maand later, op 14 juni, wordt de zaak behandeld door de rechtbank in Den Bosch. Laurentia, hoewel fatsoenlijk gedaagd, vertikt het om te verschijnen. Dat zal haar zaak geen goed hebben gedaan. De rechters achten de verklaring van Willems en het proces verbaal voldoende om het meisje te veroordelen tot vijftien dagen cel en een boete van 8 gulden. Een dag meer dan de officier van justitie had geëist, want, zo vonden de rechters, iemand schoppen in de kerk is ‘zeer berispelijk’.
Omdat ze jonger dan 16 jaar is, moeten de rechters oordelen of het meisje ‘met oordeel des onderscheids’ heeft gehandeld. En alhoewel ze haar niet kennen en haar getuigenis niet hebben kunnen afnemen, oordelen ze dat ze ‘zeer goed de gevolgen van harer handelingen beseft’. Ze wordt op 20 juli opgepakt om haar straf in Den Bosch uit te zitten en moet later dat jaar nog een dag extra zitten omdat ze de boete niet kan of wil betalen. Ze zit haar straf uit tussen volwassen gevangenen en het lijkt er niet op dat Laurentia er een braver meisje van wordt. Ze belandt twee jaar later opnieuw achter de tralies, wegens diefstal (twee maanden) en wegens belediging (vijftien dagen).
Opgelicht met briefje
Een kleine veertig jaar later, op 1 maart 1904, oordelen de rechters in Den Bosch over de 15-jarige Chris van de Logt uit Ottersum. Hij heeft een Gennepse kruidenier opgelicht door hem een briefje te overhandigen waarop stond dat die hem 12 gulden moest geven. Dat briefje zou door Chris zijn stiefmoeder geschreven zijn en dat was een vaste klant van de kruidenier. De winkelier had net zijn vrouw in het kraambed liggen en was er blijkbaar niet helemaal bij met zijn hoofd. In ieder geval gaf hij de jongen het geld en Chris maakte het op aan snoep en speelgoed. Wat vonden de rechters? Dat hij schuldig was. Chris had zijn daad ook bekend.
Maar ze oordeelden ook, zonder dat het in het vonnis goed wordt uitgelegd, dat ze niet konden oordelen of de jongen de ernst van zijn daad wel had beseft. De officier van justitie had veertien dagen cel geëist, maar vanwege het ontbreken van ‘oordeel des onderscheids’ mochten de rechters die straf niet opleggen. Kleine Chris zal toch niet hebben staan juichen toen hij het vonnis hoorde. Want de rechters vonden dat er wel wat schortte aan zijn besef van ‘mijn en dijn’. Ze stuurden hem tot de dag waarop hij 18 jaar zou worden, dat was nog tweeëneenhalf jaar, naar een rijksopvoedingsgesticht… Chris kwam later niet meer met justitie in aanraking. Hij belandde in Suriname, waar hij trouwde en kinderen kreeg.
Dit verhaal is geschreven door journalist/schrijver Geurt Franzen (www.geurtfranzen.com) en verscheen eerder in dagblad De Gelderlander (www.dg.nl/maasland).
