Vredesbeweging in Brabant

Koude Oorlog

In de jaren tachtig overwoog de Nederlandse overheid om op vliegbasis Woensdrecht 48 Amerikaanse Tomahawk-kruisraketten met kernkoppen te stationeren. Vredesdemonstranten hebben daar toen fel en langdurig actie tegen gevoerd. Een actiegroep verwoordde het destijds zo: 'Vooral in Brabant, waar de militarisering alleen maar toeneemt, waar zich maar liefst vijf militaire vliegvelden bevinden en waar dus de kans op plaatsing van kernwapens groot is, is het van groot belang, dat de volksbeweging tegen kernwapens zich voortdurend versterkt en verbreedt. Geen plaatsing van Cruise-missiles op Nederlands grondgebied. (…) Geen invoering van de neutronenbom. Uitstel van de produktie moet afstel worden. Kernwapens verdedigen niets, zij kunnen alleen vernietigen.'

Herinneringen aan deze protesten zijn nog heel levendig, niet alleen bij de oud-actievoerders maar ook de politie, lokale bestuurders en lokale bevolking van toen. Acties liepen uiteen van massaal (demonstratie 'Stop de Neutronenbom', vredesmars naar Brussel) tot heel persoonlijk (dienstweigeren of totaalweigeren) en van ludiek (omsingeling van een vliegbasis door 'Het Grootste Orkest Aller Tijden' of een zitactie van BIVAK: Breed Initiatief voor Verdergaande Actie tegen Kernwapens) tot radicaal (het bezetten van een wapen- en munitiefabriek of het bevrijden van een gevangengenomen totaalweigeraar door actiegroep Onkruit).

De protesten bij Woensdrecht en andere acties in Brabant voor vrede en tegen oorlog en de wapenindustrie vonden plaats tegen de achtergrond van de Koude Oorlog. Kenmerkend voor deze conflictsituatie was de wapenwedloop tussen de NAVO en het Warschaupact. Beide investeerden veel tijd en energie in het uitbreiden van hun nucleaire arsenaal. Na de Tweede Wereldoorlog, met op het laatst het gebruik van atoomwapens, volgde een periode waarin kernenergie als energiebron werd ontwikkeld. Daardoor ontstond internationaal een anti kernenergie beweging (AKB) vanwege de relatie van kernenergie met atoomwapens en de gevaren die onbeheersbaar zouden zijn. Over de toepassing van energie door kernfusie liepen de meningen uiteen. De Nederlandse regering publiceerde in 1957 en in 1972 kernenergienota's waarin men voorzag dat kernenergie als dagelijkse energiebron kon worden gebruikt. Daarvoor zou een aantal kerncentrales worden gebouwd: Dodewaard (1969-1997) en Borssele (1973-heden). In de jaren vijftig waren al veel mensen tegen het gebruik van kernenergie en ook in de jaren zestig werd er tegen gedemonstreerd, maar dit haalde nog weinig uit.

De V.S. en de Sovjet-Unie groeiden uit tot de kernmachten bij uitstek, op afstand gevolgd door bijvoorbeeld Engeland en Frankrijk. Om de afschrikwekkende werking kracht bij te zetten zochten zij strategische locaties van waaraf hun kernwapens, vervoerd door raketten, ook daadwerkelijk vijandelijk grondgebied konden bereiken. En zoals de Sovjets in de jaren '60 hun oog op Cuba hadden laten vallen, kwam Woensdrecht begin jaren '80 in het vizier van de V.S. Ook de Vietnamoorlog (1955-1975) speelde in de opkomst van een brede vredesbeweging een grote rol. Vietnamdemonstraties waren begin van de jaren zestig nog heel beperkt van omvang maar vanaf circa 1965 begon dat te veranderen. Zowel in de Verenigde Staten als Europa vonden eind jaren zestig de eerste massademonstraties plaats en dit ging in de jaren zeventig door, met bijvoorbeeld zo'n honderdduizend vredesdemonstranten in Utrecht in januari 1973. Ook groeide de aandacht voor geweld in landen als Zuid-Afrika en in Zuid-Amerika (Chili), en voor het Israëlisch-Palestijns conflict. Daarnaast kreeg de wereldwijde dekolonisatie veel aandacht vanuit de vredesbeweging.

Ook de dienstplicht en dienstweigeren werd een belangrijk maatschappelijk thema. De Vereniging van Dienstplichtige Militairen (1966-1996) organiseerde acties tegen de verplichte korte haardracht in het leger ('Liever langharig dan kortzichtig!'). Het ledenaantal van deze VVDM bereikte begin jaren zeventig met 33.000 een hoogtepunt. Op 21 juli 1967 werd de BVD, de Bond voor Dienstweigeraars (later omgedoopt tot Bond voor Dienstplichtigen) opgericht. De meest radicale actievorm in dit kader was het totaalweigeren, door mannen die geen beroep wilden doen op de wet gewetensbezwaren, niet kwamen opdraven voor de militaire keuring en de vervangende dienstplicht afwezen. Hierop stond een straf van 18 maanden cel.

Ook in kerkelijke kring groeide in de jaren zestig het activisme voor vrede en tegen de wapenwedloop en militarisering. Zo telde Brabant een groot aantal IKV-kernen (werkgroepen van het Interkerkelijk Vredesberaad, opgericht in 1966), die actie voerden met leuzen als "Help de kernwapens de wereld uit!" (een campagne uit 1977). Ook het in 1948 opgerichte Pax Christi, de Nederlandse tak van de internationale katholieke vredesbeweging, organiseerde protesten tegen de Vietnamoorlog en tegen kernwapens.

Jaren zeventig

Net als bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, nam ook in Nederland het aantal massademonstraties voor de vrede met ingang van de late jaren zestig toe. Maar er werd ook meer kleinschalige, ludieke actie gevoerd. De acties van oud-leden van de protestbeweging Provo (1965-1967) bijvoorbeeld: Als initiatiefnemers van de latere Kabouterbeweging voerden zij in Breda, in 1970 omgedoopt tot 'Kabouterstat', antimilitaristische actie. Zoals het verstoren van de plechtigheden bij het slagen van studenten van de Koninklijke Militaire Academie in het voorjaar van 1970. Een stoet van ongeveer 400 hippies was naar de KMA gekomen, vergezeld door enkele rechercheurs in burger van de Bredase politie, om daar spandoeken met protestleuzen aan de gevel te hangen. Ook werden oude (leger)condooms, verkregen via een aalmoezenier, naar de KMA teruggebracht en papieren vliegtuigjes en bootjes (van de BBK, de Beroepsvereniging van Beeldende Kunstenaars) in de slotgracht geworpen onder het zingen van 'In naam van Oranje doe open de poort'.

Een ander bekend verschijnsel waren de demonstraties van het in 1977 opgerichte actiecomité 'Stop de Neutronenbom - Stop de Kernwapenwedloop'. Een actieblad als het Bossche Kleintje Muurkrant deed er uitgebreid verslag van. De bom in kwestie werd in activistische kringen ook veroordeeld als een bij uitstek kapitalistisch wapen, aangezien het mensen zou doden maar gebouwen intact zou laten. In het voorjaar van 1977 werd door ongeveer 50.000 mensen gedemonstreerd tegen de neutronenbom en werd een petitie van het actiecomité 1,2 miljoen keer ondertekend.

In mei 1978 bezette de landelijke antimilitaristische groep Onkruit in Den Bosch de wapen- en munitiefabriek De Kruithoorn. Hieraan namen ook veel activisten uit de Bossche kraakbeweging deel. Later organiseerde deze groep een - mislukte - bevrijdingspoging voor één van de drie Bossche totaalweigeraars.

Jaren tachtig

De Vietnambeweging bereikte in het midden van de jaren zeventig een hoogtepunt. Maar de vredesbeweging als geheel had ook in het begin van de jaren tachtig nog niets aan kracht ingeboet. Hiermee wijkt deze af van het patroon voor de meeste protestbewegingen. Zo begon voor de krakers, feministen en studentenactivisten na circa 1982 een periode van neergang. Dit kwam onder andere door de groeiende interne verdeeldheid, het verlies van sympathie voor hun activisme bij de lokale bevolking (mede door gewelddadige confrontaties zoals tijdens de kroningsrellen) en de opmars van conservatieve en liberale tegenkrachten.

De vredesbeweging bleef echter sterk tot ver in de jaren tachtig. Een belangrijke impuls ging uit van het NAVO-dubbelbesluit van 12 december 1979, om 572 middellangeafstandsraketten in vijf West-Europese landen te stationeren (West-Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Italië, Nederland en België) én om met de Sovjet-Unie in onderhandeling te treden over een eventuele beperking van deze aantallen. Woensdrecht werd zoals gezegd aangewezen om 48 van deze raketten te plaatsen.

Het plaatsingsbesluit ontketende een storm aan protesten die tot ver in de jaren tachtig aanhield. In Breda werd op 19 november 1981 een stille tocht voor de vrede gehouden. In de hoofdstad lieten op 21 november dat jaar meer dan 400.000 demonstranten van zich horen tijdens een door het IKV georganiseeerd protest. De massabetoging in Den Haag op 29 oktober 1983, georganiseerd door het Komitee Kruisraketten Nee, werd met maar liefst 550.000 deelnemers de grootste demonstratie in de Nederlandse geschiedenis.

Een heel andere, nieuwe actievorm die het land veroverde was het stichten van Vredes Aktie Kampen. Zoals bij veel acties in die tijd werd voor inspiratie ook naar het buitenland gekeken. In dit geval het Verenigd Koninkrijk, waar op 12 juni 1982 bij een marinebasis in Schotland het permanente (nog steeds bestaande) Faslane Peace Camp werd opgericht. In Nederland werd het eerste vredeskamp gesticht in Soesterberg in 1982. In Brabant zijn ze opgebouwd bij de grote vliegbases Volkel en Woensdrecht. In de vredesweek van 1982 stichtten activisten voor het eerst een (gemengd) vredeskamp bij Volkel, op de parkeerplaats bij de vliegbasis. Gezien de impact van de tweede feministische golf sinds 1969 is het niet verwonderlijk dat er bij Volkel en Woensdrecht ook Vrouwenverzetskampen het licht zagen. De vredeskampen waren uitvalsbases voor voortdurende antimilitaristische protesten, zoals 'Ontdek je hekje', de oproep aan iedereen die zin had, om een eigen stukje vliegbasishek uit te zoeken en door te knippen. Stichting Atoomvrijstaat (opgericht in Amsterdam in 1980 en een belangrijke organisatie binnen de anti-kernenergiebeweging) kocht een stuk grond en een huis bij vliegbasis Woensdrecht en stichtte daar een Vredesaktiekamp.

De acties bij de vliegbases waren jaarlijks, maandelijks en zelfs wekelijks terugkerende evenementen, zodat de druk uitgevoerd door de demonstranten niet alleen omvangrijk maar ook voortdurend was. De Franciscaanse Vredeswacht bijvoorbeeld, om nog een actie uit religieuze hoek te noemen, hield tweedagelijkse wakes bij het hek van vliegbasis Woensdrecht. Pas op Hemelvaartsdag 1988 zijn zij hiermee gestopt. Een ander terugkerend evenement was de IKV-vredesweek en via 'straatwerk' werden mensen gedurende de jaren tachtig voorgelicht over de problemen rond kernbewapening en militarisering. Ook de VAK's, en de zitacties van BIVAK bleven tot het actierepertoire behoren van de vredesbeweging. Net als de demonstraties tegen de Nationale Taptoe ('Militarisering stop, taptoe donder op!', 'Maak Breda schoon van militair vertoon'), die in 1976 was verhuisd van Delft naar Breda en daar voor het eerst bij de KMA werd georganiseerd.

Neergang

Eind jaren tachtig was de bloei van de vredesbeweging voorbij. Op 8 december 1987 ondertekenden Reagan en Gorbatsjov het INF-verdrag, geratificeerd in 1988, waarmee de productie van kernwapens aan banden werd gelegd en afspraken werden gemaakt over de ontmanteling van bestaande arsenalen. De Vredes Aktie Kampen in Brabant en elders werden opgeheven, hoewel ze later nog af en toe terugkeerden zoals VAK-Mobiel ("Woensdrecht is overal"). Ook zijn vele aktiekampen door de M.E. ontruimd.

Verwevenheid van bewegingen

Niet alleen het massale, ook acties van individuen konden heel belangrijk en inspirerend zijn. Hiervan getuigt het leven van de bekende Eindhovense vredsactivist en priester Kees Koning (1931-1996). Hij voerde onder andere actie bij Woensdrecht en liet zich mede inspireren door de radicale, in de Verenigde Staten ontstane ploegscharenbeweging (leus: 'Zwaarden tot ploegscharen', gebaseerd op Jesaja 2:4). Misschien wel zijn meest geruchtmakende daad van verzet, het was in Woensdrecht, was het symbolische vernielen van straaljagers met een hakbijl. Konings pacifisme en radicale antimilitarisme zijn niet los te zien van zijn milieuactivisme, strijd voor internationale solidariteit en tegen racisme en onderdrukking. Ook werd Koning, zoals in zijn strijd tegen armoede, gedreven door een diepe afkeer van alle bezitsvorming anders dan vanuit primaire levensbehoeften. Ook uit de verhalen van de krakers en de feministen van toen, elders op de website Protest in Brabant verzameld, blijkt de groeiende verwevenheid van bewegingen in de loop van de jaren zeventig en tachtig. Bij Koning was dat te zien in zijn inzet voor de derdewereldbeweging (acties tegen Angolakoffie, stichting van wereldwinkels) en Amnesty International en protest tegen Apartheid in Zuid-Afrika. Ook Konings strijdmakker Mariëtte Moors werd voor de vredesbeweging en zeker ook in Brabant een boegbeeld in deze periode. Voor alle acties, waaronder het doorknippen van draden van zendmasten en het binnendringen van militaire bases, de meeste op en rondom vliegbasis Volkel, is zij wel 800 tot 1000 keer opgepakt

Alle acties en tegenacties in deze jaren, in Woensdrecht en andere plaatsen in Brabant, maakten grote indruk op alle deelnemers en de lokale bevolking. Op de website Protest in Brabant verzamelen wij hun verhalen over deze belangrijke periode, toen een golf van activisme het land overspoelde. Kun jij ons meer vertellen?

Reageren

Reageer hieronder en deel je herinneringen aan de protestbewegingen van de jaren zestig, zeventig en tachtig. Ook zoekt het BHIC voor dit thema foto's en ander oud materiaal, om op de site te plaatsen.

Deel verhalen en foto's

Bekijk ook

Protest in Brabant

Vredesbeweging

Bronnen

• Duco Hellema, Nederland en de jaren zeventig (Amsterdam 2012).
• Tom Duurland, De wereld kwam naar Woensdrecht. Een vliegbasis te midden van het kruisrakettendebat 1983-1987 (Franeker 2018).
• 'Krakers als beschermers van Bossche monumenten', Brabants Dagblad (8-9-2016).
• Luud de Brouwer, 'Dienstweigeren in Nederland', op: bhic.nl.
• BHIC, archief Atoomvrijstaat Volkel, Greenpeace Vorstenbosch en Milieudefensie Uden (zie ook de inleiding op dit archief).
• Janine van de Casteel, Benno Kegge en Vrouwkje Muntjewerff, Jong in Breda 1955-1981. Jongeren in veranderende tijden en hoe zijn mee veranderden (Breda 2013).
• Gerard van Alkemade, Al ga je eraan kapot! Het leven van vredesactivist Kees Koning (Breda 2003).