We hebben in de vorige afleveringen de naaf behandeld, nu is het volgend onderdeel aan de beurt, de spaak. Die werden geplaatst in de sleuven die in de naaf waren aangebracht. Het kloven van het hout voor de spaken werd op de pòst gedaan. De nabewerking gebeurde handmatig op een zogenaamde spaakklem.
Terwijl het eikenhout van de naaf vochtig werd gehouden, moest het hout voor de spaak 8-10 jaar drogen om een sterke verbinding te krijgen, de natuurwet van krimpen en uitzetten. Op de afbeelding zien we een velgspaakpen, waarvan het linker uiteinde rechthoekig is voorbewerkt. Het passend maken gebeurde voordat de spaak met kracht in de naaf werd gedreven.
Bij een karrenwiel varieert het aantal spaken afhankelijk van de doorsnee. De spaakklem was zo geconstrueerd dat het materiaal aan drie zijden vrij te bewerken was. De staak werd stevig tegen de losse aanslag gedrukt waarin een scherpe pen zat. Daarna werden de twee onderdelen naar de draadspindel geschoven. De beugel werd aan de onderzijde achter een inkeping geplaatst en de spindel aangedraaid.
De spaakklem is 1,80 meter lang en voorzien van 22 inkepingen op een onderlinge afstand van 5 cm voor hout van 30 centimeter tot 1,40 meter. Hoe vader deze spaakklem in de praktijk opstelde weten we niet. Opgeborgen tegen de zoldering boven vaders werkbank vonden we hem per toeval. M’n broer vertelde over het gebruik.
Voor het ‘snijden’ van de spaak gebruikte men een 40 cm breed trek- of haalmes. De spaak werd vanaf een rechthoekige vorm naar een taps toelopende driehoekvorm bewerkt en de scherpe hoek werd aan de bovenzijde sterk afgerond. De onderzijde bleef voorlopig onbewerkt.
Voor het maken van spaken was een voorraad gekloofd hout aanwezig, voor een complete kar en wat reserve had je er een kleine dertig nodig. Doordat het hout zo droog was, kostte deze handbewerking menige zweetdruppel. Ook vertelde broerlief dat vader voor het kloofwerk later de lintzaagmachine gebruikte en daarbij het werkblad onder een hoek plaatste.
De foto toont het bewerken van de geklemde spaak door J. de Groot, stadswagenmaker in Leiden. Die was gespecialiseerd in het bouwen van handkarren, die ooit veelvuldig het Nederlandse straatbeeld sierden. In de Oude Varkenstraat waar De Groot werkte, was (en is) ook een smid gevestigd, ingericht voor o.a. het aanbrengen van de stalen band om het wiel, de reep.
Na het overlijden van de eigenaar van dit tachtigjarige familiebedrijf, werd de werkplaats gerestaureerd en opengesteld als museum. Omdat er te weinig bezoekers kwamen, is het opgeheven, waarmee weer een einde kwam aan een stukje industriële archeologie. Voordien heb ik enkele malen het museum bezocht. Van het bedrijf rest nu nog slechts een boekuitgave uit 1981, waaruit bijgaande foto.
In Mandos’ Brabants spreekwoordenboek staat een gezegde over de spaak: ‘Elke speek van het rad komt eens boven,’ de waarheid komt altijd aan het licht.
Foto: J. de Groot uit: De Leidse wagenmaker, een bedrijf in beeld. (1981) J.F. Heijbroek – C.R. Mönnich.
Lisette Kuijper
bhiczei op 21 november 2018 om 11:01
Bedankt weer voor deze leerzame bijdrage, Rini! Zo te zien kwam er behoorlijk wat kijken bij het maken van de spaken. Wat een mooie foto's heb je er weer bij gevonden, maar erg jammer dat het museum is opgeheven. We zijn benieuwd naar het vervolg van je verhaal!
Rini de Groot.
zei op 30 oktober 2019 om 15:08
Excuus voor de lezers van ‘Een Karrenwiel maken’ helaas waren er andere actuele verhalen. Èn voor één foto bij het vlg. verhaal 'Het plaatsen van de spaken’ zit ik met het soort reisvervoer naar de locatie en verlang een felle zon op het voorwerp. Van eerder gemaakte afbeeldingen en later thuis bekeken was
ik niet tevreden. Ondertussen kun je je alvast verdiepen naar het kijken van een filmpje met een link naar de Wagenmaker Toon Wortel uit Eemnes,
dit vindt sneller plaats met meerdere machines. https://www.youtube.com/watch?v=Nb0OL2KfThQ
Ik ga er zo snel mogelijk mee verder wil graag de afbeeldingen uit de
zestiger jaren laten zien.
Rini.
zei op 26 november 2019 om 23:57
Het vlg. verhaal was gepland voor komende maandag,
maar er een 'kink in d kabel' misschien vlg. jaar.
Marilou Nillesen
bhiczei op 27 november 2019 om 08:41
Dan wachten we af, Rini, succes ermee!
Rini de Groot.
zei op 23 december 2021 om 21:28
De voorbewerking van de spaak, het kloven, werd soms ook machinaal uitgevoerd.
Hiervoor werd het tafelblad van de lintzaagmachine in een schuine stand geplaatst.
Terwijl het eikenhout van de naaf vochtig werd gehouden, moest het hout voor de spaak 8-10 jaar drogen om een sterke verbinding te krijgen, de natuurwet van krimpen en uitzetten. Op de afbeelding zien we een velgspaakpen, waarvan het linker uiteinde rechthoekig is voorbewerkt. Het passend maken gebeurde voordat de spaak met kracht in de naaf werd gedreven.
Voor het ‘snijden’ van de spaak gebruikte men een 40 cm breed trek- of haalmes. De spaak werd vanaf een rechthoekige vorm naar een taps toelopende driehoekvorm bewerkt en de scherpe hoek werd aan de bovenzijde sterk afgerond. De onderzijde bleef voorlopig onbewerkt.
De foto toont het bewerken van de geklemde spaak door J. de Groot, stadswagenmaker in Leiden. Die was gespecialiseerd in het bouwen van handkarren, die ooit veelvuldig het Nederlandse straatbeeld sierden. In de Oude Varkenstraat waar De Groot werkte, was (en is) ook een smid gevestigd, ingericht voor o.a. het aanbrengen van de stalen band om het wiel, de reep.
