In de Musschenbroekstraat 68 in Eindhoven woonden in mei 1940 Joop Sack, Emma Zeehandelaar, de broertjes Johannes en Robert Swart en Rosette Zeehandelaar-Reens, de moeder van Emma. Johannes en Robert waren de zonen van Emma en Johannes Swart, van wie het huwelijk in een scheiding was geëindigd. Allen waren joods.
Toen de Duitsers op 10 mei 1940 binnenvielen zijn de vijf familieleden naar Wassenaar gevlucht. Daar huurden ze kamers in een pension aan de Acaciastraat. Joop Sack heeft nog geprobeerd in Scheveningen plaatsen op een schip te krijgen voor het gezelschap. Dat schreef hij in elk geval in de afscheidsbrief die ze achterlieten toen ze op 16 mei 1940 in Wassenaar een eind aan hun leven maakten door het gas open te zetten. ‘Soms is het moeilijker te leven dan te sterven’, schreef Emma daaronder. ‘Zo is het nu’.
Paniek
Ze waren niet de enigen die kozen voor een vlucht in de dood. In mei 1940 maakten 388 personen in Nederland een eind aan hun leven. De meesten deden dat meteen na de capitulatie op 14 mei. De schok van de Duitse inval, de snelle nederlaag van het Nederlandse leger en de paniek dat nu de Duitsers het voor het zeggen kregen, veroorzaakte paniek en deed velen besluiten zich van het leven te beroven. Ongeveer de helft van die bijna vierhonderd personen was joods, de andere helft niet-joods. De meeste zelfmoorden hadden plaats in Amsterdam (155) en Den Haag (50). In Noord-Brabant maakten volgens de statistieken zeventien personen een eind aan hun leven. Daar hoorde ook de familie Zeehandelaar bij, want hun overlijden werd doorgegeven aan de gemeente van hun woonplaats.
Elders in Noord-Brabant valt vooral Oss op als een plaats met een aantal zelfmoorden. Op 18 mei 1940 hing Wilhelmina Hendriks zich op in haar woning aan de Lelistraat. Ze was getrouwd met Johan Mosterd. Toen Wilhelmina werd gevonden, is nog kunstmatige ademhaling toegepast, maar hoewel ze even bijkwam, volgde daarop toch de dood. Over motieven is niets bekend, althans, daarover bevat het politierapport geen gegevens. Ook Abraham Leviticus, die aan de Heuvel woonde, liet een partner achter toen hij zich op 27 mei verdronk in de Hertogswetering in Oss. Ook over hem komen we geen nadere bijzonderheden te weten.
Overdosis slaapmiddelen
Twee andere Ossenaren, inmiddels elders woonachtig, maakten een eind aan hun leven in mei 1940. Koopman Julius Stokvis (48) nam op 24 mei 1940 in Arnhem een overdosis slaapmiddelen in en overleed in het ziekenhuis. Bertha van den Bergh, geboren in 1881 in Oss, maakte in de nacht van 14 op 15 mei 1940 samen met haar man Eugen Marx in Rotterdam een eind aan haar leven, eveneens door het innemen van ‘vergif’. Bertha maakte deel van de Osse familie Van den Bergh die mede aan de basis stond van Unilever.
Omdat de persoonlijke informatie over zelfmoorden om privacyredenen honderd jaar ontoegankelijk blijft, komen de gegevens uit politierappoorten, overgeleverde getuigenissen en van nabestaanden. Zo gaat over de familie Zeehandelaar het verhaal dat er in 1938 een grote familiebijeenkomst was, waar werd besloten dat iedereen zou emigreren naar de Verenigde Staten. De dreiging van Hitler leek dichterbij te komen en joden behoorden tot de kwetsbaarste groep. Emigratie was niet gemakkelijk omdat er uit Duitsland en Oostenrijk velen naar de VS wilden. Voor de Zeehandelaars moesten papieren worden geregeld en bezittingen moesten worden verkocht.
Emigratieplannen
Emma was getrouwd geweest met Johannes Swart, maar ze waren al in 1932 gescheiden. Ze hadden twee kinderen die in 1932 en 1933 zijn geboren: Johannes Frans Swart en Robert Willem Swart. Hetty, een jonger zusje van Emma, was getrouwd met Joop Sack, een in Rusland geboren bankier maar al lang in Nederland. Hetty overleed echter in 1939. Het had Emma en Jacob nader tot elkaar gebracht en zij hadden elkaar gevonden. De dood van Hetty zal emigratieplannen echter ook weer hebben vertraagd en uiteindelijk heeft alleen Emma’s broer de VS weten te bereiken.
Zo zagen ze het net om zich heen sluiten toen de Duitsers binnenvielen. In zijn afscheidsbrief schrijft Joop Sack: ‘Trek het je niet te erg aan. De mens is sterk en kan veel verdragen.’ Op dezelfde dag dat Joop en Emma, Johannes en Robert, plus Emma’s moeder het gas opendraaiden, pleegde Emma’s tante in Naarden eveneens zelfmoord. Joop Sack is overigens nog levend gevonden: hij overleed officieel pas op 17 mei in de Wassenaarse Ursulakliniek.
Lilian de Ru-Swart
zei op 18 augustus 2017 om 16:58
Het verhaal van Emma Zeehandelaar heeft mij zeer ontroerd. Johannes Swart, de ex-man van Emma is een broer van mijn vader. ( overleden in 1989) Thuis werd er niet over dit drama gesproken. Als ik mijn vader vroeg wat er met oom Joop en gezin gebeurd was, werd hij te verdrietig en emotioneel. Het lukte hem niet om erover te praten. Mijn moeder heeft mij alleen verteld dat Emma en haar twee zoontjes zelfmoord hadden gepleegd. Joop en Emma zijn gescheiden in 1934.Mijn oom heeft zich van het leven beroofd in 1936. Ik had al het e.e.a. over de familie op internet gevonden, maar door uw verhaal ben ik meer te weten gekomen over dit grote verdriet. Dank u wel. Met vriendelijke groet,
Lilian de Ru-Swart
Mariët Bruggeman
bhiczei op 4 september 2017 om 08:46
Bedankt voor je mooie en ontroerende reactie Lilian. Fijn om te weten dat dit verhaal van Dhr. Ligtenberg zoveel nieuwe informatie voor je heeft opgeleverd. Het verdriet zal echter ontzettend groot blijven.
Toen de Duitsers op 10 mei 1940 binnenvielen zijn de vijf familieleden naar Wassenaar gevlucht. Daar huurden ze kamers in een pension aan de Acaciastraat. Joop Sack heeft nog geprobeerd in Scheveningen plaatsen op een schip te krijgen voor het gezelschap. Dat schreef hij in elk geval in de afscheidsbrief die ze achterlieten toen ze op 16 mei 1940 in Wassenaar een eind aan hun leven maakten door het gas open te zetten. ‘Soms is het moeilijker te leven dan te sterven’, schreef Emma daaronder. ‘Zo is het nu’.
